Issn – 2181-4201 ta’lim

Musiqa insonning turli kayfiyatlarini (masalan, ko‘tarinkilik, shodlik, zavqlanish, mushohadalik, 
g‘amxo‘rlik, xavf-qo‘rquv va boshqalar )ni o‘zida mujassamlashtiradi. Xalq og‘ir kunlarda 
musiqadan najot izlagan, xursandchilik kunlarida ham qo‘shiq va musiqa ularga hamroh bo‘lgan. 
Zero, bugungi muborak mustaqillikka erishgan kunimizda, o‘zligimizni anglab borayotgan bir 
davrda ulkan ma’naviyatimizning bir bo‘lagi bo‘lgan ota-bobolarimizdan meros bo‘lib kelgan 
milliy musiqiy madaniyatimizga suyanish, an’anaviy qo‘shiqlarimizga murojaat qilish tabiiy bir 
holdir. Bularning barchasi barkamol avlod tarbiyasida, yoshlarning ma’naviy dunyoqarashni 
shakllantirishda muhim ahamyat kasb etadi. An’anaviy musiqa odamlarni hamisha iymonga, 
mehr oqibatga, odamiylikka chorlab kelgan. Bugungi kunda mana shu dolzarblikni yo‘qotmagan 
holda mustaqillikka, mehnatkashlar ongini shakllantirish yo‘lida barkamol avlod tarbiyasida 
vosita sifatida asosiy omillardan bo‘lib qolaveradi. Ayniqsa, xalqimizning an’anaviy ruhdagi 
qo‘shiqlari o‘lmas meros bo‘lib, barcha davrlardagidek bugun ham o‘z o‘rnini saqlab kelmoqda. 
Musiqa odamning ongi va hissiyotiga ta’sir etishning ajoyib kuchi uning ruhiy jarayonlariga 
hamohang bo‘lgan protsessual-muayyan jarayonli tabiat bilan bog‘liq. Musiqiy madaniyatdan 
bahramand bo‘lish inson tarbiyasining ajralmas qismidir. Chunki musiqaviy tarbiya insonni 
qalban pok va go‘zal sog‘lom fikrli, badiiy didli hamda fikrlash qobilyatini o‘tkir qilib o‘stiradi, 
shu bilan nafosat olamiga chorlaydi. Ulkan tarbiyaviy ahamyatga ega bo‘lgan o‘zbek xalq 
musiqa merosining zarchashmalari tarixan olis zamonlardan bog‘lanib ijtimoiy hayot bilan uzviy 
aloqada rivojlanadi. Musiqiy madaniyat o‘zining serqirraligi bilan ajralib turadi.Ayniqsa, 
o‘zining chuqur ildizlari qadimgi davrlarga yetib boradigan o‘zbek xalqining boy musiqa merosi 
hozirgi kundalik hayotimizdan ham ketgani yo‘q. U xalq ijodining yuksak namunalari, kuy 
tuzulishi folklor ijrochiligi, mazmunan rivojlangan cholg‘u va ashula asarlari ,murakkab 
ijrochilik turkum atalmish maqom musiqasi hamda dostonlar ijrochiligini o‘z ichiga oladi. 
XIX asrda Rossiya tomonidan Turkistonning istilo qilinishi ikki tomonlama qarashlarga 
olib keldi. Chunki ba’zi hollarda milliy musiqa madaniyatimizga salbiy ta’sirni kuzatsak, 
ikkinchi tomondan o‘ziga xos rivojlanish davri bo‘lganligini ham e’tirof etish zarur bo‘ladi. Bu 
sohadagi rivojlanishda ma’rifatparvarlarimizdan biri bo‘lgan Abdurauf Fitratning ham o’rni 
beqiyosdir. Abdurauf Fitratning musiqa madaniyati sohasidagi say harakatlarning mutassil 
davomi sifatida bir tarixiy voqeani misol qilib olishimiz mumkin. U ham bo‘lsa rus etnograf va 
musiqashunosi V.Uspenskiy Shashmaqomni ilk bor zamonaviy notaga olish uchun Buxoroga 
taklif etildi. Abdurauf Fitrat homiyligi va V.Uspenkiyning zahmatli mehnati samarasi sifatida 
1924-yilda “Shashmaqom’’(“shest muzikalniz poem”) (“Olti musiqiy doston’’) nomi ostida 
Moskvada nashr etildi. Abdurauf Fitrat adab, ilm-fan va marifat peshvosi o‘rnida o‘zining 
serqirra ijodi orqali tariximizda chuqur iz qoldirgan ulkan shaxs. “Ozbek musiqa to‘g‘risida’’ 
maqolalari va “Ozbek klassik musiqasi ham uning tarixi’’ risolasi bilan XX asr o‘zbek 
musiqashunoslik fanini boshlab beradi. Abdurauf Fitratning musiqashunoslikka kirib kelishi 
Abdurauf Fitratning ilm yo‘lida qilayotgan ishlari Buxoro Kompartiyasi tomonidan qoralandi va 
ushbu qarorga muvofiq Buxoro hukumati tarkibida Fitratning chiqishi barcha lavozimlardan 
chetlatilishi va uning Buxorodan haydalishi Abdurauf Fitratning siyosiy faoliyatiga qaysidir 
ma’noda yakun topdi. Shundan so‘ng Abdurauf Fitrat o‘zini ilmiy hamda o‘qituvchilik 
faoliyatiga bag‘ishladi. Moskvaga ketgach Lazerov nomidagi “Sharqshunoslik Instituti”, 20-
yillarida esa Toshkentga ko‘chib keladi. Samarqandda Pedagogika Institutida ishlaydi.Ayna 
o‘sha davrda Abdurauf Fitratning o‘zbek musiqa san’ati sohasidagi ishlari Samarqandda milliy 
musiqa san’atini rivojlantirish va uni ommalashtirish bo‘yicha faol ishlarni amalga oshiradi. 
Abdurauf Fitratning tashabbusida o‘tkazilgan Musiqa va xoreografiya ilmiy tadqiqot instituti 
tashkil etilgan bo‘lib unga birinchi marta N.N.Mironov rahbarlik qiladi. Institut bitiruvchilaridan 
biri bo‘lgan M.Burxonov Abdurauf Fitratning institutidagi o‘qish, imtihonlarida qatnashganini 
iliq xotira sifatida eslaydi. 1927-yilda Abdurauf Fitratning musiqaga oid yagona yirik tadqiqoti 
bo‘lmish “Ozbek klassik musiqasi va uning tarixi’’arab yozuvida kitobni o‘zbek tilida, o‘z 
nihoyasiga yetkazadi. Ushbu kitobda o‘zbek musiqasiga bo‘lgan ehtiyoj uning qadr qimmati va 
uni millatning qadryati sifatida qadrlash zarurati, o‘zbek milliy musiqasining kelib chiqishi 
haqida, madaniyati haqida ma’lumotlar keltirilgan. Eng avvalo shuni ta’kidlash joizki, ulug‘ 

107 
marifatparvar bobomiz Abdurauf Fitrat o‘zining musiqa to‘g‘risida maqolalari hamda “Ozbek 
klassik musiqasi va uning tarixi’’nomli risolasi nomi bilan XX asr o‘zbek musiqashunosligining 
tamal toshini qo‘yishga intildi. Ma’lumki bizda o‘zbek adabiyot va musiqiy merosiga nisbatan 
ilk marotaba “klassik’’ tushunchasini Abdurauf Fitrat ozining “Adabiyot Qoidalari” asarida 
kiritadi. “Klassik” darajasini ta’kidlash uchun Abdurauf Fitrat avvalo, “Adabiyot qoidalari’’ 
risolasida “sanat’’ tushunchasiga umumiy tarif beradi. 

Download 1,51 Mb.