Jismlarning harakati. Fazo va vaqt darsning maqsadi a

O'zgarmas kuch ta'sirida jismning olgan tezlanishi jism massasiga teskari proporsional, ya'ni:

a) O'quvchilarda Nyutonning uchinchi qonuni — aks ta'sir qonuni haqida tasavvurlar hosil qilish, bu qonun natijalarini amalda qo'llay olish malakasini shakllantirish.

b) O’quchilarda o’zaro hurmat va do’stlik tuyg’ularini shakllantirish

d) O’quvchilarning tanqidiy fikrlash qobiliyatini rivojlantirish

1. Tashkiliy qism (2 minut).

2. 0‘tilgan mavzuni suhbatlashish orqali takrorlash (10 minut).

3. Yangi mavzuning bayoni (20 minut).

4. Yangi mavzuga doir masala yechish (10 minut).

5. O’quvchilarni baholash (2 minut)

6. Uyga vazifa berish (1 minut).

Darsning borishi

a) Tashkiliy qism

b) O’tilgan mavzuni so’rash

1) Jism massasi o’zgarmas bo’lganda uning olgan tezlanishi bilan ta’sir qiluvchi kuch orasida qanday munosabatlar namoyon bo’ladi?

2) O’zgarmas kuch ta’sirida jismning olgan tezlanishi bilan massasi orasida qanday munosabat namoyon bo’ladi?

3) Nyutonning ikkinchi qonuni qanday ifodalanadi?

4) Kuch birligi qilib qanday birlik olingan?

5) Kuchning asosiy va hosilaviy birliklari orasidagi munosabatlarni aytib bering

Tajribalar va ularning tahlili

Tabiatda hech qachon bir jismning ikkinchi jismga ta'siri bir tomonlama bo'lmaydi. Bir jism ikkinchi jismga ta'sir etsa, ikkinchi jism ham birinchi jismga ta'sir ko'rsatadi.

18-§ da o'tkazilgan tajribani yana bir bor tahlil qilib ko'raylik. 49-rasmda tasvirlangan aravachalarning massalari o'zaro teng, ya'ni m, = m₂. Birinchi aravachadagi elastik plastinkani egib turgan ip kuydirib yuborilsa, ikkala aravacha ikki tomonga bir xil tezlanish (<7, = a₂) bilan harakat qila boshlagan. Bu demakki, ikkala aravachaga bir xil kattalikda, lekin qarama-qarshi yo'nalgan /•", va F₂ kuchlar ta'sir etadi.

O'zaro ta'sir etuvchi jismlarning massalari turlicha bo'lganda ham bu kuchlar miqdor jihatdan bir-biriga teng bo'ladi. Bunga ishonch hosil qilish uchun 50-rasmda tasvirlangan tajribani yana bir bor ko'rib chiqaylik. Unda ikkinchi aravacha ustiga yuk qo'yish bilan uning massasi oshirilgan va m₂ > m_x qilib oiingan. Birinchi aravachadagi ip kuydirib yuborilganda ikkala aravacha ikki tomonga harakatlana boshlagan. Lekin bu gal birinchi aravachaning tezlanishi ikkinchi aravachaning tezlanishidan katta, ya'ni a_t > a₂bo'lgan. Ikkinchi aravachaning massasi birinchisinikidan qancha marta katta bo'lsa, uning tezlanishi birinchi aravachanikidan shuncha marta kichik bo'ladi. Lekin har bir aravacha massasining olgan tezlanishiga ko'paytmasi o'zaro teng bo'laveradi, ya'ni m₁a_] = m₂a₂. Bu demakki, massalari turlicha bo'lishidan qat'iy nazar, aravachalarning bir-biriga ta'sir kuchlari kattalik jihatdan bir xil bo'laverar ekan, ya'ni:

F = F₂.

Nyutonning uchinchi qonuni formula! va ta'rifi

1. 52 – rasmda tasvirlangan tajribani tushuntirib bering

2. Agar 52 – rasmdagi ikkala bolaning massasi bir xil bo’lib, arqonni faqat birinchi bola tortsa, ikkinchi bola esa arqonni ushlab turgan bo’lsa, ularga ta’sir etayotgan kuchlar va olgan tezliklar qanday bo’ladi?

3. Nyutonning uchinchi qonuni massa va tezliklar orqali qanday ifodalanadi va ta’riflanadi?

a) Aylanma harakatda namoyon bo'ladigan markazga intilma kuch va markazdan qochma kuch haqida tasavvurlar hosil qilish, ularni amalaliyotga tatbiq qilish ko'nikmasini shakllantirish.

b) O’quvchilarga estetik va ekologik tarbiya berishda hamkorlik qilish

d) O’quvchilarning ijodiy fikrlash qobiliyatini kengaytirish, dunyoqarashini rivojlantirish

1. Tashkiliy qism (2 minut).

2. 0‘tilgan mavzuni suhbatlashish orqali takrorlash (10 minut).

3. Yangi mavzuning bayoni (20 minut).

4. Yangi mavzuga doir masala yechish (10 minut).

5. O’quvchilarni baholash (2 minut)

6. Uyga vazifa berish (1 minut).

Darsning borishi

a) Tashkiliy qism

b) O’tilgan mavzuni so’rash

1) Nyutonning uchinchi qonuni formulasi qanday ifodalanadi?

2) Nyutonning uchinchi qonuni qanday ta’riflanadi?

3) Nyutonning uchinchi qonuni nima sababdan aks ta’sir qonuni deb ham ataladi?

4) Nyutonning uchinchi qonuni massa va tezlanishar orqali qanday ifodalanadi va ta’riflanadi?
3. Yangi mavzu bayoni:

Markazga intilma kuch

Ma'lumki, jismlarning harakatidagi tezlanishni kuch yuzaga keltiradi. Aniqroq aytganda, jismga kuch ta'sir etgandan keyin jism tezlanish oladi. Aylanma harakatda tezlanishni qanday kuch sodir qiladi?

Aylanma harakatda tezlanish jismning aylanish markaziga yo'nalganligini b.lasiz. Aylanma harakatda jismga ta'sir etayotgan kuch ham tezlanish yo'nalishida, ya'ni aylanish markaziga intilgan bo'ladi. Shuning uchun bu kuch markazga intilma kuch deb ataladi va uni F_{m i} bilan belgilaymiz. Nyutonning ikkinchi qonuniga binoan F_m; = rna_{m i} lfodani yozish mumkin.

Nyutonning uchinchi qonuni aylanma harakat uchun ham o'rinlidir. Aylanma harakat qilayotgan sharchaga ta'sir etayotgan markazga intilma kuchga miqdor jihatdan teng va unga qarama-qarshi yo'nal¬gan kuch mavjud (54-rasm). Bu kuch markazdan qochma kuch deb ataladi.

Ipga bog'langan sharchani aylantirganimizda u aylanish trayektoriyasidan chiqib ketishga harakat qiladi. Agar ip uzilib ketsa, sharcha v tezlik bilan aylana yoyiga urinma bo'ylab uchib ketadi. Bu tezlikning yo'nalishi aylana radiusiga perpendikular bo'ladi.

Chelakchaning yarmigacha suv solib, uni boshimiz uzra aylantirganimizda suv to'kilmax di. Chelakchada aylanayotgan suv aylana markazidan qochishga harakat qiladi.

Markazdan qochma kuchning namoyon bo'lishini kundalik hayotimizda ham ko'p uchratamiz. Muyulishda avtobus yo'l bo'yicha chap tomonga burilayotganda, unda tik turgan yo'lovchilai o'ng tomonga mukkayib ketadilar.

Markazdan qochma kuchning mavjudligidan turmushda va texnikada keng foydalaniladi. Masalan, yuvilgan kiyim maxsus quritish barabaniga solinadi. Baraban katta tezlik bilan aylanganda, uning to'r shaklidagi devorlaridan markazdan qochma kuch ta'sirida kiyimdagi suv zarrachahri otilib chiqadi. Shu tariqa kiyimdan suv ajratib olinadi va kiyim quriydi.

Sut separatori yordamida sutdan qaymog'i ajratib olinadi. Bunda separator barabani katta tezlikda aylanishi natijasida uning ichidagi sut ikki qismga ajraladi. Markazdan qochma kuch ta'sirida yog'siz sut chiqib ketadi va maxsus idishga yig'iladi. Baraban markazida esa yog'li yengil sut (qaymoq) qoladi.

1. Agar ipga bog’langan jismni aylantirayotib, ipni qo’yib yuborsangiz jism qaysi tomonga uchib ketadi? Sababini tushuntiring

2. Ipga biroz kichik jismni bog’lab uni aylantiring. Bunda markazga intilma va markazdan qochma kuchlarning namoyon bo’lishini aytib bering

5. O’quvchilarni baholash. Faol ishtirok etgan o’quvchilar baholanadi. Baholar jurnal va kundalik daftarlarga qo’yiladi.

6. Uyga vazifa: Mavzu yuzasidan masala yechish, savollarga javob topish, yangi mavzuga tayyorlanib kelish

31-dars Sana: 7-sinf

Mavzu: Masalalar yechish

Darsning maqsadi.

a) O’quvchilarga masala yechish usullari yuzasidan nazariy bilim va tushunchalar berish, masalalarni yecha bilishga o’rgatish.

b) O’quvchilarga estetik va axloqiy tarbiya berishda hamkorlik qilish, mustaqil ishlashga o’rgatish

d) O’quvchilarning fikrlash qobiliyatini oshirish, tasavvur ko’lamini kengaytirish

“X” va “O” o’yini

Bu o’yinda sinfni 2 guruhga ajaratmiz. Katakda yozilgan tushunchani to’g’ri ifodalagan 1 – guruhga “0”, 2 – guruhga “X’ belgisi qo’yib ketiladi. Qaysi guruh birinchi tugatsa, ya’ni diagonal qatorlarda bir xil “X” yoki “O” bo’lsa, g’olib o’sha guruh hisoblanadi. Bu bilan o’tilgan mavzular mustahkamlanadi:

Nyutonning birinchi Qonuni	Massa. Jism massasi	Kuch birliklari
Kuch	Inersiya	Nyutonning uchinchi qonuni
Inertlik	Nyutonning ikkinchi qonuni	Markazga intilma kuch

Masala yechish namunasi.





Qo'shimcha masalalar.



O’quvchilarni baholash. Faol ishtirok etgan o’quvchilar baholanadi. Baholar jurnal va kundalik daftarlarga qo’yiladi.

Uyga vazifa: Masalalarni yechish, savollarga javob topish

32-dars Sana: 7-sinf

Mavzu: 4 –nazorat ishi

Darsning maqsadi.

a) Darslikning IV bobida o'tilgan mavzularni takrorlash hamda 19—25-darslarda o'quvchilarning egallagan bilim, ko'nikma va malakalarini nazorat qilish.

b) O’quvchilarga mehnat tarbiyasini berishd ahamkorlik qilish

d) O’quvchilarning nazariy bilimlarini tadbir etishga o’rgatish, xotirasini mustahkamlash

O’quvchilar davomatini aniqlash

Dars jarayonini tashkil etish rejasi.

1. 
   19—24-darslarda o'tilgan mavzular bo'yicha suhbatlashish. Suhbatlashish jarayonida faol ishtirok etgan o'quvchilarni baholash.
   
2. 
   Suhbatlashish chog'ida o'quvchilar noaniq fikr yuritgan savol-javoblarga aniqlik kiritish, o'quvchilarga tushunarsizroq bo'lgan mavzularning eng muhim joylarini takrorlash.
   
1. 
   Darslikning IV bobi yakunida berilgan test topshiriqlari bo'yicha o'quvchilarning javoblarini eshitish. Noto'g'ri javob berilgan topshiriqlarning to'g'ri javobini aytib berish va tushuntirish.
   
2. 
   Test topshiriqlariga javob berishda faol ishtirok etgan o'quvchilarni baholash (bunda o'quvchining test topshirig'i javobini tushungan holda yoki taxminan javob berganligiga e'tibor berilishi lozim).
   
3. 
   O'qituvchi o'zi tuzgan test topshiriqlari bo'yicha qisqa muddatli (10—15 minutli) test sinovini o'tkazish.
   

1. 
   Jismning vaqt birligidagi aylanishlar soni... deb ataladi?
   

A) υ = ώR B) a=F/m C) a=m/F D) a=u²/R

A) P.Habibullayev B) A.Boydedayev C) A.Bahromov D) hamma javolar to’g’ri

A) 2 B0 10 C0 0,2 D) 0,5

A) 40 N B) 1000 N C) 40 kg D)0,04N

A) tarozi B) dinamometr C) Ampermetr D) menzurka

A) inertlik B) zichlik C) massa D) uzunlik

A) A B) N C) Pa D)kg

A) F_m.j = _

B) υ = ώR

C) ώ = Δφ/t

D) V = q∙t

10.Jism o'zaro ta'sirining o'lchovi nima?

A) massa B) tezlik C) kuch D) tezlanish.

a) O'quvchilarda elastiklik kuchi, uning namoyon bo'lishi haqida tasavvurlar hosil qilish, Guk qonunidan foydalanib, masalalar yechish ko'nikmasini shakllantirish.

b) O’quvchilarga axloqiy tarbiya berish, o’z –o’zini anglash salohiyatini shakllantirish

d) O’quvchilarda mantiqiy fikrlash va ijodiy salohiyatini rivojlantirish

1. Tashkiliy qism (2 minut).

2. 0‘tilgan mavzuni suhbatlashish orqali takrorlash (10 minut).

3. Yangi mavzuning bayoni (20 minut).

4. Yangi mavzuga doir masala yechish (10 minut).

5. O’quvchilarni baholash (2 minut)

6. Uyga vazifa berish (1 minut).

Darsning borishi

a) Tashkiliy qism

b) O’tilgan mavzuni so’rash

1) Markazga intilma kuch ta’sirida qanday hodisa ro’y beradi?

2) Markazga intilma kuch formulasi qanday ifodalanadi?

3) Markazdan qochma kuch deb qanday kuchga aytiladi?

4) Markazdan qochma kuchning formulasi nima sababdan markazga intilma kuch formulasi bilan bir xil?

3. Yangi mavzu bayoni:

Jismlarga kuch bilan ta’sir etilsa,ular cho’zilishi,siljishi,egilishi yoki buralishi mumkin.Ba’zi jismlarga bunday xususiyat yaqqol kuzatiladi.Masalan,tashqi kuch ta’sirida rezina yoki prujina cho’ziladi,siqiladi va buraladi,yog’och yoki plastmassa egiladi.

Deformatsiyalar elastic va plastic deformatsiyalarga bo’linadi.Tashqi kuch ta’sirida to’ztaganda jismning o’zgargan shakli va hajmi avvalgi holatiga qaytsa, elastik deformatsiya bo’ladi. Masalan, cho’zilgan rezina yoki prujina tashqi ta’sir to’ztatilgandan keyin o’z holatiga qaytadi. Chizg’ichni biroz egib qo’yib yuborlisa,u yana to’g’irlanib qoladi Bu jismlar elastik jismlar deyiladi.

Ta’sir etayotgan tashqi kuch to’xtaganda jismning shakli va hajmi tiklanmasa,bu plastik deformatsiyaga bo’linadi.Masalan plastilin ezilsa yoki cho’zilsa,u avvalgi holatga qaytmaydi.Bunday jismlar plastik jismlar deyiladi.

Elastik kuchning namoyon bo’lishi.

Ikki tayanchga gorizontal holatda qo’yilgan yupqa taxta bor.Agar taxtaning o’rtasiga bola o’tirsa,taxta egilib pastga harakatlanadi va so’ngra to’xtaydi.

Taxtaning egilishini nima nima to’xtatib qoladi ? Bolaning og’irlik kuchi ta’sirida taxta egiladi,ya’ni deformatsiyalanadi.Agar taxtani pastga egayotgan bolaning og’irlik kuchini F_t tashqi kuch desak,taxtaning egilishiga qarshilik qilayotgan kuch F_el elastic kuchi bo’ladi. F_el elastik kuchi F_t tashqi kuchga tenglashgandataxta egilishdan to’xtaydi.Shuning uchun F_el elastik kuchi miqdor jihatidan F_t tashqi kuchga teng va qarama-qarshi yo’nalgan.Bunda Nyutonning uchinchi qonuni o’rinli bo’ladi: F_t = F_el

Jism deformatsiyalanganda tashqi kuchga qarshilik ko’rsatgan va unga qarama – qarshi yo’nalgan kuch elastik kuchi deb ataladi.

Kamon ip tarrang tortilganda , rezina va prujina cho’zilganda yoki siqlganda F_t tashqi kuchga qarshi F_el elastik kuchi namoyon bo’ladi.

Bu qonunni 1660 – yilda ingliz olimi Robert Guk kash qilgan.

Jismning birligi k qancha katta bo’lsa,uni cho’zish yoki siqish ya’ni deformatsiyalash shuncha qiyin bo’ladi. Guk qonunidagi birlik k turi jismlar uchun turlichadir. Masalan sterjenning uzunligi l, ko’ndalang kesimi S bo’lsa,birligi k quyidagicha ifodalanadi: K = E,S/l

Bunda E – har xil jismlar uchun turlicha bo’lgan elastik moduli.

a) Eng oddiy dinamometr prujinasining bikirligini aniqlash orqali jismlarning deformatsiyasi va bikirligi haqida tasavvurlarni kengaytirish, elastiklik kuchi haqida olingan nazariy bilimlarni mustahkamlash.

b) O’quvchilarning darsda olgan bilimlarni amaliyotda sinashga o’rgatish, axloqiy tarbiya berish

d) O’quvchilarning dunyoqarashini rivojlantirish, o’lgan bilimlarini hayotda tadbiq etish ko’nikmasini rivojlantirish

a) Olamdagi jismlarning o'zaro ta'siri haqida tasavvurlar hosil qilish, butun olam toritishish qonunini o'rganish orqali o'quvchilarning ilmiy dunyoqarashini rivojlantirish.

b) O’quvchilarda o’z – o’ziga ishonch tuyg’ularini shakllantirish

d) O’quvchilarning ilmiy dunyoqarashini rivojlantirish, fikrlahs qobiliyatini kengytirish

1. Tashkiliy qism (2 minut).

2. 0‘tilgan mavzuni suhbatlashish orqali takrorlash (10 minut).

3. Yangi mavzuning bayoni (20 minut).

4. Yangi mavzuga doir masala yechish (10 minut).

5. O’quvchilarni baholash (2 minut)

6. Uyga vazifa berish (1 minut).

Darsning borishi

a) Tashkiliy qism

b) O’tilgan mavzuni so’rash

1) Deformatsiya deb nimaga aytiladi?

2) Elastik va plastik deformatsiyalar bir – biridan qanday farq qiladi?

3) Elastiklik kuchi nima va u qanday vujudga keladi?

4) Elastiklik kuchi va tashqi ta’sir kuchi orasida qanday munosabat mavjud?
3. Yangi mavzu bayoni:

Nyuton 1687 yilda o’zigacha o’rgangan olimlarning fikrlariga va o’zining kuzatishlariga asoslanib quyidagi xulosaga keldi:

Yerning Quyosh bilan o’zaro tortishish kuchi ular massalari ko’paytmasiga to’g’ri proporsional, oralaridagi masofaning kvadratiga teskari proporsional

Bu formula butun olamdagi jismlarning tortishish kuchini ifodalagani uchun u butun olam tortishish qonuni deb ataladi. Butun olam tortishish qonuni quyidagicha ta’riflanadi:

Ikki jismning o’zaro tortishish kuchi ularning massalari ko’paytmasiga to’g’ri proporsional va ular orasidagi masofa kvadratiga teskari proporsional

4. 4. Mavzuni mustahkamlash