MA‘RUZA № 5.
MASHINASOZLIKDA BAZALAR VA BAZALASH
REJA:
1. Bazalash asoslari, olti nuqta qoidasi
2. Bazalash tasnifi
3. Tayinlanishi bo‘yicha bazalar
4. Erkinlik darajasidan mahrum etilishi bo‘yicha bazalar sinfi
5. Aniqlanish xarakteri bo‘yicha bazalar sinfi
6. Bazalashning asosiy prinsiplari
7. Birinchi operatsiya uchun baza tanlashning ahamiyati
8. Bazalash sxemalari, tayanch nuqtalarining shartli belgilari va ularni
sxemalarda ko‘rsatish
9. Bazalash xatoliklarini aniqlash
1.5.1-§. Bazalash asoslari, olti nuqta qoidasi
Bu savolni ko‘rishdan avval ba‘zi bir asosiy tushunchalarni ko‘ramiz.
Baza tushunchasi. Baza – bazalash uchun qo‘llaniluvchi va tanavorga yoki
buyumga tegishli bo‘lgan yuza, yoki uning funksiyasini bajaruvchi yuzalar to‘plami,
o‘q va nuqtalarga tushuniladi.
Bazalash tushunchasi. Bazalash – tanavor yoki buyumga tanlab olgan koordinat
tizimiga nisbatan talab etilgan holat berish (GOST 21495–76).
Mahkamlash tushunchasi. Mahkamlash – bazalashda erishilgan holatni
ta‘minlash uchun tanavorga yoki buyumga kuch va juft kuch qo‘yish.
O‘rnatish tushunchasi . O‘rnatish – tanavorni yoki buyumni bazalash va
mahkamlash jarayoniga aytiladi.
Tanavorga mexanik ishlov berish paytida bazalash deb, tanavorga dastgohning
keskich asbobiga nisbatan talab etilgan holat berilishiga aytiladi.
Texnologik amalni bajarish vaqtida, tanavorga talab etilgan holat berishdan
tashqari, uni moslamada siljimasligini ham ta‘minlash talab etiladi.
Bu ikki masala har xil bo‘lishiga qaramasdan, ular nazariy jihatdan bir xil usul
bilan echiladi, ya‘ni fazodagi biron-bir harakatni ma‘lum darajada cheklab qo‘yish
bilan yoki erkinlik darajasidan mahrum etishlik va mahkamlash bilan amalga
oshiriladi.
Ma‘lumki, qattiq jismning fazodagi harakatini to‘la to‘xtatib qo‘yish uchun, uni
oltita erkinlik darajasidan mahrum etish kerak; uch koordinata o‘qlari bo‘ylab
ilgarilanma va shu o‘qlar atrofida aylanma harakatlaridan. Absalyut qattiq jism deb
qaraladigan har bir detalning holati, tanlangan uchta koordinata tekisligiga nisbatan
aniqlanadi (1.1, 1.2, 1.3, 1.4 va 1.5–rasmlar).
1.1–rasm.
1.2–rasm.
Masalan, detal prizma shaklida bo‘lgan holda (1.1–rasm), detalning pastki
tekisligi xoy ni koordinat tekisligi XOY bilan bog‘lovchi uch koordinataning berilishi
bir
vaqtda detalni uchta erkinlik darajasidan mahrum etib, Z o‘qi bo‘yalab siljish va X,
Y o‘qlariga parallel bo‘lgan o‘qlar atrofida burilish imkoni detalni, ushbu tekislikning
uch nuqtaga tegishli masofasini aniqlaydi. Umumiy holda esa, har qanday detalning
koordinat tizimi xohlagan holatni egallashi mumkin. Uni albatta asosiy bazalarga
joylashtirish osondir. Yuzalaridan biri y oz ni Y OZ koordinat tekisligiga nisbatan ikki
nuqtasining masofasi bir vaqtda uning X o‘qi bo‘ylab siljishi va Z o‘qiga parallel o‘q
atrofida burilish imkonidan, ya‘ni detalni yana ikkita erkinlik darajasidan mahrum
etadi. Oltinchi koordinat xoz tekisligi detal holatini XOZ koordinat tekisligiga nisbatan
aniqlab, uni qolgan oxirgi erkinlik darajasidan mahrum etadi. Shunday qilib,
koordinatlarning har biri detalning bittadan erkinlik darajasidan mahrum etar ekan va
o‘zaro perpendikulyar uch tekisliklarning bitta nuqtasi bilan bog‘langanligini bildiradi.
Agar, prizmatik detalni uch tekislikka yaqin keltirilib tutashtirilsa 6 nuqtaning har biri
detal baza sirtlarini tirab turuvchi tayanch nuqtaga aylanadi (1.2–rasm).
Masalan, silindr shaklidagi detalning uchta tanlangan koordinat tekislikka
nisbatan holati ham 1.3–rasmda ko‘rsatilgandek, oltita koordinat bilan aniqlanadi.
Silindr yuzi uni hosil etuvchi chiziqning o‘qqa nisbatan aylanishidan vujudga
keltirilganligi uchun, detal koordinat tizimi o‘qlaridan biri sifatida uning o‘qini tanlash
qulaydir. O‘q esa ikki koordinat tekisliklar Y OZ va XOY larning kesishuvidan hosil
bo‘lgan chiziqdan iboratdir.
1.3–rasm.
1.4–rasm.
Shuning uchun silindr shaklidagi detalning nuqtasini koordinat tekislik bilan
bog‘lovchi va detal o‘qiga joylashgan 1 va 2 nuqtalar koordinatlari valikni ikki erkinlik
darajasidan mahrum etadi: Z o‘qiga parallel tarzda surilish va X o‘qiga parallel o‘q
atrofida burilish harakatidan, val (y oz) sirtida yotuvchi nuqtalarni Y OZ tekisligi bilan
3 va 4 nuqtalarni bog‘lovchi koordinatlar, valni yana ikkta erkinlik darajasidan mahrum
etadi: X o‘qi bo‘ylab surilish va Z o‘qiga parallel o‘q atrofida burilish harakatidan, o‘z
navbatida XOZ tekisligida yotuvchi nuqtani detal o‘qi bilan kesishuvidagi 5 nuqta
koordinati valikni beshinchi erkinlik darajasidan, ya‘ni o‘q bo‘yicha surilish
imkonidan mahrum etadi. XOZ tekisligida yotuvchi nuqtani koordinat tekisligi bilan
bog‘lovchi 6 koordinat valikni oxirgi erkinlik darajasi koordinat o‘qiga parallael
bo‘lgan o‘q atrofida aylanish imkonidan mahrum etadi (buning uchun valsimon
detallarda shpon paz kabi qo‘shimch sirt bo‘lishi shart).
1.5–rasm.
1.6–rasm.
Xuddi shunga o‘xshash disksimon (1.4–rasm) va shar tipidagi (1.5–rasm)
detallarni koordinata tekisliklariga nisbatan fazoda joylashishini tahlil qilish mumkin.
1.6–rasmda disksimon detalni uch quloqli patronda bazalash sxemasi keltirildi.
Sxemalardan ma‘lumki, xohlagan detalning koordinat tizimiga nisbatan holatini
aniqlash uchun, tanlangan koordinata tizimi bilan detal koordinat tizimiining uch
tekisligiga joylashgan, oltita nuqtani birlashtiruvchi oltita koordinat kerakdir.
Ozod holdagi qattiq jism deb qabul etiluvchi detalning holatini jihoz detalga
nisbatan aniqlash uchun oltita tayanch nuqta zarur va yetarlidir. Bu xulosa bir detalni
ikkinchi detalga nisbatan joylashish aniqligini belgilashda juda katta ahamiyatga ega
bo‘lib "OLTI nuqta qoidasi" deb ataladi.
Oltita tayanch nuqtalarni joylashtirish uchun detalda uchta yuza yoki bu
yuzalarni o‘rnini bosuvchi jihoz yuzalar, jihozcha qilib aytganda koordinat tizimi
bo‘lishi kerak.
1.4.2-§. Bazalash tasnifi
Bazalash - tanavor yoki buyumga tanlab olingan koordinat tizimiga nisbatan
talab etilgan holatini berish (DAST 21495-76).
Mahkamlash - bazalashda erishilgan holatni taminlash uchun tanavorga yoki
buyumga kuch va juft kuch qo‘yish.
O‘rnatish dcb tanavorni yoki buyumni bazalash va mahkamlash jarayoniga
aytiladi. Tanavorga mexanik ishlov berish jarayonida bazalash deb tanavorga
dastgohning keskich asbobiga nisbatan talab etilgan holat berilishiga aytiladi.
Texnologik amalni bajarish vaqtida, tanavorga talab etilgan holat berishdan tashqari,
uni moslamada siljimasligini ham ta‘minlash talab etiladi. Bu ikki masala har xil
bo‘lishiga qaramasdan, ular nazariy jihatdan bir xil usul bilan yechiladi, ya‘ni fazodagi
biron-bir harakatni ma‘lum darajada cheklab qo‘yish bilan yoki erkinlik darajasidan
mahrum etishlik va mahkamlash bilan amalga oshiriladi
| 