THE ROLE OF CLASSICAL INSTRUMENTAL MEMORIES IN PRIMARY

Keywords: traditional professional musical heritage, classical musical instruments, 
listening to songs, simple musical instruments, complex songs on the way to positions, and 
musical characteristics. 
Mumtoz kuy deganda birinchi navbatda asrlar davomida sozanda va ularning 
muxlislari xotirasida mustahkam o‘rnashgan, tartiblashgan, hamda iste’molda muayyan ramzi-
majoziy ma’nolar bilan to‘ldirilgan kuy asoslari nazarda tutiladi. Bu kuylarning asli qachon va 
kim tomonidan joriy etilganligini topishni deyarli imkoni yo‘q. Lekin ularning o‘zagidagi 
jamlanish – yaxlit parda va tovushqator tizimi zamonlar osha bezavol mustahkam musiqiy g‘oya 
va unga mos barqaror kuy va ashulalarning jo‘r qismi sifatida yashab kelmoqda.
Zikr etilgan musiqiy tizimlarni mumtoz cholg‘u kuy deb e’tirof etilishining asosiy 
sababi, ularning haqiqattan ham boshqa kuy yo‘llariga nisbatan mukammal va puxta 
ishlanganligidir. Shuning uchun ular kamolga yetgan imtiyozli navlar sifatida tarixga kirgan. 
Mumtoz musiqa har tomonlama yetuk va mukammal bo‘lgan cholg‘u va ashula
yo‘nalishidagi asarlarni o‘z ichiga oladi. Insoniyat taraqqiyotiga hamohang tarzda keng rivoj va 
sayqal topgan mumtoz musiqa xalqimizning ma’naviy madaniy xazinasidan joy olgan merosi 
hisoblanadi. Xalq yoki elatning ichki ruhiy holati, dunyoqarashi, intilishlari va orzu – havasi 
hamda sho‘x va hazil, o‘ynoqi va “mungli" ichki nidolari, kishilar o‘rtasida ro‘y beradigan 
insoniy - axloqiy munosabatlar mujassamlanib, musiqa Ohanglarida aks etib kelingan. O‘tmish 
ajdodlarimiz hamisha katta yig‘inlar, xalq bayramlari, sayillari, to‘y – tomoshalarga karnaychi, 
surnaychi, nog‘orachi hamda mumtoz musiqa ijrochilarini taklif etmasdan turib tashkil 
qilmaganlar, chunki bu yirik tadbirlar, anjumanlar, va marosimlarda yangragan har bir cholg‘u 
kuyi, ijro etilgan qo‘shiq-ashula yoki raqs anjuman ishtirokchilarining ruhiy holati va kayfiyatiga 
ijobiy ta’sir ko‘rsattib, ularni xushnud qilgan. An’anaviy cholg‘u musiqasi oddiy xalq kuylari va 
mumtoz cholg‘u kuylaridan iborat bo‘lib, asrlar davomida yaratilib, shakllanib, sayqal topib, 
badiiylashib, jamoa va xususan yosh avlod tarbiyasiga kuchli tuyg‘uli ta’sir ko‘rsatishi bois 
cheksiz e’zozga loyiq bo‘lib, yuksak pog‘onalarga ko‘tarilgan va har bir xalqning madaniy-
ma’naviy boyligiga aylangan.
O‘zbek xalqining musiqa madaniyati va uning asosiy qismlaridan biri bo‘lgan 
musiqa cholg‘u asboblari hamda sozandaning mahorati ila ulardan paydo bo‘ladigan cholg‘u 
musiqasi sadolari qadim – qadimdan boy ifodaviy va qisman shartli tasviriy imkoniyatlarga ega 
bo‘lib kelgan. O‘zbek cholg‘u musiqasi barcha xalqlar musiqasi kabi o‘ziga xos tarix va 
an’analarga ega ekanligi e’tirof etilgan. Asrlar osha bizgacha yetib kelgan ushbu an’anaviy 
kasbiy musiqaning ajoyib namunalari o‘zining rango-rang jilolari, dilkash ohanglari bilan 
kishilarga olam-olam shavq-zavq va hissiy huzur baxsh etib kelmoqda. 
Mumtoz cholg‘u kuylarimiz oddiy xalq kuylarining rivojlanishi jarayonida asosan ularning 
negizida vujudga kela boshlagan. Ularning mustahkam poydevori bo‘lib kelgan hajmi kichik, 
diapazoni tor, usuli sodda (primitiv) oddiy xalq kuy va qo‘shiqlari jamoaning asta sekinliik bilan 
rivojlanishi, har bir davr avlodining yangidan - yangi badiiy talablari va ehtiyojlariga muvofiq 
moslashib rivojlanib borishi natijasida o‘zgarib, nafislashib, murakkablashib hozirgi holatida 
bizgacha yetib kelgan. Shuning bilan birga musiqa san’atining janrlari va cholg‘u asboblarining 
turlari ham yuzaga kelib, ko‘payib, boyib, bir –biri ta’sirida uyg‘unlashib, bir milliy musiqiy 
ko‘lamni tashkil etgan qadriyatlarimizga aylangan. Bu rivojlanish jarayonida milliy 
musiqamizning har bir janri shakl va mazmun tuzilishi, ohang, usul va lad asoslari, 
turkumlanishi, nazariy va amaliy ijro uslubi an’analari va boshqa o‘ziga xos xususiyatlarini 
saqlab qolgan holda, ularning kasbiy ustozona (professional) mohir ijrochilari, takomillashgan 
musiqa cholg‘ulari, cholg‘ushunos va cholg‘usoz ustalari, mumtoz ohangsoz bastakorlari hamda 
xuddi shuningdek yuksak didli, talabchan tinglovchilari ham paydo bo‘la boshladi. 
Og‘zaki an’anadagi mumtoz kasbiy musiqa, xususan cholg‘u ijrochiligini o‘rganish tizimi 
masalasida ham anchagina o‘zgarish va islohotlar amalga oshirila boshlandi. Musiqa san’atining 
nazariy asoslarini tadqiq qilishda Abu Nasr Forobiy va uning ishini davomchisi Ibn Sinoning 
xizmatlari beqiyos bo‘ldi. Cholg‘u ijrosini o‘rganish ta’limining ustoz-shogird an’anasi va bu 

jarayonning qonun qoidalari, udumlari, majburiyatlari, vazifalari hamda o‘rgatish va o‘rganish 
usuliyoti shakllanib, umumiy tizim paydo bo‘ldi. 
Maqom san’ati an’anaviy kasbiy musiqamizning eng mukammal va yetakchi janri 
hisoblanadi. Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyevning tashabbusi va boshchiligida 2018 yil 6-10 
sentyabr kunlari Shahrisabzda o‘tkazilgan Xalqarlo maqom san’ati anjumani, Respublikamizda har 4 
yilda o‘tkazib kelinayotgan yosh maqom ijrochilari ko‘rik tanlovi va maqom san’atini yanada 
rivojlantirish va keng targ‘ib qilishga bag‘ishlab o‘tkazilayotgan turli tadbirlar og‘zaki an’anadagi 
kasbiy musiqaning maqomlar yo‘lida yaratilgan barcha mumtoz kuy va ashulalariga ham taalluqli 
hisoblanadi. Chunki bu rivojlangan mumtoz kuy va ashulalar ko‘p jihatdan maqomlarning mushkilot 
(cholg‘u) sho‘balari va nasr (ashula) sho‘balariga o‘xshaydi. 
Yurtboshimiz Shavkat Mirziyoyev aytganridek "Haqiqatan ham, biz uchun bebaho badiiy 
qomus bo‘lgan maqom san’ati asrlar; necha yuz yillar davomida inson ruhini, uning dardu 
armonlarini, ezgu intilishlarini yuksak pardalarda ifoda etib kelmoqda. Sharq mumtoz adabiyoti, 
tasviriy san’ati, ilmu ma’rifat, islomiy qadriyatlardan oziqlangan maqom san’atiga - ana shunday 
buyuk madaniy meros rivojiga o‘zbek xalgi ham munosib hissa qo 'shgani bilan biz haqli ravishda 
faxrlanamiz. "Maqom ohanglari, maqom ruhi va falsafasi har bir inson qalbidan, avvalo,unib o‘sib 
kelayotgan yosh avlodimizning ongi va yuragidan chuqur joy olishi uchun bor imkoniyatlarimizni 
safarbar etishimiz zarur". 
Xalqimiz xilma-xil cholg‘u asboblariga ega bo‘lib, ulardan o‘ziga xos cholg‘u musiqa 
kuylarini yaratgan. Bu cholg‘ulardan chiqadigan tovushlar xususiyatlariga ko‘ra torli (torli chertim 
(tanbur), torli plektor (ruboblar), torli kamonli (G‘ijjak) va torli urma chang), puflama-damli 
(naysimon, tilsimon va karnaysimon) va urma-zarbli (teri bilan qoplangan o‘zi sado beruvchi doira) 
cholg‘ular guruhi va turlariga bo‘linadi. Har bir cholg‘u o‘z shakl tuzilishi (ko‘rinishi), ifodaviy 
vositalarining tavsifi xususiyatlari, tembri va ijrochilik uslublari bilan ajralib turadi. O‘zbek musiqa 
cholg‘ulari tanbur, dutor, do‘mbira, chang, qonun, qo‘biz, sato, g‘ijjak, qashqar va afg‘on ruboblari, 
ud, chang - qo‘biz, doyra, nog‘ora, dovul nay, sibizgi, qo‘shnay, g‘ajir nay, surnay, bulamon, karnay 
va qayta ishlangan (xalq cholg‘u asboblari orkestri uchun moslab rekonstruksiya qilingan rubob 
prima, g‘ijjak, dutor va boshqa cholg‘ularning alt, bas va kontrabas turlari)ga bo‘linadi. Bu 
cholg‘ularda ijro etiladigan musiqa asarlarining xususiyati va vazifasiga qarab yakkasoz, ansambl 
yoki orkestr tarkibida ishlatiladi. Shu tufayli an’anaviy yakkasoz va darta (ansambl) ijrochiligi 
yuzaga kelgan.
O‘zbek mumtoz cholg‘u musiqasi oddiy xalq cholg‘u musiqasidan kuy rivoji, diapazonning 
kengligi, shakl murakkabligi va ijro uslubining mukammalligi bilan ajralib turadi. Bularning yirik 
cholg‘u usullari doyra yoki nog‘ora cholg‘ularida ijro etilgan. Bu rivojlangan mukammal mumtoz 
kuylarga Cho‘li Iroq, Dutor Bayoti, Munojot, Tanovar, Lazgi, Farg‘onacha, miskin, Aliqambar, 
Qo‘shchinor, Qo‘shtor, Yovoiy Chorgoh, Duchava, Eshvoy, Surnay Navosi, Ajam taronalari, 
Mushkiloti Dugoh, surnay maqom yo‘llari, Maqom cholg‘u yo‘llari turkumi misol bo‘la oladi. 
Binobarin, bunday kuylar ijrosida ishtirok etadigan har bir musiqa cholg‘usi mohiyatan 
musiqa amaliyotini takomillashtirishga, kuy va ashulalarning jozibasini oshirishga xizmat qilgan. 
Bolalar har kuni turli vaziyatlarda, axborot vositalari va ba’zan jonli ijroda musiqa asarlarini 
tinglashadi, ijrochilarni ko‘radi, maktabgacha va maktab musiqa mashg‘ulotlarida ham musiqa 
tinglab yoki qo‘shiq kuylab raqsga tushishlari mumkin. Bu musiqa ohanglarining ayrim badiiy 
yuksak va ta’sirchan namunalaridan qisman ma’lum bir ta’surotlar ularning xotirasida qolishi 
mumkin. Shunday qilib ilk yoshlardan boshlab, asta-sekin bolalarda musiqa san’ati, cholg‘u 
asboblari, ularning ijrochilari haqida ayrim musiqiy tasavvurlar paydo bo‘la boshlaydi.
Ammo bu musiqa asarlarining hammasi ham bolalarning yoshi, didi va idrok etishi 
imkoniyatlariga mos deb bo‘lmaydi. Shu bois musiqiy merosimiz xazinasidan eng yuksak 
badiiy qimmatga ega, ilmiy asosda saralangan namunalarini tasniflab, sinf dars sharoitida 
o‘quvchilarning tinglash, idorklash va o‘zlashtirishlari uchun tavsiya etishimiz zarur. Bu 
ishlar vatanimiz mustaqillikka erishganidan keyin bir muncha jonlanib, DTSlari, musiqa 
darslarining yangi o‘quv dasturlari va darsliklari yaratildi. Yangi darsliklarga musiqiy 
folklor va kasbiy aytimlar bilan bir qatorda 1-sinfda “Andijon polkasi” Xalq kuyi, ”Dilxiroj” 

Xalq kuyi, ”Olmacha anor” Xalq kuyi, ”Qari navo” Xalq kuyi, ”Norim-norim” Xalq kuyi, 
”Do‘loncha” xalq kuyi, ”Dutor bayoti” Xalq kuyi, ”Xorazm lazgisi” Xalq kuyi, 2-sinfda 
”Farg‘onacha” xalq kuyi, ”Asp bo‘laman” xalq kuyi, ”Chamandagul” xalq kuyi, 
”Qashqarcha” xalq kuyi, ” uforisi Sanam ” xalq kuyi, 3-sinfda “Zafar” Xalq kuyi, “Aruxan” 
Qoraqalpoq Xalq kuyi, “Raqs” Xalq kuyi, “Bibigul” Qoraqalpoq Xalq kuyi, “Garduni 
Segoh” Segoh maqomidan, “Usmoniya” Xalq kuyi, “Nayrez” Tojik Xalq kuyi, “Samoyi 
Dugoh” Dugoh maqomidan, 4-sinfda “Yallama yorim” Xalq kuyi, “Ajam 11” (taronasi), 
“Surnay navosi” Farg‘ona-Toshkent maqom yo‘llaridan, “Munojot” Xalq kuyi, 
“Mirzadavlat 1” Xalq kuyi, “Navro‘zi Ajam” kabi O‘zbek xalq mumtoz kuylari ham 
kiritilgan. 
O‘qituvchi bu oddiy va murakkab kasbiy cholg‘u kuylarini imkoni boricha o‘z ijrosida, 
bo‘lmasa, audio va video yozuvlaridan foydalanib tinglashni tashkil etishi va ulardan ayrim 
parchalarni zamzama usulida ya’ni, kuyni bitta bo‘g‘inda (na, lya) kuylashni mashq qilishi 
talab etiladi. 
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2022-yil 2-fevraldagi “Madaniyat va san’at 
sohasini yanada rivojlantirishga doir qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida”gi PQ-112-son 
qarorining 2. a) bandida 2022/2023 o‘quv yilidan boshlab ta’lim muassasalarida o‘quvchi va 
talabalarning musiqiy bilim va ko‘nikmalarini oshirish, ularning qalbida milliy madaniyatga 
bo‘lgan muhabbatni shakllantirish, yosh iste’dodlarni aniqlash va qo‘llab-quvvatlash, umumiy 
o‘rta ta’lim muassasalari o‘quvchilariga milliy cholg‘ularning kamida bittasida kuy ijro etish 
ko‘nikmalari o‘rgatilishi hamda bu haqda ularning ta’lim to‘g‘risidagi hujjatiga 
(shahodatnoma) tegishli qayd kiritilishi, musiqa fani uchun haftasiga belgilangan bir o‘quv 
soati hamda unga qo‘shimcha ravishda har hafta milliy musiqa cholg‘ularida kuy ijro etish 
amaliy to‘garaklari va fakultativ darslari o‘tkazilishi, milliy cholg‘ulardan kamida bittasida, 
2023/2024-o‘quv yilidan boshlab esa kamida uchtasida kuy ijro etish mahoratiga ega bo‘lish 
musiqa fani o‘qituvchilari uchun majburiy hisoblanishi va boshqa chora-tadbirlar
belgilangan. 
Finlyandiya tajribasi asosida yuzaga kelgan bu talablarni amalga oshirish juda murakkab 
vazifalardan bo‘lib, buning uchun zaruriy shart-sharoitlar (masalan har bir o‘quvchiga 
fakultativ cholg‘u ijrosi darslari o‘tkazish uchun bir o‘quv yilida kamida 33-35 soat yakka 
alohida (individual) mashg‘ulotlar o‘tkazilishi) talab etiladi. Amaliy musiqiy ijro ta’limi 
shunchalik serxarajat bo‘lishiga qaramay, dunyo yuzidagi barcha musiqa o‘quv dargohlarida, 
jumladan o‘zbekistonda ham shunday tizim joriy etilgan.
Cholg‘u musiqasi aslida insonning quloqlari orqali moddiy asosda, ya’ni, cholg‘u 
asbobidan yaratilgan nomoddiy ma’naviy (uni ko‘rib, yo qo‘l bilan ushlab bo‘lmaydigan) 
tovushlar kuchi bilan zo‘r ta’sir ko‘rsatuvchi bir vosita bo‘lib, uning ohanglariga qanday 
vazifani qo‘ysangiz, shuni ado etadi. Agar hozirgi globallashuv davrining talablaridan kelib 
chiqib nag‘ma (tovush)larga odamning ruhiy holati va uning kayfiyatini bo‘zadigan keskin 
yoqimsiz (dissonans) ohanglar, xuddiy shunday keskin, meyordan ancha baland shovqinli 
usul (ritm)larni buyursa, shunday bema’ni, mazmuni xarob, soxta “kuy”lar vujudga keladi. 
Agar ko‘p asrlar qa’ridan bizgacha yetib kelgan madrasa va minoralardek ko‘chmas tarixiy 
obidalarga teng bo‘lgan musiqiy folklor, maqom, doston, cholg‘u kuy, ashula, katta ashula va 
yovvoyi maqom kabi ajdodlardan avlodlarga, ustozlardan shogirdlarga o‘tib, nafis sayqal 
topib, xalqimizning uzoq o‘tmishdan boshlangan tarixiy musiqiy yo‘li bo‘ylab odimlab 
kelayotgan mumtoz kasbiy musiqiy meros namunalaridan tanlab olingan sara repertuardan 
unumli foydalanib, o‘quvchi yoshlarni yuksak insoniy fazilatlar ruhida tarbiyalamoqchi 
bo‘lsak, unda biz Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyevning sa’y harakatlari va rahbarligida 
an’anaviy mumtoz mustqiy merosimizni yanada rivojlantirish hamda umumbashariy darajada 
targ‘ib qilishga qaratilgan Xalqaro anjumanlar va festivallardan ruhlanib, bu bebaho duru 
javohirlarimizni uzluksiz musiqiy ta’limning barcha bosqichlariga jalb etib, ularni puxta 
o‘rganish va o‘rgatishimiz zarur. 

Download 1,51 Mb.