Mirzayev Bexruz Abdulla o‘g‘li
I. Karimov nomidagi TDTU
mustaqil tadqiqotchisi
O‘ZBEKISTONDA ATROF-MUHIT, IJTIMOIY VA KORPORATIV BOSHQARUV (ESG)
TAMOYILLARINI JORIY ETISH ORQALI SANOAT KORXONALARINI BARQAROR
RIVOJLANTIRISH ISTIQBOLLARI.
Iqlim o‘zgarishi hozirda butun dunyo iqtisodiyotiga katta xavf solmoqda. Havo haroratining
belgilangan darajada oshib ketishi turli xil tabiiy ofatlarni keltirib chiqarmoqda. Xususan toza
ichimlik suvi yetishmovchiligi, yer osti suvlarining sathi kamayib ketishi, yer degradatsiyasi, ekin
maydonlarining qisqarib ketishi qishloq xo‘jaligi sohasiga katta zarar keltirmoqda. Bu esa o‘z
navbatida oziq ovqat xavfsizligiga katta ta’sir ko‘rsatib dunyoda oziq ovqat narxlarini tinimsiz
ko‘tarilishiga olib keladi. Dunyo hamjamiyatining ta’kidlashicha iqlim o‘zgarishining asosiy
sabablaridan biri bu sanoat korxonalari faoliyati natijasida atmosfera havosiga haddan ziyod
issiqxona gazlarining tashlanishi hisoblanadi. Shu sababli butun dunyoda iqtisodiyotni barqaror
rivojlantirish maqsadida yashil iqtisodiyotga o‘tish masalasi kut tartibida birinchi o‘rinlarni egallab
kelmoqda. Shuningdek O‘zbekiston ham iqlim va geografik joylashuvidan kelib chiqib qilim
o‘zgarishiga ta’sirchan va eng ko‘p zarar ko‘rayotgan davlatlar qatoridan o‘rin olgan. Shu sababli
bugungi kunda O‘zbekiston Respublikasi yashil o‘sish modeliga bosqichma-bosqich o‘tishni o‘z
oldiga maqsad qilib qo‘ygan. Bu bo‘yicha birinchi navbatda O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining
2019-yil 5-oktabrdagi “O‘zbekiston Respublikasini “yashil” iqtisodiyotga o‘tish strategiyasini
tasdiqlash to‘g‘risida”gi PQ-4477-son qarori qabul qilindi. Ushbu qaror bilan respublikani yashil
iqtisodiyotga o‘tish jarayonida barcha soha va yo‘nalishlardagi maqsadlar belgilab olindi. Ushbu
qarorda asosiy maqsadlardan biri bu sanoatni dekarbonizatsiya qilish va kam uglerodli rivojlaning
hisoblanadi. Shu narsani esdan chiqarmaslik joizki mamlakat iqtisodiyotida sanoat korxonalari
muhim o‘rin tutadi. Respublikada faoliyat olib borayotgan sanoat korxonalari turlicha baholanadi.
Mamlakatda yirik o‘rta va kichik korxonalardan tortib Sovet ittifoqi davrida bunyod etilgan va
mustaqillik davrida barpo etilgan zamonaviy korxonalar xam mavjud. Ammo ushbu korxonalarning
katta qismining ekspluatatsiya davri 30 yildan ko‘p bo‘lib korxonaning asosiy aksiyadori davlatning
o‘zi hisoblanadi. Shuningdek ushbu korxonalarda bozor iqtisodiyoti tamoyillari to‘liq joriy
etilmaganligi sababli doimn xam faoliyat foyda bilan
yakunlanmaydi. Shu sababli ushbu korxonalarning doimiy
faoliyatini ta’minlash maqsadida doimiy ravishda davlat
budjetidan subsidiya va moliyaviy ko‘maklar ajratilib turadi.
Shuningdek ushbu korxonalar iqlim o‘zgarishi natijasida yuzaga
kelayotgan xavflarga juda ta’sirchan bo‘lib barqarorligi
ta’minlanmagan hisoblanadi. Bundan tashqari korxonalar
360
faoliyati yuqori darajada tashkillashtirilmaganligi sababli aksiyadorlarga
kam miqdorda foyda olib keladi. Shundan kelib chiqib ushbu korxonalarga
investitsiya oqimi juda xam past darajada. Korxonalarda ochiqlik darajasi
pastligi sababli xorijiy investitsiya kiritish imkoniyati cheklangan. Ushbu
muammolarning yechimi sifatida dunyo hamjamiyati timinidan “Atrof-
muhit, ijtimoiy va korporativ boshqaruv” (Environmet, Sotsial and
Governense –ESG, keyingi o‘rinlarda ESG) tamoyillarini joriy qilish
lozimligi ta’kidlanmoqda. Birinchi navbatda a ESG tamoyillari o‘zi nima
va qanday kelib chiqqanini ko‘rib chiqamiz. ESG asosiy uchta yo‘nalishdi
birlashtiradi va ushbu yo‘nalishlarning o‘zaro uzviy bog‘liqligini
ta’minlaydi. Korxonalar uchun bugungi kun talabidan kelib chiqib ushbu
yo‘nalishlarda korxona faoliyatini muvofiqlashtirish va doimiy ravishda yaxshilab borishga yordam
beradi. Shuningdek ushbu tamoyillar korxona uchun yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan risklarni
baholashga va ularni ta’sirini kamaytirishga yordam beradi. ESG kompaniyaning strategik va
moliyaviy qarorlariga jiddiy potensial ta’sir ko‘rsatish xavfini tizimli ravishda baholash, boshqarish
va monitoring qilish bo‘yicha kompaniyaning sa’y-harakatlarini ifodalaydi. ESG atamasi ko‘pincha
barqarorlik, CSR (Corporate, Social Responsibility), jamoatchilik bilan aloqalar, ijtimoiy
investitsiyalar yoki atrof-muhitga rioya qilishning sinonimi sifatida ishlatiladi. Ushbu elementlarning
ba’zilari ESG dasturiga ta’sir qilishi mumkin bo‘lsa-da, ESG markazida xavfni boshqarish va
aksiyadorlar qiymatini saqlash turadi. ESG obyektivi tashkilotning atrof-muhit, iqtisodiy va ijtimoiy
tizimlardagi o‘zgarishlar kabi o‘zgaruvchan sharoitlar tufayli yuzaga keladigan xavf va
imkoniyatlarni qanday boshqarishini baholashga yordam beradi.
Avval boshida 1980-yillarda Atrof-muhit, salomatlik va xavfsizlik
(Environmental, Health, and Safety –EHS) 1990-yillarda
Korporativ barqarorlik (Corporate Sustainability – CS) 2000-
yillarda Korporativ ijtimoiy javobgarlik (Corporate Social
Responsibility – SCR) tamoyillari mavjud bo‘lgan. Nihoyat, 2010
yillarning oxiri va 2020 yillarga kelib, ESG ancha faol harakat
sifatida paydo bo‘la boshladi. ESG endi atrof-muhit va ijtimoiy
ta’sir atrofidagi asosiy elementlarni, shuningdek, manfaatdor
tomonlarning farovonligini maksimal darajada oshirish uchun
boshqaruv
tuzilmalariga
qanday
o‘zgartirishlar
kiritish
mumkinligini o‘z ichiga olgan keng qamrovli tizimga aylandi.
ESG manfaatdor tomonlarga tashkilot barqarorlik muammolari atrofidagi xavf va imkoniyatlarni
qanday boshqarishini tushunishga yordam beradigan asos hisoblanadi. Ushbu tamoyillar sog‘liq va
xavfsizlik masalalariga, ifloslanishni kamaytirishga va korporativ xayriyaga qaratilgan boshqa tarixiy
harakatlardan rivojlangan.
Yuqorida ta’kidlaganimizdek ESG asosiy uch komponentni o‘z ichiga oladi.
1. Ekologik – Atrof-muhit mezonlari tashkilotning atrof-muhitga ta’siri(lar)i va xavflarni
boshqarish amaliyotiga ishora qiladi. Bularga to‘g‘ridan-to‘g‘ri va bilvosita issiqxona gazlari
emissiyalarini, tabiiy resurslarni boshqarish va korxonaning iqlimning jismoniy xavflariga (iqlim
o‘zgarishi, suv toshqini va yong‘inlar kabi) umumiy chidamliligi kiradi.
2. Ijtimoiy – Ijtimoiy komponent tashkilotning manfaatdor tomonlar bilan munosabatlarini
anglatadi. Firmaning faoliyatini baholash mumkin bo‘lgan omillarga inson kapitalini boshqarish,
ko‘rsatkichlar (masalan, adolatli ish haqi va xodimlarni jalb qilish ko‘rsatkichlari), shuningdek
tashkilotning u faoliyat yuritayotgan jamoalarga va ta’minot zanjiri sheriklariga ta’siri, ayniqsa
rivojlanayotgan mamlakatlarda ekologik va mehnat standartlari kamroq qat’iy bo‘lishi mumkin.
3. Korporativ boshqaruv – Boshqaruv kompaniyani qanday boshqarishni anglatadi. ESG
tahlilchilari rahbariyatning rag‘batlantirishlari manfaatdor tomonlarning kutganlariga qanday mos
kelishini, aksiyadorlarning huquqlari qanday ko‘rib chiqilishini va rahbariyat tomonidan shaffoflik
361
va javobgarlikni oshirish uchun qanday ichki nazorat turlari mavjudligini yaxshiroq tushunishga
intiladi. ESG komponentlarining maqsadlari quyidagilar:
Korporativ boshqaruv masalalari barcha sohalarda keng tarqatish;
Korporativ, ekologik va ijtimoiy masalalarni yaxshi boshqarish barqaror kompaniyalarni
yaratadi;
Moddiy ekologik va ijtimoiy muammolar sohaga qarab sezilarli darajada farqlanadi va hatto
har bir omilning muhimlik darajasiga qarab kompaniyaga xos bo‘lishi mumkin.
ESG korxonalar uchun
investitsiyalarning asosiy oqimga
aylandi,
chunki
chegara
investitsiya
hamjamiyatida
judayam muhim bo‘lgan. ESG
reyting agentliklari va hisobot
tuzilmalari soni ortib bormoqda,
ularning
barchasi
korxonalar
ommaga hisobot beradigan ESG
ma’lumotlarining shaffofligi va
izchilligini
yaxshilash
uchun
tashkil qilingan. Bugungi kunda
ko‘pgina
ESG
investitsiya
vositalari paydo bo‘ldi, jumladan
yashil obligatsiyalar, investitsiya
fondlari, ETFs va indeks fondlari.
Ommaga
sotiladigan
ushbu
vositalar investorlarga E, S va G mezonlari atrofida o‘zlarining e’tiqodlari va qadriyatlaridan kelib
chiqib investitsiya qilish qarorlarini qabul qilishlarini osonlashtiradi. ESG mezonlariga rioya qilgan
investitsiya firmalari ko‘pincha o‘zlarining ustuvorliklarini belgilaydilar. Misol uchun, Bostonda
joylashgan Trillium Asset Management kompaniyasi 2021-yil dekabr holatiga ko‘ra 5,6 mlrd.
dollarni boshqarmoqda, uzoq muddatli kuchli natijalarga erishishga mo‘ljallangan kompaniyalarni
aniqlashga yordam berish uchun turli ESG omillaridan foydalanadi.Mezonlar muayyan sektorlar,
tarmoqlar va kompaniyalar oldida turgan tegishli muammolarni aniqlaydigan tahlilchilar tomonidan
belgilanadi. ESG ishlash prinsipi shundan iboratki korxona yuqorida keltirilgan Barqaror rivojlanish
maqsadlarini korxonada bosqichma-bosqich joriy etiladi. Aniq va tegishli ko‘rsatkichlarni
standartlashtirilgan formatda hisobot qilish uchun ular hisobot tizimini tanlaydilar. Yil yakuni bilan
barcha ESG hisoboti tayyorlanadi va oshkora qilinadi. Kompaniya boshqaruv guruhlari ESG
ma’lumotlarini tegishli asosdan foydalanmasdan oshkor qilganda, u ko‘pincha Greenwashing deb
ataladi. ESG ballarini ishlab chiqarishdan manfaatdor tomonlar va reyting agentliklari ushbu
kompaniya yoki fond ma’lumotlarini ko‘rib chiqadilar, so‘ngra boshqaruv intervyularini o‘tkazadilar,
natijalar va ko‘rsatkichlarni sohadagi boshqa kompaniyalar bilan solishtiradilar va kompaniya uchun
ESG ballini taqdim etadilar. Yuqoridagilarda kelib chiqib, shuni ayta olamizki sanoat korxonalariga
ESG tamoyillarini joriy qilish nafaqat korxonani balki respublika iqtisodiyotini barqaror
rivojlantirishga katta hissa qo‘shishi mumkin. ESG tamoyillarini joriy qilgan va yuqori bal olgan
korxonalarga juda katta imkoniyatlar ochiladi. Birinchi navbatda iqlim o‘zgarishi yuzasidan paydo
bo‘layotgan tahdidlar oldi olinadi. Korxona o‘zi bilan bog‘liq bo‘lgan barcha tahdidlarni boshqa
boshlaydi. Korxonada ochiqlik yuqori darajada bo‘lganligi va aksiyadorlar huquqlari to‘liq
himoyalangani sababli korxonaga mahalliy va xorijiy investitsiya oqimlari kuchayishiga olib keladi.
Bundan tashqari korxona yashil obligatsiyalar chiqarish imkoniyatiga ega bo‘ladi. Ushbu tamoyillar
xodimlarni huquqini himoya qilish orqali korxonaning imijini oshirishga va yuqori salohiyatli
kadrlarni ishga jalb qilishga turtki bo‘ladi. Hech kimga sir emaski hozirgi kunda respublikada kadrlar
muammosi mavjud bo‘lib, yuqori salohiyatli kadrlarni ushlab qolish dolzarb masalaga aylangan. ESG
tamoyillari xodimlarga munosib ish sharoiti yaratib berish hamda muvofiq ish haqi bilan
ESGning tamoillari va mqasadlari
362
rag‘batlantirishi bilan ushbu muammoga yechim taklif qiladi. Shuningdek, yuqori bal olgan
korxonalarning eksport salohiyatini oshirish bo‘yicha ham bir qancha imkoniyatlar paydo bo‘ladi.
Sababi hozirgi kunda bir qancha rivojlangan davlatlarda va Yevropa ittifoqida xam mahsulotlarni
import qilishda bir qancha cheklovlar mavjud bo‘lib ESG tamoyillari to‘liq joriy qilingan korxonalar
va ishlab chiqaruvchilar uchun bu holatdan unumli foydalanish imkoniyati yaraladi.
|
