Islom karimov nomidagi toshkent davlat texnika universiteti «sanoat iqtisodiyoti va menejmenti: muammo va yechimlar»




Download 9,47 Mb.
Pdf ko'rish
bet238/447
Sana15.07.2024
Hajmi9,47 Mb.
#267669
1   ...   234   235   236   237   238   239   240   241   ...   447
Bog'liq
Сборник готовый

Mirzayev Bexruz Abdulla o‘g‘li
I. Karimov nomidagi TDTU
mustaqil tadqiqotchisi 
O‘ZBEKISTONDA ATROF-MUHIT, IJTIMOIY VA KORPORATIV BOSHQARUV (ESG) 
TAMOYILLARINI JORIY ETISH ORQALI SANOAT KORXONALARINI BARQAROR 
RIVOJLANTIRISH ISTIQBOLLARI. 
Iqlim o‘zgarishi hozirda butun dunyo iqtisodiyotiga katta xavf solmoqda. Havo haroratining 
belgilangan darajada oshib ketishi turli xil tabiiy ofatlarni keltirib chiqarmoqda. Xususan toza 
ichimlik suvi yetishmovchiligi, yer osti suvlarining sathi kamayib ketishi, yer degradatsiyasi, ekin 
maydonlarining qisqarib ketishi qishloq xo‘jaligi sohasiga katta zarar keltirmoqda. Bu esa o‘z 
navbatida oziq ovqat xavfsizligiga katta ta’sir ko‘rsatib dunyoda oziq ovqat narxlarini tinimsiz 
ko‘tarilishiga olib keladi. Dunyo hamjamiyatining ta’kidlashicha iqlim o‘zgarishining asosiy 
sabablaridan biri bu sanoat korxonalari faoliyati natijasida atmosfera havosiga haddan ziyod 
issiqxona gazlarining tashlanishi hisoblanadi. Shu sababli butun dunyoda iqtisodiyotni barqaror 
rivojlantirish maqsadida yashil iqtisodiyotga o‘tish masalasi kut tartibida birinchi o‘rinlarni egallab 
kelmoqda. Shuningdek O‘zbekiston ham iqlim va geografik joylashuvidan kelib chiqib qilim 
o‘zgarishiga ta’sirchan va eng ko‘p zarar ko‘rayotgan davlatlar qatoridan o‘rin olgan. Shu sababli 
bugungi kunda O‘zbekiston Respublikasi yashil o‘sish modeliga bosqichma-bosqich o‘tishni o‘z 
oldiga maqsad qilib qo‘ygan. Bu bo‘yicha birinchi navbatda O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 
2019-yil 5-oktabrdagi “O‘zbekiston Respublikasini “yashil” iqtisodiyotga o‘tish strategiyasini 
tasdiqlash to‘g‘risida”gi PQ-4477-son qarori qabul qilindi. Ushbu qaror bilan respublikani yashil 
iqtisodiyotga o‘tish jarayonida barcha soha va yo‘nalishlardagi maqsadlar belgilab olindi. Ushbu 
qarorda asosiy maqsadlardan biri bu sanoatni dekarbonizatsiya qilish va kam uglerodli rivojlaning 
hisoblanadi. Shu narsani esdan chiqarmaslik joizki mamlakat iqtisodiyotida sanoat korxonalari 
muhim o‘rin tutadi. Respublikada faoliyat olib borayotgan sanoat korxonalari turlicha baholanadi. 
Mamlakatda yirik o‘rta va kichik korxonalardan tortib Sovet ittifoqi davrida bunyod etilgan va 
mustaqillik davrida barpo etilgan zamonaviy korxonalar xam mavjud. Ammo ushbu korxonalarning 
katta qismining ekspluatatsiya davri 30 yildan ko‘p bo‘lib korxonaning asosiy aksiyadori davlatning 
o‘zi hisoblanadi. Shuningdek ushbu korxonalarda bozor iqtisodiyoti tamoyillari to‘liq joriy 
etilmaganligi sababli doimn xam faoliyat foyda bilan 
yakunlanmaydi. Shu sababli ushbu korxonalarning doimiy 
faoliyatini ta’minlash maqsadida doimiy ravishda davlat 
budjetidan subsidiya va moliyaviy ko‘maklar ajratilib turadi. 
Shuningdek ushbu korxonalar iqlim o‘zgarishi natijasida yuzaga 
kelayotgan xavflarga juda ta’sirchan bo‘lib barqarorligi 
ta’minlanmagan hisoblanadi. Bundan tashqari korxonalar 


360 
faoliyati yuqori darajada tashkillashtirilmaganligi sababli aksiyadorlarga 
kam miqdorda foyda olib keladi. Shundan kelib chiqib ushbu korxonalarga 
investitsiya oqimi juda xam past darajada. Korxonalarda ochiqlik darajasi 
pastligi sababli xorijiy investitsiya kiritish imkoniyati cheklangan. Ushbu 
muammolarning yechimi sifatida dunyo hamjamiyati timinidan “Atrof-
muhit, ijtimoiy va korporativ boshqaruv” (Environmet, Sotsial and 
Governense –ESG, keyingi o‘rinlarda ESG) tamoyillarini joriy qilish 
lozimligi ta’kidlanmoqda. Birinchi navbatda a ESG tamoyillari o‘zi nima 
va qanday kelib chiqqanini ko‘rib chiqamiz. ESG asosiy uchta yo‘nalishdi 
birlashtiradi va ushbu yo‘nalishlarning o‘zaro uzviy bog‘liqligini 
ta’minlaydi. Korxonalar uchun bugungi kun talabidan kelib chiqib ushbu 
yo‘nalishlarda korxona faoliyatini muvofiqlashtirish va doimiy ravishda yaxshilab borishga yordam 
beradi. Shuningdek ushbu tamoyillar korxona uchun yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan risklarni 
baholashga va ularni ta’sirini kamaytirishga yordam beradi. ESG kompaniyaning strategik va 
moliyaviy qarorlariga jiddiy potensial ta’sir ko‘rsatish xavfini tizimli ravishda baholash, boshqarish 
va monitoring qilish bo‘yicha kompaniyaning sa’y-harakatlarini ifodalaydi. ESG atamasi ko‘pincha 
barqarorlik, CSR (Corporate, Social Responsibility), jamoatchilik bilan aloqalar, ijtimoiy 
investitsiyalar yoki atrof-muhitga rioya qilishning sinonimi sifatida ishlatiladi. Ushbu elementlarning 
ba’zilari ESG dasturiga ta’sir qilishi mumkin bo‘lsa-da, ESG markazida xavfni boshqarish va 
aksiyadorlar qiymatini saqlash turadi. ESG obyektivi tashkilotning atrof-muhit, iqtisodiy va ijtimoiy 
tizimlardagi o‘zgarishlar kabi o‘zgaruvchan sharoitlar tufayli yuzaga keladigan xavf va 
imkoniyatlarni qanday boshqarishini baholashga yordam beradi. 
Avval boshida 1980-yillarda Atrof-muhit, salomatlik va xavfsizlik 
(Environmental, Health, and Safety –EHS) 1990-yillarda 
Korporativ barqarorlik (Corporate Sustainability – CS) 2000-
yillarda Korporativ ijtimoiy javobgarlik (Corporate Social 
Responsibility – SCR) tamoyillari mavjud bo‘lgan. Nihoyat, 2010 
yillarning oxiri va 2020 yillarga kelib, ESG ancha faol harakat 
sifatida paydo bo‘la boshladi. ESG endi atrof-muhit va ijtimoiy 
ta’sir atrofidagi asosiy elementlarni, shuningdek, manfaatdor 
tomonlarning farovonligini maksimal darajada oshirish uchun 
boshqaruv 
tuzilmalariga 
qanday 
o‘zgartirishlar 
kiritish 
mumkinligini o‘z ichiga olgan keng qamrovli tizimga aylandi. 
ESG manfaatdor tomonlarga tashkilot barqarorlik muammolari atrofidagi xavf va imkoniyatlarni 
qanday boshqarishini tushunishga yordam beradigan asos hisoblanadi. Ushbu tamoyillar sog‘liq va 
xavfsizlik masalalariga, ifloslanishni kamaytirishga va korporativ xayriyaga qaratilgan boshqa tarixiy 
harakatlardan rivojlangan.
Yuqorida ta’kidlaganimizdek ESG asosiy uch komponentni o‘z ichiga oladi. 
1. Ekologik – Atrof-muhit mezonlari tashkilotning atrof-muhitga ta’siri(lar)i va xavflarni 
boshqarish amaliyotiga ishora qiladi. Bularga to‘g‘ridan-to‘g‘ri va bilvosita issiqxona gazlari 
emissiyalarini, tabiiy resurslarni boshqarish va korxonaning iqlimning jismoniy xavflariga (iqlim 
o‘zgarishi, suv toshqini va yong‘inlar kabi) umumiy chidamliligi kiradi. 
2. Ijtimoiy – Ijtimoiy komponent tashkilotning manfaatdor tomonlar bilan munosabatlarini 
anglatadi. Firmaning faoliyatini baholash mumkin bo‘lgan omillarga inson kapitalini boshqarish, 
ko‘rsatkichlar (masalan, adolatli ish haqi va xodimlarni jalb qilish ko‘rsatkichlari), shuningdek 
tashkilotning u faoliyat yuritayotgan jamoalarga va ta’minot zanjiri sheriklariga ta’siri, ayniqsa 
rivojlanayotgan mamlakatlarda ekologik va mehnat standartlari kamroq qat’iy bo‘lishi mumkin.
3. Korporativ boshqaruv – Boshqaruv kompaniyani qanday boshqarishni anglatadi. ESG 
tahlilchilari rahbariyatning rag‘batlantirishlari manfaatdor tomonlarning kutganlariga qanday mos 
kelishini, aksiyadorlarning huquqlari qanday ko‘rib chiqilishini va rahbariyat tomonidan shaffoflik 


361 
va javobgarlikni oshirish uchun qanday ichki nazorat turlari mavjudligini yaxshiroq tushunishga 
intiladi. ESG komponentlarining maqsadlari quyidagilar: 
Korporativ boshqaruv masalalari barcha sohalarda keng tarqatish
Korporativ, ekologik va ijtimoiy masalalarni yaxshi boshqarish barqaror kompaniyalarni 
yaratadi; 
Moddiy ekologik va ijtimoiy muammolar sohaga qarab sezilarli darajada farqlanadi va hatto 
har bir omilning muhimlik darajasiga qarab kompaniyaga xos bo‘lishi mumkin. 
ESG korxonalar uchun 
investitsiyalarning asosiy oqimga 
aylandi, 
chunki 
chegara 
investitsiya 
hamjamiyatida 
judayam muhim bo‘lgan. ESG 
reyting agentliklari va hisobot 
tuzilmalari soni ortib bormoqda, 
ularning 
barchasi 
korxonalar 
ommaga hisobot beradigan ESG 
ma’lumotlarining shaffofligi va 
izchilligini 
yaxshilash 
uchun 
tashkil qilingan. Bugungi kunda 
ko‘pgina 
ESG 
investitsiya 
vositalari paydo bo‘ldi, jumladan 
yashil obligatsiyalar, investitsiya 
fondlari, ETFs va indeks fondlari. 
Ommaga 
sotiladigan 
ushbu 
vositalar investorlarga E, S va G mezonlari atrofida o‘zlarining e’tiqodlari va qadriyatlaridan kelib 
chiqib investitsiya qilish qarorlarini qabul qilishlarini osonlashtiradi. ESG mezonlariga rioya qilgan 
investitsiya firmalari ko‘pincha o‘zlarining ustuvorliklarini belgilaydilar. Misol uchun, Bostonda 
joylashgan Trillium Asset Management kompaniyasi 2021-yil dekabr holatiga ko‘ra 5,6 mlrd. 
dollarni boshqarmoqda, uzoq muddatli kuchli natijalarga erishishga mo‘ljallangan kompaniyalarni 
aniqlashga yordam berish uchun turli ESG omillaridan foydalanadi.Mezonlar muayyan sektorlar, 
tarmoqlar va kompaniyalar oldida turgan tegishli muammolarni aniqlaydigan tahlilchilar tomonidan 
belgilanadi. ESG ishlash prinsipi shundan iboratki korxona yuqorida keltirilgan Barqaror rivojlanish 
maqsadlarini korxonada bosqichma-bosqich joriy etiladi. Aniq va tegishli ko‘rsatkichlarni 
standartlashtirilgan formatda hisobot qilish uchun ular hisobot tizimini tanlaydilar. Yil yakuni bilan 
barcha ESG hisoboti tayyorlanadi va oshkora qilinadi. Kompaniya boshqaruv guruhlari ESG 
ma’lumotlarini tegishli asosdan foydalanmasdan oshkor qilganda, u ko‘pincha Greenwashing deb 
ataladi. ESG ballarini ishlab chiqarishdan manfaatdor tomonlar va reyting agentliklari ushbu 
kompaniya yoki fond ma’lumotlarini ko‘rib chiqadilar, so‘ngra boshqaruv intervyularini o‘tkazadilar, 
natijalar va ko‘rsatkichlarni sohadagi boshqa kompaniyalar bilan solishtiradilar va kompaniya uchun 
ESG ballini taqdim etadilar. Yuqoridagilarda kelib chiqib, shuni ayta olamizki sanoat korxonalariga 
ESG tamoyillarini joriy qilish nafaqat korxonani balki respublika iqtisodiyotini barqaror 
rivojlantirishga katta hissa qo‘shishi mumkin. ESG tamoyillarini joriy qilgan va yuqori bal olgan 
korxonalarga juda katta imkoniyatlar ochiladi. Birinchi navbatda iqlim o‘zgarishi yuzasidan paydo 
bo‘layotgan tahdidlar oldi olinadi. Korxona o‘zi bilan bog‘liq bo‘lgan barcha tahdidlarni boshqa 
boshlaydi. Korxonada ochiqlik yuqori darajada bo‘lganligi va aksiyadorlar huquqlari to‘liq 
himoyalangani sababli korxonaga mahalliy va xorijiy investitsiya oqimlari kuchayishiga olib keladi. 
Bundan tashqari korxona yashil obligatsiyalar chiqarish imkoniyatiga ega bo‘ladi. Ushbu tamoyillar 
xodimlarni huquqini himoya qilish orqali korxonaning imijini oshirishga va yuqori salohiyatli 
kadrlarni ishga jalb qilishga turtki bo‘ladi. Hech kimga sir emaski hozirgi kunda respublikada kadrlar 
muammosi mavjud bo‘lib, yuqori salohiyatli kadrlarni ushlab qolish dolzarb masalaga aylangan. ESG 
tamoyillari xodimlarga munosib ish sharoiti yaratib berish hamda muvofiq ish haqi bilan 
ESGning tamoillari va mqasadlari 


362 
rag‘batlantirishi bilan ushbu muammoga yechim taklif qiladi. Shuningdek, yuqori bal olgan 
korxonalarning eksport salohiyatini oshirish bo‘yicha ham bir qancha imkoniyatlar paydo bo‘ladi. 
Sababi hozirgi kunda bir qancha rivojlangan davlatlarda va Yevropa ittifoqida xam mahsulotlarni 
import qilishda bir qancha cheklovlar mavjud bo‘lib ESG tamoyillari to‘liq joriy qilingan korxonalar 
va ishlab chiqaruvchilar uchun bu holatdan unumli foydalanish imkoniyati yaraladi. 

Download 9,47 Mb.
1   ...   234   235   236   237   238   239   240   241   ...   447




Download 9,47 Mb.
Pdf ko'rish

Bosh sahifa
Aloqalar

    Bosh sahifa



Islom karimov nomidagi toshkent davlat texnika universiteti «sanoat iqtisodiyoti va menejmenti: muammo va yechimlar»

Download 9,47 Mb.
Pdf ko'rish