Iqtisodiyotni raqamlashtirish sharoitida buxgalteriya hisobi, iqtisodiy tahlil va auditni xalqaro standartlar asosida rivojlantirish muammolari va istiqbollari

518 
MOLIYAVIY HISOBOTLARNI XALQARO STANDARTLAR TALABLARI 
DARAJASIDA TAKOMILLASHTIRISH 
S.Nurqosimova, TMI magistranti 
Xo‘jalik yurituvchi sub’ektlarga faoliyatni rivojlantirish to‘g‘risida qaror qabul 
qilishda ichki foydalanuvchilar, ya’ni rahbariyat ham, mazkur sub’ektlar bilan o‘zaro 
hamkorlik strategiyasini uning moliyaviy hisobotlarini tahlil qilish asosida 
shakllantiradigan ma’lumotlarning tashqi foydalanuvchilari (haqiqiy va potensial 
investorlar, kreditorlar, yetkazib beruvchilar, xaridorlar va boshqalar) ham kiradi. 
Odatda, tashqi foydalanuvchilar uchun har qanday sub’ekt bilan o‘zaro hamkorlik 
qilish to‘g‘risida qaror qabul qiladigan asosiy ma’lumot manbai moliyaviy hisobot 
hisoblanadi. Moliyaviy hisobotlarni shakllantirish va takomillashtirish masalalari 
so‘nggi yillarda mahalliy va xorijiy olimlar tomonidan faol muhokama qilinmoqda.
Ta’kidlash joizki, moliyaviy natijalar to‘g‘risidagi hisobotni xalqaro standartlar 
talablariga moslashtirish zamon talabidir, chunki mazkur hisobotlardagi o‘zgarishlar 
xo‘jalik yurituvchi sub’ektlarda strategik boshqaruv qarorlarini qabul qilishda muhim 
ahamiyat kasb etadi. 
Quyida moliyaviy hisobotning asosiy shakllaridan biri bo‘lgan moliyaviy 
natijalar to‘g‘risidagi hisobotni takomillashtirish bo‘yicha tavsiyalarni keltirib 
o‘tamiz. 
Moliyaviy natijalar to‘g‘risida hisobotda valyuta kurslaridagi farqlarning aks 
ettirilishiga e’tibor qaratish maqsadga muvofiqdir. Bizning fikrimizcha, bunday 
ma’lumotlar 
xo‘jalik 
yurituvchi 
sub’ektlarning 
moliyaviy 
hisobotlaridan 
foydalanuvchilar tomonidan strategik qarorlar qabul qilish uchun qimmatlidir, chunki 
valyuta kurslaridagi farqlarga oid ma’lumotlari ularning moliyaviy natijalariga 
sezilarli ta’sirini aniqlashga, uni tegishli xorijiy valyutalarning kurslarida 
kutilayotgan o‘zgarishlarga asoslangan kelajakda prognoz qilishda yordam beradi. 
Bundan tashqari, doimiy ravishda o‘zgarib turadigan valyuta kurslari sharoitida sof 
foydaning (zararning) valyutalar kurslari o‘rtasidagi farqning o‘zgarishiga 
bog‘liqligini aniqlash ayniqsa muhimdir. Shuningdek, valyuta kurslaridagi farqlar 

519 
qiymatlari muhim hisoblanib, moliyaviy faoliyatdan olinadigan daromadlar va 
xarajatlar tarkibida yuqori salmoqqa ega bo‘lishi mumkin. 
Strategik qarorlar qabul qilish uchun valyuta kurslaridagi farqlar xususidagi 
ma’lumotlarning ahamiyatini tahlil qilib, quyidagilarga e’tibor qaratishni lozim, deb 
hisoblaymiz. Fikrimizcha, moliyaviy natijalar to‘g‘risidagi hisobotda «Valyuta 
kurslaridagi farqlar» moddasini kiritish zarur. Biroq bu bitta ko‘rsatkich bo‘lishi 
kerakmi yoki kurs farqlari bo‘yicha daromadlar va ular bo‘yicha xarajatlarni alohida 
satrlarda ko‘rsatishi mumkinmi degan savol ochiqligicha qolmoqda. Amaliyotda 
mazkur masalani ko‘rib chiqishda amalda tafovutlar paydo bo‘lishi mumkin, bu esa 
moliyaviy hisobotlardagi ma’lumotlarning taqqoslanmasligiga olib keladi va 
foydalanuvchilarning qaror qabul qilishiga salbiy ta’sir qiladi.
Xo‘jalik yurituvchi sub’ektlarda muhim strategik qarorlarni qabul qilish uchun 
moliyaviy hisobotdan foydalanuvchilarda valyuta kurslaridagi farqlar bo‘yicha 
olingan daromadlar va xarajatlar to‘g‘risida aniq ma’lumotlar bo‘lishi kerak. Shunday 
qilib, moliyaviy natijalar to‘g‘risidagi hisobotga «Valyuta kurslaridagi farqlar» 
yagona ko‘rsatkichini emas, balki «Valyuta kurslaridagi farqlar bo‘yicha daromadlar» 
va «Valyuta kurslaridagi farqlar bo‘yicha xarajatlar» moddalarini hisobotga alohida 
tarzda kiritish haqiqatan ham iqtisodiy jihatdan maqsadga muvofiq bo‘lishi mumkin. 
Shuningdek, «Foiz shaklidagi daromadlar» satrini «Foizli daromadlar» 
moddasiga o‘zgartirish moliyaviy hisobotlardan foydalanuvchilar uchun yanada 
sifatli va shaffof axborotlarni shakllantirish imkoniyatini yaratadi. Bundan tashqari, 
«Foizli daromadlar» moddasi ushbu moddaning iqtisodiy mazmunini ko‘proq aks 
ettiradi, chunki foizlar shaklida an’anaviy tarzda aks ettirilgan daromad xo‘jalik 
yurituvchi sub’ekt tomonidan allaqachon olingan bo‘lishi mumkin va olinishi 
kutilmaydi. Shuning uchun, avval qayd etib o‘tilgan band uchun «Foiz shaklidagi 
xarajatlar» nomidan foydalanish foydalanuvchilarni qarorlar qabul qilishda 
chalg‘itishi mumkin. 
Moliyaviy natijalar to‘g‘risidagi hisobotda «Foiz shaklidagi xarajatlar» 
moddasini «Qarz xarajatlari» moddasiga o‘zgartishni strategik qarorlar qabul qilish 
nuqtai nazaridan muhim hisoblanadi. Shu o‘rinda qarz xarajatlari toifasiga qanday 

520 
xarajatlar kirishiga aniqlik kiritish zarur. Mazkur turdagi xarajatlar to‘lanadigan 
foizlar toifasiga qay tarzda bog‘liq: qarz xarajatlari va to‘lanadigan foizlar tarkibi bir 
xilmi yoki ulardan biri boshqasidan kengroqmi, degan savolga javob topish muhim 
hisoblanadi. Bularning barchasi, moliyaviy hisobotlarda, avvalo moliyaviy natijalar 
to‘g‘risidagi hisobotda, ma’lumotlarning mos kelmasligiga olib keladi va natijada 
foydalanuvchilarni muhim qarorlar qabul qilishda chalg‘itishi mumkin. 
Fikrimizcha, «qarz xarajatlari» va «to‘lanadigan foizlar» tushunchalari bir xil 
emas. Bundan tashqari, qarz va kredit xarajatlari nafaqat qarz va kreditlar bo‘yicha 
foizlarni, balki boshqa xarajatlarni, shu jumladan kredit shartnomasini tekshirish 
uchun ma’lumot va maslahat xizmatlari uchun to‘langan summalarni, kredit 
shartnomasi va kreditlar olish bilan bevosita bog‘liq bo‘lgan boshqa xarajatlarni ham 
o‘z ichiga oladi. Shunday qilib, «qarz xarajatlari» atamasi «foizli xarajatlar» 
atamasidan ancha kengroqdir. 
Bizning fikrimizcha, qaror qabul qiluvchilar uchun daromad va xarajatlarning 
o‘xshash moddalari bo‘yicha ma’lumotlarni hisobotda aks ettirish ko‘proq axborot 
beradi va qulayroqdir. Ya’ni, agar moliyaviy hisobot foiz daromadlari to‘g‘risidagi 
ma’lumotlarni taqdim etsa, hisobot foydalanuvchilari uchun uni bir xil xarajatlar 
to‘g‘risidagi ma’lumotlar bilan bog‘lash afzalroqdir.
Moliyaviy natijalar to‘g‘risidagi hisobot bilan, xalqaro standartlar talablari 
asosida tuziladigan foyda va zarurlar to‘g‘risida yoki yalpi daromad to‘g‘risidagi 
hisobotning muhim farqli jihatlaridan biri uzoq muddatli aktivlarni qayta baholash 
bo‘yicha tuzatishlarning boshqa yalpi daromadlar tarkibiga kiritilishidir. Shu boisdan 
uzoq muddatli aktivlarni qayta baholash bo‘yicha tuzatishlar buxgalteriya balansida 
rezerv kapitalai tarkibida 8510-“Aktivlarni qayta baholash bo‘yicha tuzatishlar” 
schyotida emas, balki yalpi daromad to‘g‘risidagi hisobotda aks etishi zarur, deb 
hisoblaymiz.
Ma’lumki, xo‘jalik yurituvchi sub’ektlar o‘z faoliyatida mahsulot sotish, ish 
bajarish va xizmat ko‘rsatish orqali foyda olishi mumkin. Shu boisdan barcha turdagi 
xo‘jalik yurituvchi sub’ektlar uchun moliyaviy natijalar to‘g‘risidagi hisobotdagi 
«Mahsulot (tovar, ish va xizmat) larni sotishning yalpi foydasi (zarari)» moddasining 

521 
nomini «Operatsion faoliyatdan olingan foyda (zarar)» moddasiga o‘zgartirish zarur, 
deb hisoblaymiz.
Xo‘jalik yurituvchi sub’ektlar faoliyatini tahlil qilish uchun uning moliyaviy 
hisobotlardan foydalanuvchilar nuqtai nazaridan batafsilroq ma’lumotni taqdim etish 
uchun mo‘ljallangan bo‘lishi zarur. Chunki bu uzoq muddatli aktivlarni qayta 
baholash natijalari hisobotda davrning sof foydasiga (zarariga) kiritilmagan bo‘lsa, 
daromadlar va xarajatlar to‘g‘risida batafsilroq ma’lumot berilishi kerak. Bundan 
tashqari, bunday ma’lumotlar ko‘rsatilgan daromadlar va xarajatlar summalarini aks 
ettiruvchi ikkita kichik bo‘limga guruhlanadi, ular keyinchalik sof foyda (zarar) 
tarkibiga qayta tasniflanadi yoki qayta tasniflanmaydi. Taklif etilayotgan bo‘linish 
kelajakda xo‘jalik yurituvchi sub’ektning sof foydasiga (zarariga) ta’sir qiladigan 
miqdorni aniqlashga imkon beradi, bu shubhasiz-ki, qaror qabul qilish strategiyasi 
uchun muhimdir. 
Moliyaviy natijalar to‘g‘risidagi hisobotda xarajatlarni operatsion faoliyat turlari 
bo‘yicha tasniflashning ikkita usulini joriy etish, bir tomondan, moliyaviy hisobot 
foydalanuvchilariga ushbu xarajatlarning boshqa «bo‘limi» ni taqdim etish bo‘yicha 
strategik qarorlar qabul qilish imkonini beradi: ularning funksiyalari yoki xarajat 
elementlari bo‘yicha. Boshqa tomondan, foydalanuvchilar bunday hisobotni tuzishda 
xo‘jalik yurituvchi sub’ekt tanlaganidan farqli ravishda ushbu xarajatlarni 
tasniflashning ma’lum bir usuliga odatlangan bo‘lishi mumkin. Bundan tashqari, 
ilgari turli tasniflash usullarini qo‘llagan xo‘jalik yurituvchi sub’ektlarning xarajatlar 
ko‘rsatkichlarini solishtirish qiyinligiga e’tibor qaratish zarur. 
Fikrimizcha, moliyaviy natijalar to‘g‘risida hisobotda ushbu xarajatlar bo‘yicha 
ma’lumotlarning taqdim etilishini tahlil qilish zarur. Faoliyat turlari bo‘yicha 
xarajatlarni tasniflashning ikkita usulidan birini tanlashda moliyaviy natijalar 
to‘g‘risidagi hisobotda oshkor etilishi kerak bo‘lgan odatiy faoliyat uchun xarajatlar 
moddalarining aniq ro‘yxati mavjud emas. Natijada, amaliyotda ushbu masala 
bo‘yicha nomuvofiqliklar paydo bo‘lishi mumkin va ularning oqibatlari turli 
sub’ektlarning moliyaviy natijalari to‘g‘risidagi hisobotlardagi ma’lumotlarning 

522 
taqqoslanishiga salbiy ta’sir qiladi. Mazkur holat tashqi foydalanuvchilar uchun 
ushbu hisobotlarning axborot qiymatining sezilarli darajada pasayishiga olib keladi. 
Operatsion faoliyatdan xarajatlar ko‘rsatkichlaridagi mumkin bo‘lgan sezilarli 
farqlarni MHXSga muvofiq turli tashkilotlar tomonidan yaratilgan foyda yoki zarar 
va boshqa yalpi daromadlar to‘g‘risidagi hisobotda aks ettirish zarur.
Fikrimizcha, moliyaviy hisobotning tushuntirish xatida daromad va xarajatlar 
haqida qo‘shimcha ma’lumotlarga ega bo‘lish juda muhim, ular buxgalteriya hisobi 
bo‘yicha me’yoriy hujjatlar talab qiladigan va ushbu hujjatlar talab qilmaydigan, 
ammo strategik qarorlar qabul qiluvchilar uchun zarur bo‘lgan xo‘jalik yurituvchi 
sub’ektlar tomonidan taqdim etilgan boshqa hujjatlarni o‘z ichiga olishi zarur. 

Download 8,84 Mb.