| Mavzu bo'yicha qo'shimcha materiallar. Fazo haqida
Har bir jism ma’lum uzunlik, sirt va hajmga ega, u fazoda ma’lum o‘rin egallaydi. Uzunlik, sirt va hajm fazoning muhim xossalaridandir. Boshqacha aytganda, jism va uning fazodagi harakatini fizikada o'rganish eng muhim asosiy tushunchalardan bo'lgan fazo tushunchasi bilan uzviy bog‘langa»dir. Biz fazo tushunchasi to‘g‘ri va mukammal shakllanishiga erishmog‘imiz zarur.
Faraz qilaylik, bizda zanglamaydigan tunukadan yasalgan idish bolsin. Bu idishda suv saqlash yoki unga bug‘doy, guruch, mosh solib qo‘yish mumkin. Idishning hajmiga undagi moddalar (suv, guruch va boshqalar) ta’sir qiladimi yoki idish unga solingan moddalarga ta’sir etadimi, deb savol berish mumkin. Moddalar solinishi uchun idish yasalganmi, mavjudmi yoki moddalar bolmasa ham idish o‘zicha mavjudmi? Yana savol: Idishning hajmi cheklanganmi? Bu savollarning barchasiga darhol osonlikcha javob berish mumkin.
Endi «fazo» tushunchasiga qaytaylik. Daryolar, tog'lar, daraxtlar-u bog‘lar, samodagi Yer, Oy, Quyosh va yulduzlar — ulaming barchasi fazoda («idish»da) kezib yuribdi. Bu «idish»ga (fazoga) undagi barcha borliqning ta’siri bormi? Yoki fazoning shu barcha borliqqa ta’siri bormi? Bu fazoning (oddiy idishdagi kabi) chegarasi bormi yoki uning chegarasi yo'qmi? Bu savollarga endi javob berish qiyin.
Olimlarning javobiga quloq tutaylik. Lukretsiy (miloddan awalgi I asrda yashagan rimlik shoir, faylasuf) «Narsalarning tabiati haqida» kitobida tabiatni, olamni fazo va undagi jismlar tashkil qiladi, fazo va undagi jismlarning har biri o‘z-o‘zicha mustaqil emas, fazo chegarasizdir, deb yozgan edi.
Keyinroq, italiyalik olim-astronom Jordano Bruno (1518-1600) olamning chegarasi yo‘q, Yer sharidan boshqa juda ko‘p shunday olamlar bor, deb ko‘p marta takrorladi. Bunday fikrlar o‘sha vaqtdagi din vakillariga yoqmadi va uni olovda yondirdilar.
Galiley va Nyuton fazoni quyidagicha tasawur etganlar: fazo cheksiz, uning barcha yo‘nalishlari bir xil, barcha nuqtalari bir xil; qisman materiya bilan to‘lgan. Ular fazoni bo‘sh va harakatsiz idishga o‘xshatishgan. Bunday xossalarga ega mutlaq bo‘sh va harakatsiz fazo — bu Evklid fazosidir. (Qadimgi yunon matematigi Evklid miloddan awalgi III asrda yashagan).
Vaqt haqida
Biz fazoda va vaqt davomida yashaymiz. Hamma voqealar, hodisalar va jarayonlar fazoda va vaqt davomida sodir bo'ladi. Fazo va uning xossalari maxsus fan — geometriyada o'rganiladi. Uning ba’zi xossalari bilan biz yuqorida tanishdik. Ammo «vaqt» tushunchasi maktabda maxsus o'rganilmaydi. Vaholanki, vaqt nihoyatda ajablantiradigan obyekt bo'lib, kishini chuqur o'ylantirishga majbur qiladi.
Vaqt to‘xtovsiz, faqat bir tomonga: o‘tmishdan kelajakka «oqadi», «hozirgi zamon» esa tutib, sezib bo‘lmaydigan bir on bo‘lib, u o'tmishni kelajakdan ajratadi (o'tmish bilan kelajak orasidagi chegaraviy ondir). Xuddi shu o'tmish bilan kelajak- ning chegarasi — hozirgi zamon bilan birlikda hamma narsa, barchamiz o‘tmishni orqada qoldirib, kelajak tomon harakat- lanamiz. Shu bilan birga insonga vaqtni sezish hissiyoti nasib etganligi kishini hayratlantiradi. Masalan, odam o‘ziga «ertalab soat 600 da uyg'onishim zarur» deb buyruq bersa, xuddi shu vaqtda uyg‘onish mumkin.
Inson xuddi o‘zining «ichki soati»ga egaday ko‘rinadi. Olimlar (fiziologlar, psixologlar) inson shunday xislatga ega deb hisoblaydilar. Darhaqiqat, insonda yurak ritm bilan urib turadi; nafas olish ritmli ravishda sodir bo‘ladi; bosh miyaning ritmli ravishdagi faoliyati hozirgi zamonda ma’lum.
Insonlarning vaqt va fazo haqidagi tushunchalari o‘zgarib, chuqurlashib bordi. Qadimgi yunon faylasuflari fazo va vaqt harakat orqali bir-biri bilan bog‘liq deb qaraganlar. Masalan, Lukretsiy «Narsalarning tabiati haqida» kitobida yozadi: vaqtni jismlarning tinchligi yoki harakatidan tashqarida sezib bo‘lmaydi, o‘z-o‘zicha vaqt mavjud emas. Nyuton vaqtni shunday tushuntiradi: uning yurishiga barcha hodisalar, jarayonlar bo'ysunadi, ammo bular vaqtning o‘tishiga hech qanday ta’sir ko'rsatmaydi, vaqt o‘zicha yashaydi. Hamma uchun, bizlar uchun ham, uzoq galaktikalar uchun ham vaqt bir xil, bir me’yorda «oqadi». Uning onlari barcha vaqtlarda va olamning barcha joylarida birday o‘tadi.
Vaqtni o'lchash uchun takrorlanuvchi jarayonlardan foydalaniladi. Vaqtning etalonini aniqlashga ehtiyoj uning birligini aniqlash zaruriyatini tug‘dirdi. Yurakning urishi, mexanik tebranish, Quyoshning chiqishi yoki botishi kabi takrorlanuvchi jarayonlarni vaqtni o‘lchash uchun etalon sifatida qabul qilish mumkin. Ammo kuzatishlar ko'rsatadiki, ular o'zgaradi. Shuning uchun vaqt etaloni sifatida Yerning bir yillik vaqt davomida o‘z o‘qi atrofida aylanishlaridan olingan o‘rtacha bir marta aylanishi davri — o‘rtacha sutkasi qabul qilingan. Bu vaqt etaloni o'rtacha Quyosh sutkasi deb yuritiladi. Bu etalonga ko‘ra, bir sekund o'rtacha Quyosh sutkasining 86400 qismidan biriga teng, ya’ni:
1 sekund = 1/86400 o‘rtacha quyosh sutkasi.
Bunday aniqlangandagi vaqtni butun jahon vaqti deyiladi. Vaqt etalonini bunday aniqlashdagi xatolik 10'8 s ni tashkil etadi.
Yerning o‘z o‘qi atrofida aylanishiga asoslangan vaqtning bunday etaloni jahon laboratoriyalarida vaqtni aniqlash va taqqoslashda noqulaylik tug‘diradi. Juda katta aniqlikni talab qiladigan hollarda bu vaqt etaloni olimlarni qanoatlantirmadi. Shu sababli aniqlik darajasi yuqori bo‘lgan soatlarga katta ehtiyoj tug‘ildi. Shu maqsadda elektron soatlar, atom tebranishlariga asoslangan atom soatlari yaratildi. 1967-yilda vaqtning atom etaloni sifatida seziy 133 atomning 9.192.631.770 ta tebranishlari davrining davomligi bir fizik sekund deb qabul qilindi. Bunda aniqlik darajasi 1012 s bo‘lib, bu 30000 yilda bir sekundgacha xatolik bo‘lishi mumkin demakdir. Bu etalon vaqtning tabiiy birligi deb yuritiladi.
Quyidagi jadvalda Olamda uchraydigan ba’zi vaqt oraliqlarining tartibi berilgan.
-
Mustahkamlash:
-
1/2; 1; 1,5; 2; 2,5; 3 minutlami o‘z ^ezgilaringiz orqali aniqlang. Har bir aniqlaganingizdagi va o'rtacha aniqlaganingizdagi xatoliklarni soatga solishtirib aniqlang va ularni yozing.
-
Tunuka banka olib, tagini kichik mix bilan teshing. Suvni bankaga to'ldirib, so‘ng tag teshikdan 5 s, 10 s, 15 s, 20 s da oqib chiqqan suv miqdoiini aniqlang. Suv miqdoriga qarab, vaqtni (sekundlarda) aniqlash mumkinligini tushuntiring.
-
4 ta parrakli ventilator ishlayapti. Uning parraklari 4 ta tirqishli stroboskopdan qaralganda harakatsizday ko‘rinishi uchun stroboskop 10 s da 80 marta aylanadi. Parraklaming aylanish tezligi qanday? Parraklardan biri rangli bo'lsa, javob qanday bo‘ladi?
-
|
