|
Issn – 2181-4201 ta’limBog'liq talim transformatsiyasiAsosiy qism.
Avvalo, pragmatik kompetentsiyaning markaziy muhim elementi sifatida
pragmatika nima ekanligini aniqlaylik. Pragmatika bu tilning muloqotda qanday ishlatilishini
o‘rganadi. “Pragmatik” atamasi amerikalik faylasuf C. Morris tomonidan kiritilgan boʻlib, uni
semantika va sintaksis bilan birga semiotikaning ajralmas qismi deb hisoblagan[1;58].
Semantika so‘zni foydalanish sharoitlari va kontekstidan tashqarida ko‘rib chiqish orqali
nimani anglatishini o‘rgansa, pragmatika, aksincha, aynan shu holatlarni ta'kidlaydi. Pragmatika,
birinchi navbatda, jumlalarni to‘g‘ri shakllantirish qoidalari haqida emas, balki tilning muloqotda
qanday ishlatilishi haqida bahs yuritadi. Muloqot kamida ikkita tomonning - so‘zlovchi va
tinglovchining yoki yozuvchi va o‘quvchining mavjudligini nazarda tutadi. Shuning uchun
pragmatikada kommunikantlarning o‘zaro ta’siri doimo ko‘rib chiqiladi.
Shunday qilib, pragmatika nafaqat ma'no jihatidan aytilgan narsaga, balki sotsial-madaniy
vaziyat nuqtai nazaridan ham aytilishi kerak bo‘lgan narsaga asoslangan murakkab talqin
jarayonlarini o‘z ichiga oladi. Bu ma’noda pragmatika “aytilmagan narsalarni tahlil qilish san’ati”dir
[2;145]. Pragmatikaning asosiy savoli: "Notiq (yozuvchi) aytilgan (yozilgan) bilan nimani nazarda
tutadi va bu vaziyatda tinglovchi (yoki o‘quvchi) tomonidan qanday tushuniladi?".
So‘zlanayotgan voqea ma’nosi haqidagi xulosalar uchun aloqa sodir bo‘lgan kontekst katta
ahamiyatga ega. Muloqot har qaysi faoliyat turiga qarab turlicha rivojlanadi. Tildan foydalanuvchi
so‘zlovchining shaxsi, tinglovchiga munosabati, faoliyat turi va so‘zlovchining pozitsiyasi kabi
omillarni o‘z ichiga olgan ijtimoiy vaziyatga qarab lingvistik shaklni tanlaydi. Bundan tashqari,
nutqni tushunish har xil turdagi signallarga asoslanadi. Interpretatsiya ham og‘zaki ifodalarga, ham
og‘zaki bo‘lmagan ifodalarga, masalan, prosodiya, kinesika, imo-ishora va mimikaga bog‘liq.
Darhaqiqat, tinglovchilar bir vaqtning o‘zida bitta (odatda eshitish-vizual) tasvir shaklida
uzatiladigan va qabul qilinadigan turli xil aloqa quyi tizimlaridan o‘zaro ta'sir qiluvchi xatti-
harakatlarning yig‘indisidan xulosa chiqaradilar [3;188]
Bundan tashqari, bayonotlarni talqin qilish nazariyasi dialogik yondashuvga ega bo‘lishi kerak.
Aytilgan narsa har doim boshqa birov tomonidan ilgari aytilgan narsaga javob sifatida qaraladi. Biz
aytadigan yoki yozgan narsalarimiz (qanday shaklda yoki vaziyatda bo‘lishidan qat'iy nazar) boshqa
odamning javobi uchun kontekst yaratadi va ularning javobi biz ushbu javobga qanday munosabatda
bo‘lishimiz uchun yanada ko‘proq kontekstni beradi va hokazo.
Hozirgi vaqtda ko‘pgina zamonaviy pedagogik tadqiqotlarning asosini kompetentsiyaga
asoslangan yondashuv tashkil etadi. Bu esa ta’lim tizimiga nisbatan turlicha qarashga imkon beradi.
Asosiy kasbiy ta'lim dasturini o‘zlashtirish natijasida talabalar olingan bilimlardan amaliy faoliyatda
foydalanishga imkon beradigan bir qator umumiy madaniy, umumiy kasbiy va kasbiy
kompetentsiyalarni shakllantirishlari kerak.
Universitetda ona tilini o‘qitishning asosiy maqsadi - ona tilining kommunikativ
kompetentsiyasini shakllantirish, shu jumladan subkometensiyalarning barcha tarkibiy qismlari va
xorijiy kommunikativ kompetensiyani shakllantirish nazarda tutiladi. “Boshlang‘ich ta’lim”
yo‘nalishi bo‘yicha OTM bitiruvchisi “ona tilida muloqot qila olishi, uning ichki imkoniyatlarini
bilishi va dunyoning umumiy manzarasidagi o‘rnini tushunishi” kerak. Shu munosabat bilan ona
tilini bilish ona tili o‘qitish metodikasi kommunikativ kompetensiyasining barcha komponentlarini,
shu jumladan pragmatik kompetentsiyani mutanosib ravishda egallashni nazarda tutadi.
Ona tilidagi kommunikativ kompetentsiya doirasidagi subkompetentlik sifatida pragmatik
kompetentsiya –
|
| |
