Besh yoshli bolalar. Pedagogik tajriba shuni ko’rsatadiki, tajriba guruhidagi o’g’il bolalar va qizlarning kuch imkoniyatlari nazorat guruhi bolalarining ko’rsatkichlaridan yuqori ekan (3-jadval). Tajriba guruhidagi 5 yoshli bolalarning o’ng panjasi kuchi tajriba mobaynida nazorat guruhi bilan taqqoslaganda 22,6 % ga yuqori chiqdi.
3-jadval
5 yoshli bolalar jismoniy sifatlarining rivojlanish ko’rsatkichlari
Testlar
|
Jinsi
|
Nazorat guruhi
|
Tajriba guruhi
|
t
| |
M
|
±m
|
|
C,%
|
M
|
±m
|
|
C,%
|
| |
1
|
2
|
3
|
4
|
5
|
6
|
7
|
8
|
9
|
10
|
11
| |
KUCh
|
Panja din. (o’ng), kg
|
O’
|
5,80
|
0,16
|
1,90
|
31,6
|
7,2
|
0,19
|
0,98
|
15,3
|
3,92 R<0,05
|
Q
|
4,80
|
0,17
|
1,63
|
21,8
|
6,2
|
0,35
|
0,78
|
10,9
|
5,70 RO,05
|
3-jadval davomi
1
|
2
|
3
|
4
|
5
|
6
|
7
|
8
|
9
|
10
|
11
| |
Panja din. (chap), kg
|
O’
|
5,20
|
0,2
|
1,92
|
69,3
|
5,75
|
0,9
|
1,13
|
20,7
|
1,06 R>0,05
|
Q
|
4,4
|
0,12
|
1,49
|
33,8
|
5,3
|
0,23
|
1,0
|
26,8
|
2,42 R<0,05
|
Uzunlikka sakrash, m.
|
O’
|
1,25
|
0,09
|
0,23
|
20,6
|
1,35
|
0,22
|
0,59
|
59,7
|
0,17 R>0,05
|
Q
|
1,95
|
0,06
|
0,09
|
8,1
|
1,06
|
0,08
|
0,17
|
11,4
|
0,13 R>0,05
|
To’pni uloqtirish, m
|
O’
|
2,35
|
0,13
|
0,42
|
17,4
|
2,70
|
0,14
|
0,44
|
16,6
|
1,82 P>0,05
|
Q
|
2,30
|
0,09
|
0,37
|
19,0
|
3,05
|
0,31
|
0,89
|
36,2
|
2,7
R<0,05
|
10 s.da oyoq-larni ko’tarish
|
Q
|
7,73
|
0,25
|
0,63
|
9,7
|
8,52
|
0,18
|
0,42
|
7,3
|
3,98
R<0,05
|
ChIDAMLILIK
|
Yugurish
90m, s
|
O’
|
24,2
|
0,82
|
3,03
|
13,9
|
21,1
|
0,64
|
1,6
|
8,5
|
3,05 P<0,05
|
Q
|
27,62
|
0,63
|
2,97
|
12,5
|
24,58
|
0,71
|
2,2
|
6,6
|
2,36 R<0,05
|
Yugurish 120m, s
|
O’
|
34,0
|
1,46
|
4,2
|
10,8
|
33,4
|
0,96
|
2,9
|
6,8
|
0,52 R>0,05
|
Q
|
35,28
|
0,5
|
2,32
|
6,7
|
34,0
|
0,36
|
2,0
|
4,8
|
2,96 R<0,05
|
TEZKORLIK
|
Joyidan yugurish
10m, s
|
O’
|
2,48
|
0,12
|
0,42
|
15,1
|
2,38
|
0,08
|
0,3
|
8,3
|
1,26 R>0,05
|
Q
|
2,65
|
0,11
|
0,28
|
11,6
|
2,44
|
0,04
|
0,3
|
9,5
|
0,19 R>0,05
|
Mokisimon yugurish 10mx.s
|
O’
|
11,50
|
0,19
|
0,73
|
6,9
|
11,06
|
0,09
|
0,4
|
5,0
|
1,93 R>0,05
|
Q
|
12,36
|
0,31
|
0,67
|
8,2
|
11,02
|
0,19
|
0,7
|
6,1
|
2,37 R<0,05
|
ChAQQONLIK
|
To’pni nishonga otish (marta)
|
O’
|
1,96
|
0,19
|
1,02
|
52,5
|
3,2
|
0,4
|
1,7
|
32,8
|
4,2 P<0,05
|
Q
|
1,36
|
0,26
|
0,9
|
71,6
|
2,55
|
0,9
|
1,5
|
50,2
|
2,84 R<0,05
|
3-jadval davomi
1
|
2
|
3
|
4
|
5
|
6
|
7
|
8
|
9
|
10
|
11
| |
Qo’lni yon tomonga yozish, gr.
|
O’
|
3,6
|
0,62
|
1,93
|
69,6
|
1,8
|
0,2
|
0,6
|
51,1
|
2,97 R<0,05
|
Q
|
3,2
|
0,9
|
3,1
|
88,4
|
1,6
|
0,4
|
1,3
|
63,9
|
2,59 R<0,05
|
MMM,
ballar
|
O’
|
6,95
|
0,38
|
1,54
|
20,3
|
7,0
|
0,2
|
0,8
|
12,0
|
0,15 R>0,05
|
Q
|
8,21
|
0,5
|
1,3
|
18,8
|
8,34
|
0,6
|
1,4
|
17,2
|
0,49 R>0,05
|
EGILUVChANLIK
|
Ko’prikcha,
Sm
|
O’
|
49,3
|
2,0
|
6,2
|
12,3
|
44,0
|
1,1
|
3,8
|
13,6
|
3,1 R<0,05
|
Q
|
48,3
|
1,9
|
8,8
|
18,6
|
44,2
|
3,8
|
13,7
|
29,0
|
0,8 R>0,05
|
Engashish,
Sm
|
O’
|
4,62
|
1,0
|
4,0
|
71,3
|
5,05
|
0,9
|
1,9
|
41,1
|
0,6 R>0,05
|
Q
|
6,0
|
1,2
|
4,0
|
49,3
|
5,8
|
1,2
|
2,0
|
30,1
|
1,0 R>0,05
|
Elka bo’g’imlarini bukish, sm
|
O’
|
35,9
|
1,4
|
3,8
|
12,3
|
34,0
|
1,7
|
4,9
|
17,0
|
1,7 R>0,05
|
Q
|
36,7
|
1,6
|
7,3
|
20,2
|
29,6
|
1,8
|
7,6
|
28,3
|
0,9 R>0,05
|
Joyidan turib uzunlikka sakrashni o’g’il bolalar qo’l kuchi testlariga qaraganda ancha qiynalib bajardilar. Bu mashq natijalari ko’p jihatdan mashqni bajarish texnikasiga bog’liq. Shuning uchun biz test o’tkazishdan avval 1-2 dars davomida bolalarga faqat joyidan turib sakrash texnikasini o’rgatdik.
Oyoqlarning mushak guruhlari kuch imkoniyatlarini tavsiflaydigan bu mashqda tajriba guruhlari o’g’il bolalari nazorat guruhidagi tengdoshlaridan ustun ekanliklari ma’lum bo’ldi, lekin ko’rsatkichlar ishonchli emas edi. Tajriba davrida to’p otish natijalariga ko’ra tajriba guruhi o’g’il bolalari nazorat guruhidagidan 13,6% ga ustunlikka erishdilar. Biroq bu natijalar ham ishonchli emas.
Qizlarda esa o’ng panja kuchi pedagogik tajriba davrida nazorat guruhiga nisbatan 14,5% ga, chap panja kuchi esa 9,0% ga ortdi. Ularda oyoqlar kuchining rivojlanishida ham ijobiy o’zgarishlar kuzatildi. Joyidan turib uzunlikka sakrash vaqtidagi yakuniy natija tajriba guruhi qizlarida nazorat guruhidagi tengdoshlarinikiga nisbatan 11,1% ga yuqori bo’lib chiqdi.
Umuman, shu yoshdagi o’g’il bolalar tajriba natijasida to’rtta testdan faqat ikkitasida o’z tengdoshlaridan o’zib ketgan bo’lsalar, qizlar beshta testdan to’rttasida ustunlik ko’rsatdilar.
Olti yoshli bolalar. Pedagogik tajriba o’g’il bolalarning kuch tayyorgarligi darajasini nazorat guruhidagi shu yoshli bolalardagiga nisbatan jiddiy oshirishga imkon berdi (4-jadval).
4-jadval
6-yoshli bolalarda jismoniy sifatlarning
rivojlanish ko’rsatkichlari
Testlar
|
Jinsi
|
Nazorat guruhi
|
Tajriba guruhi
|
t
| |
M
|
±m
|
|
C,%
|
M
|
±m
|
|
C,%
|
| |
1
|
2
|
3
|
4
|
5
|
6
|
7
|
8
|
9
|
10
|
11
| |
KUCh
|
Kaft kuchi (o’ng) kg
|
O’
|
8,6
|
0,29
|
0,95
|
11,8
|
8,9
|
0,17
|
0,53
|
6,1
|
1,26 R>0,05
|
Q
|
5,25
|
0,28
|
1,39
|
32,6
|
6,3
|
0,28
|
0.68
|
13,6
|
2,18 R<0,05
|
Kaft kuchi (chap) kg
|
O’
|
6,8
|
0,26
|
1,3
|
18,6
|
7,9
|
0,19
|
0,55
|
6,2
|
2,68 R<0,05
|
Q
|
4,8
|
0,32
|
1,43
|
33,4
|
5,5
|
0,20
|
0,9
|
18,8
|
1,3 P<0,05
|
Uzunlikka sakrash m
|
O’
|
1,32
|
0,08
|
0,17
|
10,3
|
1,43
|
0,06
|
0,14
|
8,2
|
2,37 R<0,05
|
Q
|
1,05
|
0,07
|
0,09
|
9,2
|
1,15
|
0,05
|
0,23
|
11,1
|
0,62 R>0,05
|
To’pni
uloqtirish m
|
O’
|
2,63
|
0,20
|
0,44
|
16,1
|
2,90
|
0,13
|
0,51
|
10,9
|
2,32 R<0,05
|
Q
|
2,68
|
0,17
|
0,39
|
18,35
|
3,07
|
0,28
|
0,89
|
30,83
|
1,81 R>0,05
|
4-jadval davomi
1
|
2
|
3
|
4
|
5
|
6
|
7
|
8
|
9
|
10
|
11
| |
10 sek.da oyoqlarni ko’tarish
|
Q
|
8,38
|
0.19
|
0,65
|
7,9
|
9,75
|
0.18
|
0,62
|
7,4
|
0,95 R>0,05
|
CHIDAMLILIK
|
Birinchi toshgacha yugurish
|
O’
|
821,0
|
59,9
|
0,87
|
27,5
|
876,8
|
38,7
|
137,4
|
17,8
|
0,76 R>0,05
|
|
Q
|
534,2
|
39,7
|
162,9
|
27,4
|
658,5
|
42,1
|
148,3
|
19,3
|
9,14 R<0,05
|
Yugurish
120 m., s
|
O’
|
30,2
|
1,08
|
3,05
|
11,65
|
26,8
|
0,75
|
2,89
|
8,0
|
3,7
R<0,05
|
|
Q
|
29,05
|
0,42
|
3,08
|
9,3
|
31,18
|
0,5
|
2,9
|
8.54
|
2,57 R<0,05
|
TEZKORLIK
|
Joyidan yugurish 10 m.
|
O’
|
2,30
|
0,10
|
0,22
|
6,2
|
2,03
|
0,13
|
0,1
|
3.9
|
3,2 R<0,05
|
|
Q
|
2,28
|
0,08
|
0,20
|
7,9
|
2,15
|
0,07
|
0.2
|
7,3
|
0,2
R>0,05
|
Maksimal yugurish
10x3 s.
|
O’
|
11,02
|
0,20
|
0,68
|
5,3
|
10,6
|
0,16
|
0,4
|
4,4
|
2,7 R<0,05
|
|
Q
|
11,5
|
0.16
|
0,75
|
8,3
|
10,8
|
0,18
|
0.6
|
7.0
|
1,42 P>0,05
|
CHAQQONLIK
|
To’pni nishonga uloqtirish (marta, s)
|
O’
|
2,2
|
0,2
|
1,25
|
49.8
|
3,8
|
0,4
|
1,5
|
39,9
|
4,0 R<0,05
|
|
Q
|
1,97
|
0,4
|
1,5
|
67,4
|
3,83
|
0,5
|
0,9
|
26,8
|
4,1 R<0,05
|
Qo’llarni yon tomonga yoyish (marta)
|
O’
|
ZD
|
0,6
|
1,78
|
73,4
|
1,5
|
0,3
|
1,0
|
70,0
|
1,6 R>0,05
|
|
Q
|
2,0
|
0,7
|
2,0
|
87,2
|
1,51
|
0,4
|
1,2
|
68,2
|
1,5 R>0,05
|
Qo’llarni yon tomonga yoyish (burchak)
|
O’
|
8,4
|
0,4
|
1,36
|
12,9
|
8,9
|
0,2
|
0,5
|
6,6
|
1,8 R>0,05
|
|
Q
|
8,96
|
0,2
|
0,8
|
9,6
|
9,98
|
0,2
|
0,8
|
5,8
|
5,3 R<0,05
|
EGILUVCHANLIK
|
Ko’prik,
Sm
|
O’
|
45.6
|
3,1
|
8,6
|
18,8
|
42,2
|
1,5
|
5,1
|
10,3
|
0,8 R>0,05
|
|
Q
|
41,2
|
2,0
|
6,1
|
14,3
|
36,6
|
1,9
|
4,7
|
17,2
|
1,9 R>0,05
|
4-jadval davomi
1
|
2
|
3
|
4
|
5
|
6
|
7
|
8
|
9
|
10
|
11
|
Engashish,
Sm
|
O’
|
2,1
|
0,9
|
1,6
|
58,5
|
4,7
|
0,6
|
2,0
|
29,9
|
5,2 R<0,05
|
Q
|
2,8
|
0,8
|
1,8
|
45,6
|
4,9
|
1,1
|
3,0
|
36,9
|
2,8 R<0,05
|
Elka bo’g’imlarini burish, sm
|
O’
|
36,7
|
1,3
|
3,9
|
12,7
|
34,8
|
1,2
|
4,3
|
15,5
|
1,1 R>0,05
|
Q
|
38,8
|
1,8
|
6,7
|
19,2
|
32,3
|
1,7
|
5,3
|
18,5
|
3,0 R<0,05
|
Tajriba guruhi o’g’il bolalarining chap panjasi kuchi, masalan, nazorat guruhining xuddi shunday ko’rsatkichlari bilan solishtirganda 14% ga, o’ng panjasi kuchi esa 4,5% ga ko’proq bo’ldi. Tajriba guruhidagi olti yoshli o’g’il bolalarning joyidan uzunlikka sakrash natijalari tajriba yakunlariga ko’ra nazorat guruhiga karaganda 18,8% ga yuqori bo’ldi.
Qizlarda pedagogik tajriba natijalariga ko’ra nazorat guruhiga nisbatan kuchning rivojlanish ko’rsatkichlari ancha oshdi. Biroq beshta testdan faqat bir holatda (o’ng panja kuchi) 25 kunlik pedagogik tajriba davomida qizlar nazorat guruhidagi tengdoshlaridan ishonch bilan o’zib keta olmadilar.
Bu jihatdan o’g’il bolalarning ancha omadli ekanligi ma’lum bo’ldi. Ular kuch testlari bo’yicha nazorat guruhidagi tengdoshlaridan ishonch bilan ilgarilab ketdilar.
3-6 yoshli bolalarda chidamlilikning rivojlanishi.
Pedagogik tajriba davrida 3-6 yoshli bolalarning barcha tajriba guruhlarida chidamlilik mashqlarining natijalari nazorat guruhidagi bolalarnikiga nisbatan yaxshilandi.
Tajriba guruhining uch yoshli o’g’il bolalari (1-jadval) 60 m ga yugurish bo’yicha nazorat guruhidagi o’z tengdoshlaridan ancha o’zib ketdilar va 120 m ga yugurishda ham (ishonchli bo’lmasa-da) yuqori ijobiy natijalar ko’rsatdilar. To’rt yoshli o’g’il bolalar ham (2-jadval) pedagogik tajribadan so’ng, ayniqsa, 120 m ga yugurishda nazorat guruhidagi tengdoshlaridan chidamliroq bo’lib chiqdilar. Besh va olti yoshlarda ham kichikroq yosh guruhlaridagi kabi ijobiy yo’nalish kuzatildi (3 va 4-jadval).
Tajriba guruhidagi 3-6 yoshli qiz bolalarning chidamlilik ko’rsatkichlari pedagogik tajribadan keyin nazorat guruhidagiga nisbatan ancha yuqori bo’ldi.
Masalan, tajriba guruhi uch yoshli qizlarining 120 m ga yugurish natijalari nazorat guruhiga nisbatan 6% ga, to’rt yoshda -16,9% ga, besh yoshda 80% ga, olti yoshda 19,7% ga yuqori bo’lib chiqdi.
Chidamlilik borasidagi eng jiddiy o’zgarishlar tajriba guruhining olti yoshli qizlarida birinchi to’xtashgacha yugurish bo’yicha o’tkazilgan testda yuz berdi. Bu testni bajarish vaqtida tajriba va nazorat guruhi o’g’il bolalarida yakuniy natijalar orasidagi tafovutlar ishonchli bo’lmadi.
Bundan tashqari, chidamlilik bo’yicha boshqa mashqlarda tajriba guruhi qizlarida nazorat guruhlariga nisbatan o’g’il bolalarnikiga qaraganda ko’proq ishonchli tafovutlar kuzatildi.
Aynan shu nazorat sinovida barcha hollarda ishonchlilikning yuqori darajasi kuzatiladi. Nazorat sinovlarining boshqa natijalari ustida ham birmuncha batafsilroq to’xtalib o’tamiz. Tajriba guruhidagi 3-6 yoshli o’g’il bolalar qo’l barmoqlarini o’n marta bukib-yozishni nazorat guruhidagiga qaraganda ancha tez bajardilar.
Tezkorlikni tekshirish uchun berilgan navbatdagi nazorat mashqida (ma’lum vaqtda 10 marta o’tirib-turish) pedagogik tajriba davrida uch yoshli o’g’il bolalar tezkorligining rivojlanish darajasi nazorat guruhidagiga nisbatan eng yuqori bo’ldi. To’rt yoshli o’g’il bolalarning tajriba guruhida faqat qo’l barmoklarini 10 marta bukib-yozish testini bajarish vaqtida shu yoshdagi nazorat guruhidagiga karaganda ishonchli o’zgarishlar yuz berdi. Besh yoshli o’g’il bolalar tajriba guruhida esa tajriba davrida faqat 10 x 3 mokisimon yugurishni bajarishdagina jiddiy tafovutlar aniqlandi. Faqat olti yoshdagina biz olti yoshli o’g’il bolalarning tajriba guruhida tezkorlik bo’yicha barcha testlarda nazorat guruhidagiga nisbatan ishonchli tafovutlarni kuzatdik (4 jadval).
Ayni vaqtda tajriba guruhi qizlarida pedagogik tajriba davomida o’g’il bolalar guruhida ko’zga tashlanganidan farq qiluvchi o’zgarishlar yuz berdi (4. jadval).
3-6 yoshli bolalarda tezkorlikning rivojlanishi.
4-jadvaldan ko’rinib turibdiki, tezkorlik ko’rsatkichining o’zgarishlari xususiyati o’g’il bolalarda ham, qizlarda ham bir-biriga o’xshash, biroq joyidan 10 metrga yugurish natijalari bo’yicha tezkorlik ko’rsatkichining o’zgarishlari qiymati tajriba hamda nazorat guruhlari o’g’il bolalarida 3 dan 6 yoshgacha bo’lgan davr mobaynida ancha yuqori bo’ldi. 3 yoshli qizlardan iborat tajriba guruhida (1-jadval) uch testdan faqat bittasida (10 marta o’tirib-turish) nazorat guruhiga nisbatan ishonchliroq tafovutlar kuzatildi.
To’rt yoshda tajriba guruhidagi qizchalar nazorat guruhidagi tengdoshlaridan endi tezkorlikka oid ikkita testda (2-jadval) o’zib ketdilar, besh yoshda biron marta ham (3-jadval), olti yoshda esa barcha holatlarda (4-jadval).
Tezkorlikka oid eng keng tarqalgan test mokisimon yugurish bo’lib, uni maktabgacha yoshdagi bolalar uchun ham, maktab yoshidagilar uchun ham muvaffaqiyat bilan qo’llaydilar. Qator mutaxassislarning fikricha, mazkur test faqat tezkorlik sifatining emas, chaqqonlik va tezlik – kuch sifatlarining ham namoyon bo’lishini aks ettiradi.
Bu testdan 4, 5 va 6 yoshli bolalar guruhlarida foydalaniladi. To’rt yoshda mokisimon yugurish vaqtida tajriba guruhi o’g’il bolalari dastlabki nazorat sinovlari ma’lumotlari bo’yicha tajriba guruhidagi tengdosh qizlarga nisbatan 0,7 s (R<0,05) ga tezkorroq bo’lib chiqdilar. Besh yoshda ham tajriba guruhi o’g’il bolalari mazkur mashqni qizlarga nisbatan tezroq bajardilar. Bunda quyidagi muhim faktni qayd etib o’tish lozim. Besh yoshli o’g’il va qiz bolalar guruhlarida mokisimon yugurish natijalari sakkiz oy ichida juda ahamiyatli qiymatga o’zgardi.
Tajriba guruhlarining 6 yoshli o’g’il va qiz bolalari pedagogik tajribadan keyingi yakuniy sinovlarda mokisimon yugurish vaqtida ishonchsiz deb hisoblanadigan natija ko’rsatdilar. Demak, faqat olti yoshda mokisimon yugurish vaqtida biz jinsiy dimorfizmni kuzatmadik. Mazkur tahlilda ijobiy jihat sifatida shuni aytib o’tish kerakki, xar ikkala holatda ham ikkinchi sinovda tezkorlik darajasi o’sdi.
3-6 yoshli bolalarda chaqqonlikning rivojlanishi.
Ma’lumki, bolalalik davrida chaqqonlik deb ataladigan jismoniy sifat, ayniqsa, kuchli rivojlanadi. Mazkur fakt maktabgacha yoshdagi bolalarni ayrim sport turlari bilan (figurali uchish, badiiy va sport gimnastikasi va hokazo) shug’ullanishga jalb etishning jiddiy sabablaridan biri hisoblanadi. Shunga qaramay, chaqqonlik ko’rsatkichlarining jismoniy hamda psixik sifatlarni maqsadli rivojlantirish oqibatida qanday o’zgarishlariga baho berish biz uchun juda muhim.
O’tkazilgan tadqiqot natijalarining ko’rsatishicha, maktabgacha yoshdagi bolalar uchun chaqqonlikni tavsiflovchi barcha testlar murakkab. Masalan, tajriba guruhlarida ham, nazorat guruhlarida ham ayrim bolalar dastlabki sinovlarda 5 ta urinishdan birortasida ham to’pni savatga tushira olmadilar. Ikkinchi tomondan, shunday bolalar ham bor ediki, ular savatga to’p tushirishda 100 % natijaga erishdilar. Shunga ko’ra chaqqonlikka oid mashqlarda olingan natijalarning xilma-xillik darajasi yuqori bo’ldi (1-4-jadval). Shuning uchun ham variantlar koeffitsienti ba’zi mashqlarda 80% dan ziyod darajaga etganligi bejiz emas.
Endi 3-6 yoshli turli jinsdagi bolalarda chaqqonlik ko’rsatkichlaridagi yoshga bog’liq o’zgarishlarning tahlili ustida to’xtalamiz. Buning uchun biz shu yosh uchun eng qulay va axborotlarga boy bo’lgan faqat bir mashq (to’pni besh urinishda savatga tashlash) bo’yicha nazorat sinovlarida olingan natijalardan foydalanamiz.
Agar har xil jinsli bolalarning chaqqonlik ko’rsatkichlaridagi o’zgarishlar xususiyatiga diqqat qilsak (1-rasm), natijalardagi o’zgarishlarning jins bilan bog’lik tafovutlarini (u qadar yakqol bo’lmasa ham) qayd etish mumkin. Agar nazorat guruhidagi 3-6 yoshli o’g’il bolalar o’z natijalarini asta-sekin yaxshilab borgan bo’lsalar (biroq ishonchli emas), ularning tengdoshlari bo’lgan qizlarda chaqqonlikning rivojlanish darajasi to’rt yoshgacha o’sib borib, besh yoshga kirganda ko’rsatkichlarning ancha keskin pasayishi, olti yoshga kelib esa natijalarning o’sishi bilan uyg’unlashadi. Tajriba guruhidagi o’g’il va qiz bolalarda pedagogik tajribadan so’ng chaqqonlik ko’rsatkichining o’sib borishini ko’ramiz.
3-6 yoshli bolalarda egiluvchanlikning rivojlanishi.
O’tkazilgan tadqiqotlarning ko’rsatishicha, har xil jinsli bolalarda yosh ortgani sayin egiluvchanlikning rivojlanish darajasi uncha yakqol bo’lmagan to’lqinsimon egri chiziqdan iborat ekan (1-4-rasm).
Bunda pedagogik tajriba 3-6 yoshli bolalar egiluvchanlik dinamikasining o’zgarishlari xususiyatlariga sezilarli ta’sir ko’rsatadi.
Nazorat guruhi o’g’il bolalarida egiluvchanlik ko’rsatkichlari «ko’prikcha»ni bajarish vaqtida to’rt yoshga kelib yaxshilanadi, besh-olti yoshlarda esa aksincha, asta sekin pasayib boradi. Huddi shunday holat uchdan olti yoshgacha bo’lgan qizlarning nazorat guruhida ham kuzatildi. Tajriba guruhida bu mashqda egiluvchanlikning o’zgarish egri chizig’i o’g’il bolalarda ko’zgudagidek aks etdi, ya’ni 3 yoshdan 4 yoshgacha u pasayib bordi, keyingi yillarda esa asta-sekin ko’tarilish yuz berdi. Tajriba guruhi qizlarida chaqqonlik ko’rsatkichi dinamikasi ularning nazorat guruhidagi tengdoshlarida qayd etilganlarni takrorladi.
Masalan, agar nazorat guruhlarida 3 yoshli o’g’il bolalarning gavdasini engashtirish ko’rsatkichlari 4 va, ayniqsa, 5 yoshga qadar oshib borsa, 6 yoshda natijalarning birmuncha pasayishi ro’y beradi. Huddi shu holat qizlar guruhida ham kuzatiladi.
Pedagogik tajribadan so’ng tajriba guruhidagi 3 yoshli o’g’il bolalarda gavdani engashtirish vaqtidagi egiluvchanlik ko’rsatkichi yosh o’zgarishlari egri chizig’ining dinamikasi 4 yoshga borib ancha ortadi, lekin keyin 5 va 6 yoshga borib pasayadi.
Tajriba guruhi qizlarida pedagogik tajribadan so’ng egiluvchanlikning nazorat guruhiga nisbatan eng yaqqol namoyon bo’ladigan o’sishi 5 yoshda, eng kam darajasi esa 6 yoshda kuzatiladi (3-4-jadval). Elka bo’g’imini burish testining bajarilishi ko’rsatkichlari tahlilidan shu ma’lum bo’ldiki, 5 va 6 yoshda pedagogik tajriba natijasida maktabgacha yoshdagi bolalarda egiluvchanlikning rivojlanish darajasi ishonchli ravishda o’zgarmas ekan.
3 yoshli o’g’il bolalarda pedagogik tajriba, 2 test ma’lumotlariga ko’ra (ko’prikcha va oldinga engashish), egiluvchanlikning rivojlanish nuqtai nazaridan, umuman olganda, ijobiy natijalar berdi. Lekin tajriba yakuniga ko’ra faqat oldinga engashishlarni bajarish vaqtida ishonchli ko’rsatkichlar qo’lga kiritildi. Ayni vaqtda qizlarda faqat «ko’prikcha»ni bajarish ma’lumotlariga ko’ra ishonchli o’zgarishlar ro’y berdi. Tajriba guruhining to’rt yoshli o’g’il bolalarida pedagogik tajriba tugaganidan so’ng nazorat guruhidagi tengdoshlariga nisbatan barcha testlarni bajarishda ishonchli tafovutlar qayd etildi.
Xuddi shu yoshdagi qizlarda ikkita testdan birortasida ham ishonchli o’zgarishlar yuz bermadi. Besh va olti yoshda bolalar endi uchta test bajara boshladilar. Besh yoshli tajriba guruhi o’g’il bolalari faqat bir holatda – «ko’prikcha»ni bajarishda nazorat guruhiga nisbatan o’z natijalarini ishonchli ravishda yaxshiladilar. Shu yoshdagi qizlar esa, garchi ishonchli bo’lmasa-da, barcha uch testda o’zlariing dastlabki natijalarini bir muncha pasaytirdilar.
Pedagogik tajribaning ancha yuqori ijobiy natijalari olti yoshli bolalar guruhida qo’lga kiritildi. Buni shundan ko’rish mumkinki, engashishlardek eng seraxborot ko’rsatkichni o’g’il bolalar ikkinchi sinovda 3,2 barobar ko’tardilar (t q 6,3) Tajriba natijalari bo’yicha qizlar guruhidagi ishonchli ko’rsatkichlarni uchta testdan ikkitasida olish mumkin bo’ldi.
Hozirgi vaqtda bolaning psixik rivojlanishi uchun zarur sharoitlarni yaratish maqsadida tarbiyaning har-xil turlari vosita va usullaridan foydalanish muammosiga bag’ishlangan tadqiqotlarning miqdori juda ko’p. Afsuski, jismoniy tarbiya jarayonida bolalarning psixik rivojlanishi masalasiga ilmiy yondashuv hakida bunday fikr aytish qiyin.
Ilmiy bilimlarning bu sohasida ishlar ko’p emas va, odatda, ular uzuk-yuluq. Ayni paytda jismoniy tarbiya bolalar shaxsini majmuali shakllantirish tizimining uzviy tarkibiy qismi ekanligi haqidagi fikr ham shubha tug’dirmaydi. Buning ustiga, jismoniy tarbiya sohasining taniqli nazariyotchilari yaratgan asarlarda jismoniy tarbiyaning ahamiyatini sog’liqni mustahkamlash va jismoniy ahvolni maqbullashtirishdagi yordamchi xizmatini bajarish yo’li bilan chegaralash mumkin emasligi asoslab berilgan. Aksincha, ular fikricha, jismoniy tarbiya tarbiyaning boshqa turlaridan vazifalarining o’ziga xosligi bilan emas, balki ta’sir vositalari, usullari va imkoniyatlari tarkibi jihatidan farqlanadi.
Maktabgacha ta’lim muassasalaridagi ta’lim-tarbiya dasturlarini tahlil etish shuni ko’rsatadiki, ularda bolaning umumiy psixik rivojini reja asosida, aniq maqsadga yo’naltirib olib borish uchun zamin hisoblangan psixik jarayonlarni (tafakkur, diqqat, xotira, tasavvur, idrok) takomillashtirishga katta ahamiyat berildi. Biroq mazkur dasturlarning mualliflari jismoniy-sog’lomlashtirish rejim tadbirlarining butun majmuasini shu maqsadlarda qo’llash mumkin emas, deb hisoblaydilar. Ehtimol, maktabgacha yoshdagi bolalarda psixik jarayonlar dinamikasi yosh xususiyatlarini e’tiborga olib tuzilgan muayyan tavsiyalar yo’qligi sababli shundaydir.
|
