|
“Ta’lim muassasalarida boshqaruv va o‘quv sifatiniBog'liq ЖДПУ Мактаб менежменти 06 12 22 Анжуман тўплам 25
“Ta’lim muassasalarida boshqaruv va o‘quv sifatini
takomillashtirish muammolari” – respublika ilmiy-amaliy konferensiyasi
JIZZAX DAVLAT PEDAGOGIKA UNIVERSITETI
06.12.2022
yoki kamdan-kam difteriyadan keyingi parezlar natijasida, yumshoq tanglay harakatining uzoq
muddat cheklanganligi tufayli kuzatiladi.
Yopiq rinolaliya, nutq ovozlarini talaffuz qilish paytida pasaygan fiziologik burun rezonansi
va barcha tovushlarda nutq nafasining faqat og‘iz orqali yo‘nalishi bilan harakterlanadi, natijada
artikulyatsion va akustik xususiyatlarining kamchiligi namoyon bo‘ladi:
-
burun
undosh
tovushlari
talaffuzi
(og‘iz
tovushlari
b,
n
kabi
chiqadigan m, n) va ovoz tembri buzilishi;
- unli tovushlar talaffuzining buzilishi (u notabiiy, o‘liklarga xos tusga ega bo‘ladi).
Yopiq rinolaliyaning ikkita shakli farqlanadi - organik (mexanik) va funksional:
- organik (mexanik) shaklida nutq buzilishlari tomoq, burun va burun-halqum sohalarining
(adenoid to‘qimalar, poliplar, burun to‘sig‘ining qiyshayishi) anatomik nuqsonlari bilan bog‘liq;
- funksional shaklida yumshoq tanglay giperfunksiyasi kuzatiladi: yumshoq tanglay har
doim ko‘tarilgan holatda bo‘lib, havo oqimini burun tarafga u yoki bu darajada to‘sib turadi.
Aralash rinolaliya - burun tiqilishi bilan birga tanglay-halqum pardasining yetishmovchiligi
bo‘lgan holatdir. Talaffuz qilishda u burun rezonansining pasayishi bilan aks etadi, birinchi
navbatda, burun tovushlari uchun, bir vaqtning o‘zida boshqa tovushlar o‘zgarganda, bunda
ularning tembri ochiq rinolaliyadagi kabi bo‘ladi. Aralash rinolaliya organik (mexanik) yoki
funksional bo‘lishi mumkin.
Dizartriya. Dizartriya – nutq apparati innervatsiyasining organik buzilishi sababli nutqning
talaffuz tomonidan buzilishidir. Dizartriya termini grekcha so‘zdan olingan bulib, dis – bo‘lak,
arton – biriktirish degan ma’noni bildiradi. Dizartriya –bu markaziy harakterdagi organik nutq
buzilishi hisoblanadi. Dizartriyada nutq a’zolarining (yumshoq tanglay, til, lablar) kam
harakatlanishi natijasida nutq tovushlari artikulyatsiyasi qiyinlashadi, shu bilan birgalikda ovoz,
nafas buzilishlari hamda nutqning sur’ati, ritmi va ifodaliligida o‘zgarishlar kuzatiladi.
Ammo ko‘pchilik mutaxassislar dizartriyani tasniflashda jarohatlanish o‘chogini hisobga
olish tamoyiliga amal qilib, dizartriyani quyidagi turlarga ajratadilar: bulbar, psevdobulbar, qobiqli
dizartriya, qobiq osti va miyachali dizartriya.
Bulbar dizartriya. Uzunchoq miya – medullaoblongata – yana ikkinchi ancha eski nomga
ham ega – bulbus serebri – qaysiki miya yukining bir qismi piyoz boshchasi bo‘laklariga bulbus,
piyoz boshchasi tashqi yuzasi bilan o‘xshashdir. Miyaning bulbar qismiga tegishli IX, X va XI,
XII bosh miya nervlarining periferik yuklari, po‘stloq yoki yadroning shikastlanishi oqibatida
yuzaga keluvchi simptokompleksning harakat buzilishlari bulbar falaj deb ataladi.
Bulbar dizartriya bilan kasallangan bemorlarni kompleks nevrologik va fonetik tekshirish,
ularning klinik namoyon bo‘lish patogenezini yaxshiroq tushunishga imkon beradi. Bunday
tekshirish miya qismlarining ayrim shikastlanishlarida bemorning nutq apparati faoliyatida ro‘y
beruvchi eng qiyin funksional samoregulyator /o‘z-o‘zini boshqarish/ qayta qurilishlarini
tushunishiga yordam beradi.
Psevdobulbar dizartriya. Periferik harakatlantiruvchi neyronlar yadrosining o‘zi nerv
impulslarini miya po‘stlog‘idan markaziy harakatlantiruvchi neyron, boshqacha qilib aytganda
piramida yo‘li bilan qabul qiladi. Hozirga qadar markaziy harakatlantiruvchi neyronlarning
tanasini oldingi ildizi markaziy egatlarning o‘ng va chap po‘stlog‘ida ma’lum ketma-ketlikda
joylashgan deb hisoblanib kelinar edi. Til, lab, yutkin, tomoq harakatini innervatsiya qilishga
tegishli hujayralar oldingi markaziy egatlarning pastki qismida joylashgan. Barcha piramida yo‘li
tolalari birga qo‘shilib, miya po‘stlog‘i osti yadrolari orasidan yarimsharning oq moddasi bo‘ylab
miya stvolining badal qismiga o‘tadi. Psevdobulbar dizartriya shartli ravishda 3 darajaga ajratiladi:
yengil, o‘rta, og‘ir.
Qobiqli dizartriyada bosh miya qobig‘ining o‘choqli jarohatlanishi bilan bog‘liq
patogenezga ega nutqning motor kamchiliklar guruhi namoyon bo‘ladi.
Ekstrapiramidali dizartriya (qobiq osti dizartriya). Ekstrapiramidali tizim tez, aniq va
differensial harakatlarni bajarish imkonini beruvchi tayyorgarlik fonini avtomatik tarzda yaratadi.
U mushaklarning tonusini, mushaklar qisqarishining ketma-ketligi, kuchi va harakatchanligini
|
| |
