ma’ruzachining pragmatik savodli bayonotlarni takrorlash qobiliyati va
tayyorligi, shuningdek, boshqa ma'ruzachining pragmatik niyatini izohlashdir.
Pragmatik
tuzilmalar va tamoyillarni bilmaslik, og‘ir holatlarda tushunmovchiliklarga olib kelishi mumkin.
Bo‘lajak o‘qituvchilar va ona tili o‘qituvchilari uchun pragmatik kompetentsiyani egallash
o‘qitilayotgan fan bo‘yicha bilimlarni to‘g‘ri uzatish nuqtai nazaridan muhimdir. Bularning barchasi
“Ona tili” profiliga ega bo‘lgan pedagogik yo‘nalish talabalarining pragmatik kompetensiyasini
shakllantirish muhimligini ta’kidlaydi.
Oliy taʼlimning yangi davlat taʼlim standartlari asosida taʼlim sohasida axborotlashtirish va
raqamlashtirish jarayoni vaqt oʻtishi bilan tobora kengayib bormoqda. Bu tadqiqotchilar tomonidan
ona tilini o‘qitish metodikasi sohasiga qiziqishning oshishiga, shuningdek, AKT muhitida
o‘qitishning yangi usullari va vositalarini izlashga ta'sir qildi.
Korpus texnologiyalari hozirgi vaqtda ta’lim va tadqiqot faoliyatida qo‘llaniladigan axborot-
kommunikatsiya vositalaridan biri sifatida tan olingan. Ular ona o‘qitish metodikasini o‘rgatish,
leksik va grammatik nutq ko‘nikmalarini shakllantirish jarayonini samaraliroq qilish imkonini beradi.
Bundan tashqari, korpus texnologiyalari talabalarning avtonom loyiha faoliyati ko‘nikmalarini
rivojlantirishga yordam beradi [4;176]. Shunga qaramay, ona tilini o‘qitish metodologiyasida korpus
texnologiyalaridan amalda foydalanish ancha past darajada qolmoqda, bu qisman nazariy va
texnologik bazaning yetarli darajada rivojlanmaganligidan dalolat beradi. Ushbu qoidalar korpus
texnologiyalari asosida talabalarning pragmatik kompetentsiyasini shakllantirish metodologiyasini
ishlab chiqish zarurligini ta'kidlaydi.
Shu paytgacha ilmiy adabiyotlarda ona tilining pragmatik kompetensiyasini shakllantirishni
o‘rganishdan iborat bo‘lgan yetarli miqdordagi ishlar mavjud bo‘lsada, ona tili aspektlarini
o‘rgatishda korpus texnologiyalaridan foydalanilgan ko‘plab ishlar ham mavjud.
1.
Pragmatik kompetentsiya - bu shaxsning nutqni tuzish qoidalarini sharhlash va
ishlatish, kommunikantlarning o‘zaro ta’siri xususiyatlariga va muloqotning ijtimoiy va madaniy
kontekstiga muvofiq turli kommunikativ funksiyalar uchun so‘zlardan foydalanish qobiliyati. Ona
tilining kommunikativ kompetentsiyasining ajralmas qismi sifatida pragmatik kompetentsiyaning
tarkibiy qismlari quyidagi elementlarni o‘z ichiga oladi: a) ijtimoiy komponent (muloqotning ijtimoiy
kontekstini va muloqot ishtirokchilarining ijtimoiy rollarini sharhlash qobiliyati; ijtimoiy jihatdan
tanlash qobiliyati); b) sotsiolingvistik komponent (suhbatdoshning ijtimoiy portretini yaratish uchun
nutq bayonotini (ijtimoiy ma'nolar, o‘zgarishlar va modallikni ro‘yxatga olish) sharhlash qobiliyati;
muloqot maqsadiga erishish uchun kerakli til va nutq vositalaridan foydalanish qobiliyati. tanlangan
ijtimoiy rollar); v) ijtimoiy-madaniy komponent d) nutq komponenti (suhbatdoshning nutq janrlarini
tanlashini izohlash qobiliyati, nutq bayonining uyg‘unligi va izchilligi; kommunikativ muammolarni
hal qilish uchun nutq bayonini qurish qoidalariga muvofiq nutq aloqasini tanlash va amalga oshirish
qobiliyati); e) kompensatsion komponent (so‘roq berish, aniqlashtirish, axborot va ma'lumot
manbalaridan foydalanish orqali lingvistik va ijtimoiy-madaniy bo‘shliqlarni to‘ldirish qobiliyati).
Pragmatik kompetentsiyaning tarkibiy qismlarini shakllantirish bir qator pragmatik belgilarni
o‘rgatish asosida amalga oshiriladi - mo‘ljallangan ma'noni ifodalash, nutqni tashkil qilish va
bo‘layotgan narsaga baholovchi munosabat uchun ishlatiladigan tilning leksik, grammatik va
sintaktik birliklari to‘plami. Maqolada markerlarning to‘rtta guruhi: asosiy (leksik, aralash,
sintaktik), izohli, parallel (vokativ, norozilikni ifodalovchi belgilar) va diskursiv (kontrastiv,
laboratoriya, inferensial, mavzu o‘zgarishi belgilari) kiritilgan.
2.
Korpus texnologiyalari - bu elektron lingvistik korpuslardan ma'lumotlarni qayta
ishlash va tahlil qilish vositalari to‘plami. Ona tilini o‘qitish sohasida korpus texnologiyalarining
didaktik xususiyatlarini o‘rganish korpus texnologiyalarining lingvodidaktik xususiyatlarini majburiy
va ixtiyoriyga bo‘lish taklifini keltirib chiqardi. Bundan tashqari, AKTning didaktik xususiyatlarini
birlashtirish uchun oltita parametrni kiritish taklif etiladi: foydalanuvchi parametri, multimedia,
qidiruv, kirish, gipermatn va AKTning individual xususiyatlari.
3.
Talabalarning
korpus
texnologiyalari
asosida
pragmatik
kompetentsiyasini
shakllantirish quyidagi psixologik-pedagogik shart-sharoitlar hisobga olinsa samarali bo‘ladi: a)
o‘quvchilarning korpus texnologiyalari asosida pragmatik kompetentsiyani shakllantirishga
motivatsiyasi; b) talabalarda AKT kompetensiyasini shakllantirish; v) o‘qituvchining AKT
kompetentsiyasini shakllantirish; d) talabalar korpus texnologiyalari asosida pragmatik
kompetentsiyani shakllantirish uchun belgilangan algoritmga rioya qilishlari.
4.
Korpus
texnologiyalari
asosida
talabalarning
pragmatik
kompetentsiyasini
shakllantirishga qaratilgan o‘quv modeli o‘zaro bog‘liq bo‘lgan beshta blok-komponentni o‘z ichiga
oladi: shartlar, maqsadni aniqlash bloki, nazariy blok, funktsional texnologik blok, baholash-samarali
blok. Tizimli, kompetentsiyaga asoslangan, shaxsiy-faoliyat, kommunikativ-kognitiv yondashuvlar
modelda uslubiy asos bo‘lib xizmat qiladi. Amalda, bu yondashuvlar bir qator didaktik (faollik
printsipi; foydalanish mumkinligi va amalga oshirilishi mumkinligi prinsipi; ong prinsipi;
o‘rganishning avtonomligi prinsipi; ta'limni axborotlashtirish prinsipi) amalga oshiriladi. Ta'limning
kommunikativ yo‘nalishi prinsipi, ona tillarini o‘qitishda differensial yondashuv prinsipi, ko‘rinish
prinsipi, yangilik prinsipi, o‘quv ona tili faoliyatining yaqinlashuvi prinsipi, moslashuv jarayonlarini
hisobga olish prinsipi.
Talabalarning kognitiv faoliyati mohiyati ilmiy-tadqiqot institutida ilmiy xodimlarning
ishiga o‘xshash bo‘lishi kerak bo‘lgan kasbiy bilim, mahorat va ko‘nikmalarning ona tili
jihatdan o‘zlashtirishga asoslanadi: “Oliy o‘quv yurtlarida o‘quv jarayonining samaradorligi talabalar
faoliyatida tadqiqot darajasidan sezilarli darajada ustunlik mavjud bo‘lgandagina kuchayadi va
o‘qitish metodlari talabalarni ilmiy bilimlar bilan qurollantirib, izlanish qobiliyatlarini
rivojlantirishga hissa qo‘shadi” [2].
Intellektual ravishda talabaning kognitiv faoliyati maqsadli bo‘lishi, o‘qituvchi tomonidan
rejalashtirilishi, ro‘yobga chiqarish jarayonini muvofiqlashtirishi va tegishli nazoratni amalga
oshirishi kerak. O‘qituvchi tomonidan kognitiv faoliyatni boshqarish juda mas'uliyatli va
mashaqqatli vazifa, chunki bu birinchi navbatda talaba tomonidan bilimlarni o‘zlashtirishni o‘z
ichiga oladi va o‘qituvchidan yuqori ilmiy professionallik talab etiladi.
O‘qitish muvaffaqiyati ko‘p jihatdan o‘rganish motivasiyasiga, uning talaba uchun shaxsiy
ma'nosiga bog‘liq. Shaxsga yo‘naltirilgan didaktika o‘zi bergan savolga javob olishga qiziqqan
talabani individual izlashni ta'minlashga asoslanadi.
Ona tili fanida o‘qituvchi boshqa fanlardan farqli o‘laroq, o‘quv rejasining barcha fanlari -
matematika, tarbiya, o‘qish, ijtimoiy fanlar bilan integratsiyalashgan holda umumiy mazmunni
amalga oshirish uchun eng katta imkoniyatga ega. Haddan tashqari mavzuli materiallardan
foydalanish kontentni tegishli, foydali va shaxsan ahamiyatli qilish imkonini beradi. Shunday qilib,
didaktik tarkibni malakali tanlash bolaning aqliy jarayonlarini rivojlantirishga va kognitiv qiziqishni
shakllantirishga yordam beradi.
Fanni mazmunli va qiziqarli bo‘lishi uchun o‘qitish tarkibi quyidagicha bo‘lishi kerak:
•hayratlantiruvchi
•muammoli
•taxminlarning mavjudligi
•rad etish imkoni mavjudligi
•fikrlarning bir-biriga mos kelmasligi.
•noaniqlik
Krevativ faoliyatga asoslangan muammoli materialning mazmunini qurishda yuqoridagi
elementlarni mashg‘ulot jarayoniga kiritish zarur.
Jahon tajribasidan ma'lumki, kognitiv faoliyatni boshqarishda mantiqiy masalalar, nostandart
savollar, muammoli vaziyatlar hosil qiluvchi masalalar muhim ahamiyat kasb etadi.
Talabalarning kreativ faoliyatini rivojlantirish maqsadida ushbu muammoli topshiriqlar va
keyslar yordamida aqliy faoliyatni rivojlantirish, kreativ va mantiqiy fikrlash, xotira mustahkamligini
rivojlantirishga erishiladi.
Shunday qilib, talabalar unchalik murakkab bo‘lmagan mashqlarni tahlili davomida ona tilining
zamonaviy yo‘nalishlaridan biri bo‘lgan differensial o‘yinlar sohasiga qadam qo‘yadilar. Tavsiya
qilingan adabiyotlar bilan tanishish esa bu soha masalalari, ularni tahlil usullari bilan tanishish
imkonini beradi.
Yuqoridagi holatlar shunday xulosaga keladi: o‘qitishning til yo‘nalishlari talabalarining ona
tilining kommunikativ kompetensiyasi doirasida pragmatik kompetentsiyani egallashga bo‘lgan
ehtiyoji va talabalarning pragmatik kompetentsiyasini shakllantirishning rivojlanmagan mazmuni
o‘rtasida
|
