Kelichev B
1
Mavzu: "Issiqxona effekti" muammolari
Reja:
1.Yerda harorat balansi o'zgarishining tabiiy sabablari.
2.Yerda harorat balansi o'zgarishining antropogen ta'siri
3.Yerda harorat o'zgarishining oqibatlari.
4.Xulosa
5.Faoydalanilgan adabiyotlar ro'yxati.
Kelichev B
2
Uglerod dioksid (karbonat angidrid) — CO2 o‘simliklar oziqlanishining eng muhim
komponentlaridan biridir. U atmosferaga yonish, nafas olish, chirish jarayonlari orqali
chiqadi va o‘simliklar o‘zlashtirishi (fotosintez) jarayonida sarflanadi. Sunggi 70-80 yil
davomida organik yoqilg‘i turlari — ko‘mir, neft, gazni qazib olish va yoqishning keskin
ko‘payishi natijasida Yer atmosferasidagi uglerod dioksid miqdorining uzluksiz ortishi
kuzatilmoqda. Mavjud baholashlarga ko‘ra uglerod dioksidning miqdori shu davr
mobaynida 10-12 % ga ya’ni 1980-yilda 0,029 % ga1990 yilda 0,033% ga va 2000 yilda
0,036 % gacha ortdi.
Atmosferadagi CO2 ning absolyut miqdori 712 milliard tonnani, yillik ko‘payishi esa 3
milliard tonnani tashkil etadi. Uglerod dioksidning atmosfera jarayonlaridagi asosiy roli
uning issiqxona (parnik) effekti deb ataluvchi xodisaning paydo bulishidagi ishtirokidir.
Uglerod dioksid Yer yuzasining 12,9—17,1 mkm to‘lqin uzunligidagi infraqizil nurlanishini
yutadi. Bu to‘lqinlar Yer nurlanishi spektridagi maksimumga yaqin. Natijada atmosfera
xuddi issiqxona qoplamasiga o‘xshab Quyosh nurlarini o‘tqazib, Yer yuzasidan infraqizil
nurlanishning kosmosga chiqishiga qarshilik qiladi va bu bilan Yerning tabiiy issiqlik
muvozanati bo‘ziladi. Ba’zi baholashlarga ko‘ra, atmosferadagi uglerod dioksid miqdori
0,042 % gacha ortganda kutblardagi muzliklar butunlay erib ketadi. Aksincha, uning
miqdorining 0,015% gacha kamayishi sayyoraning butunlay muzlab qolishiga olib kelishi
mumkin. CO2 miqdorining XX asr boshidagiga nisbatan ikki baravarga (0,060%gacha)
ortishi Yer kurrasidagi haroratni 3°S ga ko‘tarishi mumkin. Sayyora iqlimining isishi
atmosferada issiqxona gazlari deb ataluvchi metan, ftorxloruglevodorodlar kabi boshqa
gazlarning to‘planishi natijasida ham yuz bermoqda.
Issiqxona effektining mohiyati qo‘yidagichadadir. Atmosfera tiniq plenkaga uxshab
Quyoshning kiska tulkinli nurlanishini Yer yuzasiga o‘tqazadi. Biroq, shu plenka Yer
yuzasining uzun to‘lqinli nurlanishi uchun kam o‘tqazuvchidir. Atmosferada shunday yarim
o‘tqazuvchi plenka rolini suv byg‘i va issiqxona gazlari o‘taydi. Ular uglerod dioksid, azot
oksidlari, ftorxloruglevodorodlar (freonlar), metan va boshkalardir. Bu gazlar miqdorini
ortishi natijasida Yer yuzasidan issik nurlarning kosmosga uzatilishi kamayadi va havoning
harorati ko‘tariladi. Hozirgi vaqtda uglerod dioksidning havodagi miqdori 0,0336% ni
tashkil kiladi. Agar uning miqdori 2025 yilda kutilayotgandek 0,04-0,05 % yetsa, havoning
harorati 1,0-1,5°C ga ko‘tariladi. Bunday isishning global o‘zgarishiga olib keladi, bu esa
Arktika va Anarktikadagi muzliklarning erishiga, Dunyo okeani satxining kutarilishiga,
iqlim poyaslarini zonal ko‘chishiga sabab bo‘ladi. Buning barchasi biosferaning to‘zilishi va
tarkibiga ta’sir ko‘rsatadi.
Atmosferadagi ozon
Ozon (O3) juda kam miqdorda ekanligiga qaramasdan, atmosferaning yuqori qatlamlarida
(ayniksa stratosferada) boradigan fizikaviy jarayonlarda muhim rol uynaydi. Ozon qobig‘i
butun Yer sharini qoplab, atmosferada 10 kmdan 70 km balandlikkacha uchraydi, lekin ozon
molekularlarining (O3) maksimal miqdori 20-25 km balandlikda joylashgan. Atmosferadagi
ozonning umumiy massasi tahminan 3,2 • 109 t ni tashqil qiladi.
Ozon atmosferaning yuqori chegarasiga tushadigan quyosh nurlanishining 3% ga yaqinini
yutadi. Yutilish spektrning 0,22-0,29 mkm to‘lqin uzunligidagi ultrabinafsha sohasida sodir
bo‘ladi. Spektrning bu sohasinig yutilishi shunchalik kattaki, quyosh nurlarining energiyasi
ozon qatlamining eng yuqori qismlarida, 50-45 km balandlikda deyarli to‘liq yutiladi. Shu
Kelichev B
3
sabali bu balandlikdagi havoning harorati 0°gacha ko‘tariladi.
Ultrabinafsha nurlarning asosiy xususiyati ularning yuqori biologik faollikka ega ekanligidir.
Ular bakteriyalarning ko‘pgina turlarini o‘ldiradi, badanni foraytiradi, organizmda D vitamin
hosil bo‘lishiga ko‘maklashadi. Biroq, ultrabinafsha nurlanishning ozgina miqdorigina
foydali xisoblanadi. Katta miqdorlari inson terisi kasalliklariga (eritema) va xatto kuyishga
olib kelishi mumkin.
Atmosferada ozon paydo bo‘ladigan fizikaviy va kimyoviy jarayonlar murakkab tabiatga
ega. Ikki atomli kislorod molekulalari quyoshning ultrabinafsha nurlarini yutganda qisman
atomlarga parchalanadi. Kislorod atomlari qo‘zg‘algan holda bo‘ladi (ya’ni m’yoriy
holatdagiga nisbatan katta energiya zahirasiga ega bo‘ladi). Shu sababli ozon molekulasi
uchlama to‘qnashuvda ya’ni kislorod molekulasi, kislorodning atomi va ortiqcha energiyani
qabul qilib oluvchi azot yoki boshqa gaz molekulasi bir-biri bilan tuqnashgandagina hosil
bo‘ladi. Bir vaqtning o‘zida qarama-qarshi jarayon-ozonning kislorodga parchalanishi sodir
bo‘ladi.
Agar ozon bulmaganda biologik faol ultrabinafsha nurlar Yerdagi barcha biologik
jarayonlarni va balki butun organik hayotni sezilarli o‘zgartirgan bo‘lar edi. Demak, ozon
ximoyalovchi ekranni hosil qiladi. Atmosferaning ba’zi moddalar bilan global ifloslanishi
ozon ekrani zichligini kamaytirishi va «ozon teshiklari» ni paydo qilishi mumkin, deb
hisoblanadi.
Atmosferadagi ozon miqdori sutkalik (kunduzi-maksimum, kechasi – minimum) va
mavsumiy (bahorda — maksimum, kuz va qishda — minimum) o‘zgarishlarga ega.
Kenglikning ortishi bilan maksimumga erishish kechroq oylarga suriladi.
Ozon «teshiklari». XX asrning 80 —yillari boshida Antarktida ustida ozon umumiy
miqdorining keskin kamayishi kuzatilgan edi. 1984-1985-yillarda bu «ozon teshik» ulchami
bir necha million kvadrat kilometrga yetdi. Xuddi shunga o‘xshash teshik Arktika tepasida
ham paydo buldi. 90-yillarning o‘rtasidan boshlab Sharqiy va Garbiy Sibir (Rossiya),
Qozog‘iston, Markaziy Osiyo ustidagi «ozon teshigi»ni kengayishi kuzatilmoqda. Ozon
miqdorining kamayishi stratosferaning azot oksidlari va freonlar bilan ifloslanishi bilan
bog‘liq deb hisoblanadi.
Umuman olganda, ozon va «ozon teshik» muammolari hali yanada izlanishni, o‘rganishni
talab qiladi, biroq bir narsa muhim — bu muammoga e’tiborsiz bo‘lmaslik lozim. Shu
sababli jahon hamjamiyati ozonni parchalovchi moddalar, xususan sovutgichlarda
ishlatiladigan freonlarni ishlab chiqarish va foydalanishni kamaytirish uchun harakat
qilmoqda.
Kislotali yomg‘irlar
Atmosferaga ajratmalar manbalari. Bir necha yillar avval «kislotali yog‘inlar» va «kislotali
yomg‘irlar» iborasi faqat ekolog olimlargagina ma’lum edi. Afsuski, so‘nggi 15-20 yil
davomida bu iboralar kundalik hayotimizga kirib keldi hamda havotirlik va tashvish
tug‘dirmoqda.
Vaziyat nazoratsiz rivojlanganida kislotali yog‘inlar sezilarli iqtisodiy va ijtimoiy
harajatlarga olib kelishi mumkin. Atmosferada kislota hosil bo‘lishining muayyan qismi
tabiiy jarayonlar bilan bog‘liq, lekin ular tuproqlar va suv kislotaliligini oshirishda tezlik
bo‘yicha ham, xajmi bo‘yicha ham inson yil avval paydo bo‘lgan edi. Ingliz kimyogari
Robert Anges Smit sanoat shahri Manch faoliyati natijasi bilan tenglasha olmaydi.
Kelichev B
4
«Kislotali yomg‘ir» tushunchasi 130 ester va uning atrofida «uch xil havo» borligini
aniqladi. Bular: uzoq dalalardagi ammoniy karbonatli (NH4)2CO3 havo; shahar atrofida
ammoniy sulfatli (NH4)2SO4 havo; shaharning o‘zida sulfat kislotali H2SO4 yoki ammoniy
bisulfatli NH4HSO4 havo. 1872-yilda «Havo va yomg‘ir» kitobida u «kislotali yomg‘ir»
haqida yozdi va unda bir qator hodisalarni (ko‘mirni yoqish,organik materiallarni chirishi,
shamollar yo‘nalishi, dengizga yaqinlik, joydagi yog‘inlar miqdorini) ko‘rib chiqdi. Smit
ko‘rsatdiki, shahardagi kislotali (nordon) havo matolardagi bo‘yoqlarni rangsizlantiradi va
metallar yuzasini yemiradi; kislotali yomg‘ir suvi o‘simliklar va materiallarga ziyon
yetqazadi; mishyak, mis va boshqa metallar sanoat hududlarida yomg‘irlar bilan yer yuziga
tushadi.
1950-yillardan sung atmosferaga ajratmalar miqdori keskin ortdi. Bu hodisa 1960-yillarga
kelib Yevropa va Shimoliy Amerikaning bir qator mamlakatlari uchun katta muammo bo‘lib
qoldi. Xuddi shu vaqtda atrof-mhit ifloslanishi bo‘yicha birinchi maqolalar chiqdi, ularda
asosiy ifloslantiruvchilar oltinguturt oksidlari (SOX) va azot oksidlari (NOX) deb
xisoblanib, bu oksidlarning hosil bo‘lishini foydali qazilmalarni qazib olish va qayta ishlash
bilan bog‘lashgan. Bu moddalar hosil bo‘lgan joyidan shamol orqali yuzlab kilometrlarga
tarqaladi, so‘ngra ular atmosferadan yomg‘irlar, tumanlar va qorlar bilan yuviladi. 1968
yilda Uden Skandinaviya mamlakatlari ustidagi yog‘inlar yanada kislotali bo‘lib
borayotganini, oltingugurt birikmalarining katta miqdori Markaziy Yevropa va Buyuk
Britaniyaning sanoat hududlari ajratmalari sifatida atmosferaga chiqayotganini isbot qildi.
Ko‘rinadigan va seziladigan zarrachalarni, masalan qurum va qum changini, shamollar uzoq
masofalarga olib ketishi o‘sha vaqtda yangilik emas edi. 1755 yildayok Sahroi Kabirning
kizil kum changi mamlakatlar va kit’alar ustidan uzoq masofani shamol orqali bosib o‘tib
Angliyaga yetganligi kuzatilgan. 1881 yilda Norvegiyalik olimlar mamlakatning ba’zi
hududlaridagi qorning kul rang tusga kirganiligi sababi Angliyadan shamollar olib kelgan
havoda ifloslantiruvchi moddalarning mavjudligi bilan tushuntirishidi. Shunisi qiziqki, 1950
yilda Atlantika okeanining narigi tomonida, Kanadaning Alberta provinsiyasida sodir
bo‘lgan ulkan o‘rmon yong‘inining tutunini Yevropada sezishgan.
Atmosferaga chiqarilayotgan har qanday modda ifloslantiruvchi xisoblanadi, faqatgina
suvning tabiatda aylanishida ishtiroq etuvchi suv bundan mustasno.Atrof-muhit
komponentlari bir-biriga dialetik bog‘langanligi tufayli insonning xo‘jalik faoliyati
natijasida ifloslangan atmosfera o‘z navbatida tabiatning boshqa komponentlariga ham ta’sir
etib, inson, hayvonlar va o‘simliklar organizmida salbiy o‘zgarishlarni keltirib chiqarmoqda.
Shu sababli biz atmosfera ifloslanishini inson organizmiga, hayvonlar va o‘simliklarga
salbiy ta’sirini ko‘rib chiqamiz.
1. Havoning ifloslanishi kishi organizmga salbiy ta’sir etib, ular salomatligining
yomonlashishiga sabab bulmoqda. Ayniqsa, oltingugurt oksidi, uglerod oksidi, uglerod
sulfid, vodorod sulfid, ftor brikmalari, azot oksidlari, har xil sanoat chiqindilari, radioaktiv
moddalar va qishloq xo‘jalik pestitsidlari kishi organizmida har xil kasalliklarni vujudga
keltiradi.
2. Atmosfera ifloslanishi o‘simliklarning va kishlok xo‘jalik ekinlarining normal o‘sishiga
ham salbiy ta’sir etadi. Sanoat markazlaridan ko‘tarilgan har xil zaharli chang va gazlar yana
qaytib qishloq xo‘jaliik ekinlariga tushadi, ular modda almashinishini buzadi, natijada
ekinlar, o‘simliklar kasallanib kam hosil beradi yoki quriy boshlaydi.
Kelichev B
5
Atmosferaning ifloslanishi hayvonlarga ham salbiy ta’sir etadi. Hayvonlar atmosferadagi
havodan nafas olganda hamda o‘simliklar bilan ovqatlanganda uning organizmi zaharli
chang (ftor, qo‘rg‘oshin, surma va boshqa) va har xil gazlar bilan zaharlanadi. Hozir
hayvonlar orasida "sanoat flyufoz" kasali keng tarqalib, o‘simlik suv va yem-xashak
to‘planib qolgan ftor moddasi tufayli vujudga kelgan.
4. Atmosferaning ifloslanishi tunuka tomlar zanglashini, binolar va boshqa inshoatlarning
nurashini, korroziyaga uchrashini ham tezlashtiradi. Shu sababli havo ko‘prok ifloslangan
shaharlarda korroziya jarayoni qishloqlarga nisbatan 100 marta ortiqdir.
Suvlarning ifloslanishi uning fizikaviy, organoleptik hususiyatlarining o‘zgarishida
(tiniqligining yo‘qolishi, hidni, rangi, mazasining o‘zgarishi), tarkibida sulfatlar, xloridlar,
nitratlar, toksik og‘ir metallar, havoning eritilgan kislorodni miqdorining pasayishi,
radioaktiv elementlar, kasalik ko‘zg‘atuvchi bakteriyalarning paydo bo‘lishida namoyon
bo‘ladi. Suvning 3 turdagi ifloslantiruvchilari mavjud: kimyoviy, biologik, fizikaviy
ifloslantiruvchilar.
Kimyoviy ifloslanish – eng ko‘p tarqalgan, barqaror va keng miqyosida tarqaladigan
ifloslanish. Bu ifloslanish organik (fenollar, pestitsidlar, neft mahsulotlari), noorganik(tuzlar,
kislotalar, ishvoriylar), toksik (mashyak, simob, kadmiy birikmalari) va notoksikbo‘lishi
mumkin.
Bakteriologik ifloslanish – suv tarkibida bakteriyalar, patogen viruslar, oddiy
zamburug‘lar (700 turgacha) paydo bo‘lishi bilan harakterlanadi. Ifloslanishning bu turi
qisqa muddatli harakterga ega.
Radioaktiv ifloslanish – suvning radioaktiv moddalar bilan ifloslanishi. Bu ifloslanish turi
(suvga kichik miqdorda tushgan bo‘lsada) o‘ta xafli deb hisoblanadi.
Mexanik ifloslanish – suvga turli mexanik aralashmalarning qo‘shilishi (qum, gil,
shag‘al). Mexanik aralashmalar suvning organoleptik xussuiyatlarini keskin pasaytirishi
mumkin.
Issiqlik ifloslanish – suvning harorati issiqrok suv yoki texnologik suvlar bilan aralashishi.
Bu ifloslanish natijasida suvning kimyoviy va gazoviy tarkibi o‘zgaradi, buning oqibatida
suvning tarkibida anaerob bakteriyalar ko‘payishib, zaharli gazlar paydo bo‘ladi.
Oqova suvlarni tozalashning bir necha usullari mavjud va ular turlicha tavsiflanadi. Tozalash
inshootlari qurishda avvalo, ovoa suvlardagi moddalar, ularning miqdori va agregat
holatlariga e’tibor beriladi.
Mexanik tozalash – panjara, tindirg‘ich, filtralar yordamida. Bu uslub oqova suvlarni qattiq
zarrachalardan tozalash uchun qo‘llanadi.
O‘lchamlari 25 mm gacha bo‘lgan zarrachalar bilan ifloslangan oqova suvlarni tozalash
uchun ular suzgichdan (panjara) o‘tqaziladi. Tindirish usuli suyuqliklarda katta zarrachalarni
tindirishga asoslangan. Bunda birg‘biriga yopishmiydigan, o‘z shakli va o‘lchamlarini
o‘zgartirmaydigan zarrachalarning erkin cho‘kishi tushuniladi. Agar oqova suvlarning
tarkibida mayda qattik zarrachalar miqdori uncha ko‘p bo‘lmasa, ular filtrlash yo‘li bilan
tozalanadi.
Kimyoviy tozalash – kimyoviy birikmalar yordamida oqova suvlar tarkibidagi erigan
moddalarning
turiga
qarab
ekstraksiya,
sorbsiya,
neytrallash,
koagulyatsiya,
elektrokoagulyatsiya va flokulyatsiya kabi usullarda tozalanadi.
Biologik tozalash usullari – suv o‘tlari va mikroorganizmlar xamda boshqa suniy inshoatlar
Kelichev B
6
vositasida xosil qilinadigan kislorod yordamida oqava suvlari tarkibidagi organik
moddalarni parchalab mineral moddalarga aylantirish va zararsizlantirish yo‘li bilan
tozalashga asoslangan.
Suv resurslarining sanoat chiqindi suvlari bilan ifloslanishini bartaraf qilish uchun sanoatni
suv bilan ta’minlash tizimida suvdan yopiq tizimda foydalanishni va "qoldiqlarni"
zararsizlantirish tadbirlarini maksimal tadbik qilishni amalga oshirishni kuzda tutiladi. Oziq-
ovqat sanoatini ifloslangan suvlar mahalliy tozalash inshootlaridan o‘tqazilgandan keyin
aholi joylarini kanalizatsiya shahobchasiga tashlanishi kerak va kommunal ho‘jalik chiqindi
suvlari bilan tozalash inshootlaridan o‘tkazilgandan keyin sug‘orishda yoki sanoatni suv
bilan ta’minlashda foydalanish kerak.
Kommunal-xo‘jalik va chorvachilik komplekslari chiqindi suvlarini tashqariga chiqarish
uchun ko‘yidagilarni tavsiya qilish mumkin.
Aholi yashash joylarida va chorvachilik komplekslarida yangi kanalizatsiya shaxobchasini
qurish yoki borlarini qayta tiklash;Kanalizatsion chiqindi suvlarini (mexanik, ximiyaviy,
biologik va boshqa tozalash usullari) tozalash va ulardan qayta foydalanish.
Sug‘orish dalalaridan chiqayotgan zovur suvlar daryo va yer osti suvlarini ifloslantiruvchi
asosiy manbadir. Ularni sug‘orish dalalari tashqarisiga chikarish noxiyada qaytmas suv sarfi
miqdorini oshirishga olib keladi. Shuning uchun ularning saqlash va qayta foydalanish
tadbirlarini ishlab chiqish zarurdir. Chiqindi va zovur suvlarini sifati, maydoni tabiiy
drenajlanganligi va noxiyaning tuproq meliorativ sharoiti bilan bog‘liq holda bu suvlardan
sug‘orishda va texnik suv bilan ta’minlashda foydalanish bo‘yicha tavsiyalar beriladi yoki
ularni tozalashning qayta foydalanish va bartaraf qilishning boshqa usullari beriladi.
Qishloq ho‘jaligida o‘g‘itlardan va zararkunandalarga qarshi zaharli ximikatlardan
foydalanish suv resurslarining sifatiga salbiy ta’sir qiladi. Shuning uchun talaba qishloq
ho‘jalik zararkunandalari bilan kurashish uchun biologik tavsiyalar ishlab chikishi kerak.
Shu bilan birga ular qo‘llashni me’yorlashga va sharoitlarga qat’iy rioya qilishga ko‘rsatma
berilishi kerak.
Ho‘jalikning maydoni va unda omborlarining o‘ylamasdan joylashtirish, jixozlash, qishloq
ho‘jalik texnikasini saklash va ishlatish suv resurslari sifatiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi.
Shuning uchun talabalar tomonidan shunday ifloslanishni olidini oluvchi tadbirlar
(ishlatilgan GSM ni yeg‘ish va topshirish, avtobazaning va MTU ni maydonini
gidroizalatsiya qilish, neft maxsulotlarini yig‘uvchi uskuna o‘rnatilgan paytdan foydalanish
suv bilan ta’minlash tizimini tashqil qilish) tavsiya qilinishi kerak.
Yiriklashtirilgan narxiy ko‘rsatgichlardan foydalangan holda yuqorida asoslangan chora-
tadbirlar uchun sarflanishi zarur bo‘lgan kapital mablag‘ hajmi xisoblanadi. Bu xisob-
kitoblar asosida mavjud meyoriy hujjat va uslubiy ko‘rsatmalardan foydalanib sarflanishi
mo‘ljallangan kapital mablag‘ni samaradorligi aniklaniladi va bu asosda shartli loyihada
belgilangan tadbirlar iqtisodiy samaradorligi baholanadi.
2. Suv manbalarini tabiatga va xalk ho‘jaligini yuritishga salbiy ta’sirini o‘rganish va ularni
oldini olish yoki bartaraf qilish. SRMF shakliy loyixasini alohida ahamiyatga ega bo‘lgan
vazifasi xisoblanadi. Bular ichida asosiylari sel bosish, kirg‘oqlarni yuvilishi, suv bosish,
tuproqning tabiiy sho‘rlanishi va botqoqlanish va shunga o‘xshash jarayonlardir. Shakliy
loyixa tuzilayotgan maydon uchun bu jarayonlar kelib chiqish sabablari sinchiklab
o‘rganiladi va ularni bartaraf qilish tadbirlari iloji boricha SRMF va MK tadbirlari majmuiga
Kelichev B
7
kiritiladi. Buni iloji bo‘lmagan holda alohida tadbirlar belgilanadi: sel ombori, tog‘
bag‘rlalarini o‘rmonlashtirish, oqim yo‘naltirgich, tusg‘ich va qirg‘oqni mustahkamlovchi
inshootlar, zovur va kollektor tizimlarini qurish va shu kabilar. Bunday inshootlarga
zaruriyat bo‘lganda ularni hajmi va zarur bo‘lgan kapital mablag‘ yuqorida nomlari atalgan
jadvallarga alohida qator qilib kiritiladi.
3. SRMF va MK shakliy loyixasini ekologik asoslashga alohida ahamiyat beriladi.
Unutmaslik kerakki, suv xujaligiga doir hamma tadbirlar loyihasi, jumladan shakliy loyiha
ham Uzbekiston Respublikasining tabiatni muxofaza qilish haqidaga amaldagi konuniga
binoan ekologik tahlil (ekspertiza)dan o‘tishi shart. Bu masalani yechishi asosida
belgilangan hamma chora-tadbirlarda tashqi muhit, jumladan suv manba’lari holatiga
bo‘ladigan ta’sirlarni bashoratlash yotadi. Maksad bashoratlash natijasida aniqlangan
tabiatga bo‘ladigan salbiy ta’sirni oldini olish chora-tadbirlarini to‘g‘ri belgilashdan
iboratdir. Ma’lumingizkim, tabiiy resurslardan foydalanish bo‘yicha amalga oshiriladigan
har qanday chora-tadbir tabiiy holat va undagi muvozanatni buzadi. Modomiki, shunday
ekan so‘z tabiiy holatni buzmaslik haqida emas, tabiatda salbiy oqibatlar kelib
chiqarmaydigan yangi muvozanatni barpo qilish haqida yuritiladi.
Suv manba’idagi ekologik xavfsiz, sifat va mikdor jihatidan eng kam suv koldigini aniklash
masalasi eng murakkabdir. Bu masala manbadagi qoldiq suv sifat va miqdoriga bo‘lgan
talab va manba havzasida joylashgan suv iste’molchilarining uning holatiga bo‘lgan ta’sirini
bashorat qilish yuli bilan aniqlaniladi. Zarur hollarda manba’da saqlanishi shart bo‘lgan suv
sifati va miqdorini ta’minlash maqsadida suv resurslarining ma’lum bir bo‘lagi ajratiladi.
Bunday ekologik talab tegishli hisob-kitoblar bilan asoslanadi.
4. Arid iqlimli mintaqalar uchun suv ho‘jaligining asosiy vazifasi SRidan o‘uta tejamkorlik
bilan foydalanishni amalga oshirishdan iborat. Shuning uchun ham hamma suvdan
foydalanuchilar kam suv va suvsiz texnologiyalarni hisobiy davrda amalda qo‘llashlari
kerak. Bu maqsadda shakliy loyiha suvdan foydalanish texnologiyalarini tahliliga alohida
ahamiyat beradi. Zarur bo‘lgan hollarda loyiha bunday texnologik tadqiqotlarni o‘tqazish
bo‘yicha tavsiyalar berishi, unga ketgan sarf harajatlarni aniqlashi, tadqiqot shartlari,
muddatlari va bajaruvchi tashkilotlarni asoslashi kerak bo‘ladi.
Hozirgi kunda aholini gigiena talablariga javob beradigan toza ichimlik suvi bilan
ta’minlash, insonlar salomatligini muhofaza qilishning asosiy omillaridan bo‘lib qolmoqda.
Aholini toza ichimlik suvi bilan ta’minlash, suv orqali tarqaladigan yuqumli kasalliklardan
asrash va suvning kimyoviy tarkibini o‘zgarishidan kelib chiqadigan zaharlanishlarni oldini
olish muhim ahamiyat kasb etadi. Suv sifatini standartlash suv ist’emol qilish tufayli kelib
chiqadigan kasalliklarning oldini olish imkonini beradi. Hozirgi kunda turli o‘zgartirishlar
bilan to‘ldirilgan O’zDavSt 950/2000 «Ichimlik suvi” deb nomlanadigan Davlat standarti
qabul qilingan. Ushbu standart bo‘yicha ichimlik suvning kimyoviy, bakteriologik va
organoleptik tarkibi hamda uning xususiyatlariga ta’sir etuvchi m’yorlar ishlab chiqilgan.
Ichimlik suvining jadvallarda keltirilgan ko‘rsatkichlaridan tashqari, sanoat korxonalaridan,
qishloq xo‘jalik yerlarini sug‘orishdan va kommunal xo‘jaliklardan chiqadigan oqova suvlar
tarkibidagi moddalarning ham ruxsat etilgan m’yorlarni ishlab chiqilgan va ro‘yxatga
olingan.
Kelichev B
8
Ko‘rstakich
lar
Me’yorlar
1.
1
ml
suv
tarkibidagi
mikroblar soni
100
dan
oshmaslik
kerak
2.
1
litr
suvdagi
«Ichak
tayoqchalari»
guruhiga
kiruvchi bakteriyalar soni
3 dan oshmasligi
kerak
Ichimlik suvining bakteriologik tarkibi bo‘yicha me’yorlari
№ Ko‘rsatkichlar
Me’yorl
ar
1. 20oC va 60oC isitilgandagi suv
hidi, ball
2 gacha
2. 20oC da suvning mazasi, ball
2 gacha
3. Suvning rangi, gradus
20
gacha
4. Suvning
loyqaligi,
standart
bo‘yicha, mg/l
1,5
gacha
Ichimlik suvining organoleptik xususiyatlari bo‘yicha me’yorlari
№ Ko‘rsatkichlar
Me’yorlar
1. pH ko‘rsatkichi
6,0-9,0
2. Temir, mg/l
0,3 gacha
3. Suvning umumiy qattiqligi
mg/ekvl
7 gacha
4. Marganes, mg/l
0,1 gacha
5. Mis, mg/l
0,1 gacha
6. Qoldiq polifosfatlar, mg/l
3,5 gacha
7. Sulfatlar, mg/l
500 gacha
8. Xloridlar mg/l
350 gacha
9. Quruq qoldiq, mg/l
1000
gacha
1
0
Rux, mg/l
5,0 gacha
Ichimlik suvining organoleptik xossalariga ta’sir etuvchi ko‘rsatkichlar bo‘yicha me’yorlari
Tuproqlarning ekologik holatini og‘irlashtiruvchi jarayonlaridan yana biri sho‘rlanishdir.
Sho‘rlanish deb tuproqning o‘simliklar o‘sadigan yuqori qatlamlarida (2 metrgacha) ekinlar
va boshqa organizmlarga zarali bo‘lgan oson eruvchan tuzlarning m’yoridan ortiqcha
to‘planishiga aytiladi.
Tuproqning ikki xil sho‘rlanishi mavjud: birlamchisho‘rlanish, ya’ni tuproq hosil qiluvchi
tog‘ jinsi tarkibidagi tuzlar hisobiga va ikkilamchisho‘rlanish – qishloq xo‘jalik ekinlarini
sug‘orish jarayonida yer osti suv sathining ko‘tarilishi va uni bug‘lanishi natijasida hamda
Kelichev B
9
sho‘rrok suv bilan sug‘orish natijasida yuz beradi.
Tuproqlarni sho‘rlanishi sug‘oriladigan dehqonchilikning rivojlanishini cheklovchi
sabablardan biridir. Qadimdan sug‘oriladigan dehqonchilik rivojlangan hududlarda tuproq
kuchli sho‘rlangan. Masalan, Irokda sugoriladigan maydonlarning 50%ga yakini, AQShda
27%dan ortig‘i sho‘rlangan.
O‘zbekistonda sug‘oriladigan dehqonchilik 1955-1990 yillarda jadal rivojlandi. Shu davr
mobaynida 1 million gektardan ortiq yangi yerlar o‘zlashtirildi. Bunda qishloq ho‘jaligi
oborotiga sho‘rlangan va qiyin melioratsiyalanadigan yerlar jalb etildi. Bu keyingi 15-20 yil
davomida sho‘rlangan yerlar maydonining 0,8 million gektarga oshishiga va 2,0 million
gektarga yetishiga sabab buldi, bundan 0,85 million gektari o‘rtacha va kuchli sho‘rlangan
yerlardir. Qoraqolpog‘iston Respublikasi, Buxoro, Sirdaryo, Qashqadaryo va Xorazm
viloyatlari yerlari ko‘proq sho‘rlangan.
| 