Iv bob. Buzmasdan nazorat qilish (bnq) turlari, uni standartlash va metrologik ta’minlash

16
Elektr

uzatkichli
O‘tkazuvchan
nurlanishli.
Aks ettiriladi-
gan nurlanishli.
Amplitudali.
Fazali. Chastotali.
Spektral. Ko‘p
chastotali.
Transformatorli.
Parametrikli.
4.2-jadval
Nazorat 
turi
Buzmasdan nazorat qilishning sinflanishi
Nazorat qilinayot-
gan obyekt bilan 
fizik maydonlar-
ning ta’sirlashish 
holati bo‘yicha
Birlamchi 
ma’lumotli 
parametrlari 
bo‘yicha
Birlamchi 
ma’lumotni olish 
usuli bo‘yicha
Radio-
to‘lqinli
O‘tuvchan
nurlanish. Nurla-
nish qaytariladi-
gan. Tarqaluv-
chan nurlanishli.
Rezonansli.
Amplitudali.
Fazali. Chasto-
tali. Vaqtincha-
lik. Qutblanuv-
chan.
Geometrik.
Detektorli (diodli).
Bolometrik. Termis-
torli. Interferension-
li. Golografikli.
Suyuq kristalli.
Termoqog‘ozli.
Fotoboshqariluv -
chanli yarim o‘tkaz-
gichli plastinkali.
Kalorimetrik.
Issiqlikli
Issiqlik
to‘qnashuvli.
Konvektivli. O‘zi
nurlanuvchanli.
Termometrikli.
Issiqlik
o‘lchamli.
Pirometrikli. Suyuq
kristalli. Termo-
bo‘yoqli. Termo-
qog‘ozli. Termolyu-
minoforli.
Termo bog‘liqli
parametrli. Optik
interfersiyali.
Kalorimetrik.
Optikli
O‘tkazuchan
nurlanishli.
Qaytariluvchan
nurlanishli.
Tarqaluvchan
(sochiluvchan)
nurlanishli.
Induksiyalangan
nurlanishli.
Amplitudali.
Fazali. Vaqtin-
chalik. Chasto-
tali. Qutblanuv-
chanli.
Geometrikli.
Spektralli.
Interferensiyali.
Nefelometrikli.
Golografikli. Re-
fraktometrikli.
Refleksometrikli.
Vizual-optikli.

17
Radiat-

sionli
O‘tkazuchan
nurlanishli.
Tarqaluvchan
(sochiluvchan)
nurlanishli.
Xarakteristik
nurlanishli.
Avtoemissiyali.
Oqimning
energiyasi
zichligiga
asoslangan.
Spektral.
Ssintillyatsionli.
Ionizatsionli.
Ikkilamchi elektron-
li. Radiografikli.
Radioskopikli.
Akustikli
O‘tkazuvchan
nurlanishli.
Qaytariluvchan
nurlanishli
(exo-usul).
Rezonansli.
Impedansli. Erkin
tebranuvchanli.
Akustikli-emis-
sionli.
Amplitudali.
Fazali. Vaqtin-
chalik. Chasto-
tali. Spektralli.
Pezoelektrikli.
Elektromagnitli-
akustikali. Mikro-
fonli. Kukunli.
Singib kiruvchan moddalar bilan nazorat qilish usullarining
sinflanishi (kapillarli va oqimni qidiruvchanli)
4.3-jadval
Singib kiruvchi moddalar bilan nazorat qilishning sinflanishi
Nazorat qilinayotgan 
obyekt bilan modda-
ning ta’sirlashish 
xususiyati bo‘yicha
Birlamchi 
parametrlari 
ma’lumoti 
bo‘yicha
Birlamchi ma’lumot olish usuli 
bo‘yicha
Molekular
Suyuqlik
usuli
Gaz usuli
Yorqinligi usuli (axromatik)
Rangli usul (xromatik)
Lyuminessentli-rangli
Filtrlanuvchan zarrachali
Mass-spektrli
Ko‘pikli
Manometrik
Galogenli
Radiaktivli
Katarometrik
Kimyoviy
O‘ta mustahkam deformatsiyali
Akustik

18
4.1. Optik usullarda nazorat qilishning sinflanishi

Buzmasdan optik nazorat qilish – nazorat qilinayotgan obyekt
bilan elektromagnitli nurlanishning ta’sirlashishiga va uning nati-
jalarini yozib borishga asoslangan. BNQ ning GOST 24521-80
bo‘yicha optik usuliga kiruvchi usullar nurlanishning to‘lqin uzun-
ligi bilan yoki ularning rekombinatsiyalanishi bilan, obyekt bilan
nurlanishni ta’sirlanishi natijalarini ishlov berilishi bilan farqlana-
di. Barcha usullar uchun quyidagi elektromagnit nurlanishning di-
apazoni xos: Ultrabinafsha diapazon maydoni ko‘rinuvchan
10
-9
….10
-3
m (310
18
….310
10
) Gts va infraqizil nurlanish bilan
((3,8…7,8)10
-7
m) maydonni tashkil etadi. Shuningdek, taqsim-
lanish amplitudasi, chastotasi, fazasi, qutblanuvchanligi va koge-
rentligi darajasi kabi fazoviy vaqtinchalik hisoblanadigan optik
nurlanishning ma’lumotlari parametrlarini o‘z ichiga oladi.
Fizik hodisalarga mos ravishda (interferensiya, qutblanish, di-
fraksiyalanish, nurni sindirish, nurni qaytarish, nurni tarqatish,
nurni yutish va nurni dispersiyasi) nazorat qilinayotgan obyekt bi-
lan ushbu parametrlarning ta’sirida uning o‘zgarishi, hamda lyu-
minesensiya effekti, fotouchuvchanlik, fotoxromizm va boshqalar
ta’sirida obyekt xarakteristikasining o‘zgarishidan defektoskopik
(nuqsonni aniqlash) ma’lumotlar olishda foydalaniladi.
Optik nurlanish – elektromagnit nurlanish bo‘lib, u elektrlan-
gan zarrachalarning harakati tufayli ularning yuqori energetik
pog‘onadan quyi energetik pog‘onaga o‘tishida yuzaga keladi. Bu
vaqtda yorug‘lik fotonlari chiqishi kuzatiladi.
4.2. Vizual nazoratning o‘ziga xosligi
Buyumlarning texnik diagnostikasidagi vizual nazorati ular-
ning shakli o‘zgarishini aniqlash uchun hamda sirt nuqsonlarni
(yoriqlar, korrozion jarohatlar, deformatsiyaviy sinish va h.k.)
aniq lash uchun amalga oshiriladi va uni oddiy ko‘z va maxsus
lupa yordamida amalga oshiriladi, lupaning kattalashtirishi asosiy
materialni va payvandlanayotgan yerni ko‘rish va uni tayyorlash
vaqtida, montaj va ta’mirlashda 4–7 marta katta ko‘rsatadigan
bo‘lishi kerak, texnik diagnostikalashda esa 20 marta kattalashti-
radigan bo‘lishi kerak. Yorug‘lik nurini qabul qiluvchi bunday

19
vaqtda inson ko‘zi bo‘ladi, shuning uchun vizual tekshirish – na-

zorat qilish uyushmasi insonning ko‘rish qobiliyatini hisobga oli-
shi kerak.
4.4-jadval