42
7.3-rasm. Qul bilan muvozanatlashtiriladigan potensiometrning prinsipial chizmasi.
Shunday qilib, Е(t,t
0
)termojuftning TEYK R
вс
– reoxord qarshiligi
tarmog‟idagi kuchlanishning kamayish miqdori bilan aniqlanib, qolgan qarshiliklarga
bog‟liq emas. R
вс
reoxord shkala bilan ta„minlanishi va shkala bo‟linmalari millivolt
yoki harorat graduslariga teng bo‟lishi mumkin. TEYK ni o‟lchash aniqligi reoxord
zanjiridagi J tok kuchining o‟zgarmasligiga bog‟liq. Tok kompensatsion usul orqali
o‟rnatiladi va nazorat qilinadi. Buning uchun potensiometr chizmasiga normal
elementli qo‟shimcha kontur kiritiladi. Odatda normal element (NE) vazifasini
simob-kadmiyli galvanik Veston element bajaradi. Bu elementning elektr yurituvchi
kuchi 20
0
С da 1, 0183 voltga teng. НЭ qayta ulagich QУ orqali qarshilik R
НЭ
uchlariga ulanadi va uning e.y.k. yordamchi Е tok manba tok manba E.Y.K. tomon
yo‟nalgan bo‟ladi. Qarshilik R orqali kompensatsion zanjirdagi tok kuchini rostlash
bilan НГ ning strelkasi nolni ko‟rsatishiga erishiladi. Bunday holda kompensatsion
zanjirdagi tok kuchi
НЭ
НЭ
R
E
J
/
(7.14)
Termojuftning TEYK ni o‟lchashda QU qayta ulagich Т holatdan O‟ holatga
o‟tkaziladi. Reoxord R
р
ning Д sirpangichini siljitib «b» va «с» nuqtalar orasidagi
potensiallar ayirmasini termojuft TEYK ga tenglashtiriladi. Shu paytda termojuft
zanjiridagi tok kuchi 0 ga teng, shuning uchun
ВД
НЭ
НЭ
ВД
R
R
E
Е
R
J
t
t
E
)
,
(
0
(7.15)
43
Е
НЭ
va
R
НЭ
lar o‟zgarmas miqdorga ega bo‟lganliklari uchun, TEYK ni aniqlash qarshilik
tarmog‟ining uzunligini aniqlash bilan teng.
Shunday qilib, TEYK ni kompensatsion usul bo‟yicha o‟lchash termojuft
zanjirida tok yo‟q paytida bajariladi. 7.4-rasmda elektron avtomatik potensiometrning
to‟zilish chizmasi ko‟rsatilgan.
TP termojuftda TEYK Е
х
ni o‟lchash uchun uni kalibrlangan R
P
reoxord
kuchlanishining kamayishi bilan solishtirish orqali bajariladi.
7.4-rasm. Elektron avtomatik potensiometrning to’zilish sxemasi
.
Potensiometrning kompensatsion chizmasi sirpang‟ich К ni reoxord R
р
,
o‟zgarmas kuchlanish Е
х
o‟zgaruvchan kuchlanishga aylantirib beruvchi o‟zgartgichli
elektron kuchaytirgich Т, riversiv elektr dvigatel 2 va tok manbai Е
0
dan iborat.
Elektr dvigatel 2 reduktor 3 orqali sirpang‟ich K va strelka bilan bog‟langan. Strelka
4 asbob qismlarni ko‟rsatadi. Kompensatsion chizmaning ishi sirpang‟ich (K)
reoxord bo‟ylab kuchlanishning pasayishi tomon avtomatik siljiydi. Bu siljish
reversiv elektr dvigatel РД yordamida bajariladi va nomuvozanat kuchlanish nolga
teng bo‟lguncha davom etadi. Shunday qilib, sirpang‟ich K va unga biriktirilgan
strelkaning vaziyati TEYKning qiymatini, demak, o‟lchanayotgan haroratning
miqdorini ko‟rsatadi. Qarshilik R kosmpensatsion zanjirdagi ish tokini rostlash uchun
xizmat qiladi.
7.5-rasmda zamonaviy elektron avtomatik potensiometr (КСП-4)ni o‟lchash
qismining prinsipial chizmasi keltirilgan. Potensiometr o‟lchash ko‟prigining
diagonallaridan biriga elektron kuchaytirgich ЭК li termojuft ТП ketma-ket ulangan.
Termojuft ulash elektromagnit maydoni ta„sirini kamaytirish uchun mo‟ljallangan
filtr (rasmda filtrning R
ф
-С
ф
sodda chizmasi ko‟rsatilgan) orqali bajariladi. O‟lchash
ko‟prigining ikkinchi diagonaliga stabillashgan tok manbai CTM ulanadi. Bu manba
o‟lchash zanjiridagi ish tokining doimiyligini ta„minlaydi.
44
7.5-rasm. Elektron avtomatik potensiometr (KCП-4)ni o’lchash qismining prinsipial
chizmasi.
Bo‟lardan tashqari potensiometr o‟lchash chizmasiga qurilmaning umuman
normal ishini ta„minlovchi bir qator elementlar kiradi. Shunt R
ш
, qarshiliklar R
n,
г
n
reoxord qarshiligi R
р
ni rostlash uchun xizmat qiladi; bunda asbobning darajalanish
va o‟lchash diapazoni, ya„ni o‟lchash chegaralari nazarda tutilishi lozim. Qarshilik R
n
va г
n
лар. R
рт
, R
рт
1
ва R
с
– rezistorlar СТМ ning ish tokini cheklash va rostlash
uchun qo‟llaniladi. R
м
rezitor termojuft erkin uchlardagi harorat o‟zgarishining
ta„sirini kompensatsiya qilish uchun mo‟ljallangan va termojuft uchlari ulangan joy,
ya„ni asbobning kirish panelida joylashgan. R
м
dan
tashqari hamma rezistorlar
manganindan, R
м
rezistor esa mis yoki nikeldan tayyorlanadi.
Avtomatik elektron potensiometrlarning konstruktsiyasi tez su„ratlarda
rivojlanmoqda. Zamonaviy avtomatik elektron potensiometrlar konstruktsiyasining
to‟zilishi
blok-modul prinsipiga asoslangan. Asbob o‟zaro shtepsellar orqali simlar
bilan ulangan unifikatsiyalashtirilgan blok va qismlardan iborat. Har xil shakldagi
korpuslarga joylashgan potensiometrlarning turli
rusm va modifikatsiyalari
chiqariladi. Jumladan ko‟rsatuvchi, o‟ziyozar, bir va ko‟p nuqtali (12 ta nuqtagacha)
potensiometrlar mavjud. Ko‟pchilik potensiometrlarning to‟zilishi bir-biriga o‟xshash
bo‟lib, faqat qismlari va tashqi ko‟rinishlari bilan ajralib turadi. Avtomatik elektron
potensiometrlar 0,25; 0,5 va 1,0 aniqlik sinfi bilan ishlab chiqariladi.
