Jismlarning harakati. Fazo va vaqt darsning maqsadi a

1. Mexanik harakat ta’riflang.

2. Harakatning nisbiyligini tushuntiring.

3. Koordinatalar sistemasi, sanoq jismi, sanoq sistemasini tushuntiring.

3. Yangi mavzu bayonining rejasi.

1. 
   Fizik tushuncha va fizik kattaliklar, ularning o‘zaro farqini tushuntirib berish.
   
2. 
   Moddiy nuqtani misollar orqali tushuntirish.
   
3. 
   Trayektoriya haqida o‘quvchilar bilan suhbatlashish.
   
4. 
   Yo‘l va ko‘chish, ularning bir-biridan farqini tushuntirish, ularga misollar keltirish.
   
5. 
   Ilgarilanma harakat haqida tushuncha berish, jomadon, metropoliten ekskatori, istirohat bog'idagi charxpalak kabinalari va boshqalar nima sababdan ilgarilanma harakat qilishi haqida suhbatlashish.
   
6. 
   Skalyar kattaliklar haqida ma’lumot berish va skalyar fizik kattaliklardan misollar keltirish, ular ustida amallar qanday bajarilishini tushuntirish.
   
7. 
   Vektor kattaliklar haqida tushuncha berish, ularning skalyar kattaliklardan farqini ko'rsatish, vektor fizik kattaliklardan misollar keltirish.
   
8. 
   Vektor kattaliklarni qo'shish va ayirishni o'rgatish.
   
9. 
   Vektor kattaliklarni butun songa ko'paytirish va bo‘lish haqida o‘quvchilarda tasawur hosil qilish.
   
10. 
    Vektor kattaliklarning proyeksiyalari qanday olinishini ko'rsatish
    

Moddiy nuqtani tushuntirishda ma’lum bir jismni bir holatda moddiy nuqta deb qarash mumkinligi, boshqa bir holatda esa moddiy nuqta deb qarash mumkin emasligi haqida ma’lumot beriladi. Masalan, Yer shari shunday ulkan bo‘lsa-da, Quyosh atrofida aylanishi qaralganda uni moddiy nuqta deb qarash mumkinligi aytiladi. Lekin kichik bir ruchka yozayotgan paytida uni daftarga nisbatan moddiy nuqta deb qarab bolmasligi, lekin ruchkani o‘zimiz bilan uyga olib ketganimizda, uning biz bilan birgalikdagi harakatini moddiy nuqtaning harakati deb qarash mumkinligi haqida aytish mumkin.

Trayektoriya haqida ma’lumot berishda o‘quvchilar jismlar harakatida iz qoldirsagina trayektoriya boladi, iz qoldirmasa, uning trayektoriyasi bo‘lmaydi, degan fikrga kelishlariga ehtiyot bolish kerak. Jismlar harakatlanayotganda doim trayektoriyaga ega ekanligi, shu trayektoriyaning uzunligi yol ekanligini qator misollar orqali tushuntirish lozim.

0‘quvchilar yo‘l bilan ko‘chish orasidagi farqni yaxshi anglab olishlariga erishish zarur bo‘ladi. Bunda har bir o'quvchi uyidan maktabga kelguncha qancha yol bosib kelgani, uyidan maktabga to‘g‘ri chiziq bo'ylab qancha masofa ekanlini chamalab hisoblashi so'raladi. Yol ko‘chishdan katta ekanligi, xususiy hollardagina (agar yol to'g'ri chiziqli bolsa) yol va ko‘chish o'zaro teng bolib qolishligi tushuntiriladi.

Ilgarilanma harakatni tushuntirishda o'yinchoq mashina qanday harakat qilganda u ilgarilanma harakat qilishi, qay holda ilgarilanma harakat bolmasligi uqtiriladi. Tevarakt-atrofdan bir nechta misollar keltiriladi. Kitobning harakati, istirohat bog'idagi charxpalak kabinalarining harakati, jomadonning harakati ilgarilanma harakat ekanligi tushuntiriladi.

Mavzu bo‘yicha qoshimcha materiallar Moddiy nuqta haqida

Biz jismlar deganimizda ularning qanday moddalardan tashkil topganligiga e’tibor bermaymiz. Jismlarning vaziyatlarini (o'rinlarini) qarash va ularning harakatlarini o‘rganish uchun juda muhim tushuncha — moddiy nuqta tushunchasi kiritiladi. Buni misollar orqali tushuntiraylik. Masalan, poyezd Samarqanddan Toshkentga keldi, deyilganda biz poyezdning uzunligiga (vagonlari ko‘p yoki ozligiga e’tibor bermaymiz; masalan, birinchi vagon Toshkentga keldi, qolganlari kelmadi, demaymiz); Ulug'bek uydan maktabga keldi, deyilganda, uning o'zining o'lchami ham, maktab va uy hovlisining o'lchami ham e’tiborga olinmaydi. Darhaqiqat, uy bilan maktab orasidagi masofa katta bo‘lganda (bir necha kilometr bo‘lsa), ularning o‘lchamlari e’tiborga olinmasa bo'ladi. Bu holda, masalan, Samarqanddan Toshkentga mashinada yo‘lga chiqqan bo'lsangiz, Samarqandni ham, Toshkentni ham, Siz kelayotgan mashinani ham nuqta ko‘rinishida tasvirlash mumkin.

Xuddi shuningdek, Yerni ham moddiy nuqta deb, Quyosh atrofida ma’lum tezlik bilan aylanayapti deb qaraladi (Yer har sekundda 30 km yo‘l bosadi. Yer fazoda o‘simliklami, hayvonlami va bizlarni shunday katta tezlik bilan sayr qildirib yuradi. Tovushdan tez uchadigan reaktiv samolyot har sekundda 0,5 km masofani bosib o'tadi).

Ilgarilanma harakat haqida

0‘lchamga ega jism, masalan, avtomobil harakatlanganda har xil nuqtalari har xil harakatlanadi: a) g‘ildirakning nuqtalari aylanma harakat qiladi; b) aylanish o‘qiga biriktirilgan prujina nuqtalari esa tebranma harakat qiladi.

Ammo shunday hollar mavjudki, bunda jismning barcha nuqtalari bir xil harakatlanadi. Xuddi shunday hoi avtomobil kuzovi harakatida kuzatiladi. Bu holda jismning barcha nuqtalarining harakatini qarash o‘rniga uning bitta nuqtasining harakatini o'rganish yetarlidir.

Agar harakat paytida jismda o‘tkazilgan to‘g‘ri chiziq o'ziga- o‘zi har doim parallel bo'lib qolsa, jismning bunday harakati ilgarilanma harakat deyiladi.

Skalyar va vektor kattaliklar haqida

Ckalyar (lotinchadan pog'onali) — faqat 'bittagina qijrmat bilan aniqlanadigan kattalik. Har bir qiymati bittagina son bilan aniqlanadigan kattalik skalyar kattalik deyiladi. Masalan, temperatura, hajm, zichlik, massa va boshqalar.

Vektor lotinchadan yurib turuvchi, eltuvchi degan ma’noni bildiradi.

Vektor son - qiymati va yo‘nalishi bilan tavsiflanadigan, aniqlanadigan kattalik. Masalan, kuch, tezlik, tezlanish va boshqalar.

Biz yuqorida skalyar kattalikning qiymati bitta son berilishi bilan aniqlanadi, dedik. Darhaqiqat, uzunlik, masofa skalyar kattalik va simning uzunligi 1 m deyilsa yoki yo'lning (masofaning) uzunligi 5 km deyilsa, to'la ma’no anglashiladi. Ular temperatura, hajm, massa va shularga o'xshash.

Vektor kattalik murakkabroq tushuncha bolib, uning qiymati son qiymatidan tashqari yo'nalishning ko'rsatilishi bilan aniqlanadi.

Jismning О nuqtadan A_x nuqtaga ko'chishi QA, = fj vektor bilan aniqlanadi. A_x nuqtadan A₂ nuqtaga ko'chishi esa A_XA₂- Ar₁₂ vektor bilan aniqlanadi. Demak, О nuqtadan A₂ nuqtaga ko'chish г_г va Ar₁₂ vektorlar orqali aniqlanadi.

Shunday qilib, О dan A₂ ga ko'chish ikki ko'chishlar yig'indisidan, ya’ni:

r + r₁₂

vektor yig'indisi orqali aniqlanadi.

Ikkinchi tomondan bu ko'chishni О nuqtadan to‘g‘ridan to‘g‘ri A₂ nuqtaga ko'chish deb qarab, uni (bu ko'chishni) OA₂= r₂ vektor orqali aniqlashimiz mumkin. (Biz kesmaning, masalan, OA₂ kesmaning yo‘nalishini aniqlash uchun uni strelka bilan yozamiz.) Ikki xil ko'chishlar usuli bilan bir xil natijaga erishildi.

Demak, shunday ifodani yozish mumkin:

r1 + r₁₂ = r₂.

Bu ifoda vektorlarni qo'shish qoidasini ifodalaydi. Uni

r₁-r₂ = r₁₂

ko'rinishda ham yozish mumkin. U vektorlarning ayirmasini ifodalaydi.

Vektorlarning koordinata o'qlaridagi proyeksiyalari haqida

Agar harakat qilayotgan jismning boshlang'ich vaziyati ma’lum bolsa, jismning biror vaqtdan keyingi vaziyatini topish uchun bu vaziyatga jismning o'sha vaqt ichidagi ko'chish vektorini «qo'yish» kerak. Hayotda esa, albatta, vektorlarni bir-biriga taqashga to'g'ri kelmaydi. Vektor — bu matematik simvol. Lekin ko'chish vektorini bilish jismning ixtiyoriy paytdagi vaziyatini «taqash» yo'li bilan emas, balki hisoblash yo‘li bilan aniqlashga imkon beradi. Buning uchun vektor proyeksiyasi tushunchasi bilan tanishamiz.

Vektorning koordinata o'qlaridagi proyeksiyalari. 2-rasmda X koordinata o‘qi va у bilan bir tekislikda yotgan biror a vektor tasvirlangan. a vektorning A boshidan va В oxiridan X o‘qqa AA_X va BB_X perpendikular tushiramiz. Perpendikularning asoslari bo'lmish A_x va nuqtalar A va. В nuqtalarning X o'qdagi proyeksiyalaridir. Vektor a ning boshi bilan oxirining o'qdagi proyeksiyalari orasidagi A_lB_l kesmaning «+» yoki :<—» ishora bilan olingan uzunligi vektorning X o‘qdagi proyeksiyasi deyiladi.

Vektorning proyeksiyasi skalyar kattalik.

2-rasm 3-rasm

Agar vektor boshining proyeksiyasidan oxirining proyeksiyasiga o‘q bilan bir xil yo'nalishda yurib borilsa, proyeksiya musbat deb (2-rasmga qarang), aks holda proyeksiya manfiy deb hisoblanadi (3-rasm). Agar vektor o‘qqa perpendikular bolsa (4-rasm), yo'nalishidan qat’iy nazar, uning bu o'qdagi proyeksiyasi nolga teng bo'ladi.

Vektorning o'qdagi proyeksiyasi o'sha vektorning o'zi belgilangan strelkasiz harf bilan belgilanadi, lekin o'qning indeksi qo'yiladi. Masalan, a va b vektorlarning X o'qdagi proyeksiyalari (2 va 3-rasmlarga qarang) mos ravishda a_pi va fc_pr bilan belgilanadi.

6-rasm

4. Mustahkamlash:

1. 
   Quyidagi hollarda jism harakatini moddiy nuqta harakati deb qarash mumkinmi: a) jism ilgarilanma harakatlanayotganda; b) jismning olchami uning o‘tgan (o'tadigan) yo‘liga nisbatan juda kichik bolganda?
   
2. 
   Poyezd, avtomobil, velosiped g'ildiraklarining harakatlari qanday harakatga misol bo‘ladi? Poyezd vagonlari, avtomobil kuzovi, velosipeddagi odam harakati-chi?
   
3. 
   Oyni moddiy nuqta deb qabul qilish mumkinmi? Agar mumkin bolsa, qanday hollarda?
   
4. 
   Avtomobilning spidometri ko‘chishni ko'rsatadimi yoki o‘tilgan yolni?
   
5. 
   Soat minut milining uchi bir soatda o‘tgan yo'lini tajribada aniqlang. Uning ko'chishi qanchaga teng bo'ladi?
   

6. Uyga vazifa: O’tilgan mavzuni o’qish.