Adabiyotlar tahlili va metodlar

“PEDAGOGIK MAHORAT” ilmiy-nazariy va metodik jurnal. 2023, № 11 
110 
Muhokama. 
Prognostika qadimgi yunoncha so‘z bo‘lib, eng umumiy ma’noda bashoratlarni shakllantirish san’atini 
anglatadi. “Prognostika” tushunchasi yigirma asrdan ko‘proq vaqt oldin, Gippokratning “prognostika” nomli 
kitobi paydo bo‘lganidan keyin keng tarqalgan bo‘lib, unda turli kasalliklarning borishi va natijasini aniqlash 
usullari ko‘rib chiqilgan. Bashorat qilish san’ati o‘sha paytda asosan sezgi, alomatlar, taxminlar va boshqa 
ilmiy usullardan uzoq bo‘lgan.
Bashorat qilish bo‘yicha ilmiy intizom sifatida prognozlash hali ham shakllanish bosqichida. Shunga 
qaramay, B. S. Gershunskiy yozganidek, endi biz o‘z tadqiqot predmeti, nazariy va uslubiy asoslari, 
kontseptual apparati, usullari va amaliyot bilan chambarchas bog‘liq bo‘lgan haqiqiy ilmiy fan sifatida 
bashorat qilish haqida gapirishimiz mumkin. Prognozlash predmeti har qanday tabiatdagi obyektlarning 
rivojlanishini bashorat qilish usullarini va prognozlarni ishlab chiqish jarayonlarining qonuniyatlarini 
qurishning umumiy printsiplari hisoblanadi. Hozirgi vaqtda prognostikaning kontseptual apparati asoslari 
ishlab chiqilgan, prognostika bo‘yicha atamalar lug‘atlari nashr etilgan. Bashorat qilish usullariga kelsak, 
ilmiy prognozlash ularning yetarli miqdoriga ega. Prognostika amaliyot bilan uzviy bog‘liq bo‘lgan ilmiy fan 
sifatida zamonaviy jamiyat hayotining turli tomonlarining talablariga javob berishi ham muhimdir. Ilmiy 
bilimlarning barcha tizimlarini istisnosiz o‘z ichiga olgan prognostikani qo‘llash sohasi fanlarning tasnifiga 
muvofiq kichik sohalarga bo‘linishi mumkin. Pedagogik prognostika haqida gapirish ham qonuniydir, bu 
holda biz pedagogika mavzusini tashkil etuvchi bilimlar tizimida prognostikaning nazariy tamoyillarini 
talqin qilish haqida gapiramiz. 
Pedagogik prognozlash doirasi nihoyatda keng. Uning vazifalari quyidagilardan iborat:
- ta’lim sohasi kelajakda qanday ijtimoiy-iqtisodiy rivoj topishini; rivojlanayotgan jamiyatning 
shaxsga qo‘yadigan yangi talablari, uning ta’lim va tarbiya darajasi;
- butun ta’lim tizimida va uning alohida tarkibiy qismlarida zaruriy mazmuniy, tashkiliy va tarkibiy 
o‘zgarishlar;
- ta’limning barcha bosqichlari va darajalarida demografik siljishlar va talabalar populyatsiyasining 
harakati;
- ijtimoiy-iqtisodiy va ilmiy-texnikaviy taraqqiyot ta’sirida ta’lim va tarbiya mazmuni, usullari, 
vositalari va tashkiliy shakllariga, o‘quvchilarda mehnatga ongli va qiziqish, ilmiy qiziqishni maqsadli 
shakllantirish jarayonini boshqarishga qo‘yiladigan yangi talablar;
- dunyoqarash, zarur ijtimoiy, psixologik va axloqiy fazilatlar;
- o‘quvchilarni kasbga yo‘naltirish, kasb tanlash va kasbga moslashtirish tizimini takomillashtirish 
yo‘llari va usullari;
- har xil turdagi ta’lim muassasalari bitiruvchilarining shaxsiy va kasbiy fazilatlariga doimiy o‘zgarib 
turadigan ijtimoiy talablar munosabati bilan ta’lim faoliyatini optimallashtirish imkoniyatlari. 
Prognozlash ta’limning alohida bosqichlarida o‘qish muddati kabi masalalarni ham qamrab oladi. 
Umumiy ta’limni kasb-hunar ta’limi bilan samarali uyg‘unlashtirish imkoniyati; yoshlarga umumiy kasb-
hunar ta’limining pedagogik muammolari; ilmiy axborotlar hajmining ortishi va murakkablashishi sharoitida 
uzluksiz (qo‘shimcha) ta’lim, o‘z-o‘zini tarbiyalash va malaka oshirish tizimini takomillashtirish va 
boshqalar. Bundan tashqari, pedagogik prognozlashning muhim obyekti - fan sifatida pedagogikaning o‘zi, 
uning tendentsiyalari va rivojlanish istiqbollari demakdir. Yoki boshqacha qilib aytganda – “o‘z-o‘zini 
bilish” pedagogika tomonidan uning mantiqiy tuzilishi, obyekti, predmeti, asoslari, nazariyalari, qonunlari va 
qonuniyatlari, qoidalari va tamoyillari, g‘oyalari, usullari, faktlari va kontseptual va terminologik apparati. 
Shuningdek, shaxsiy o‘zini o‘zi anglash kontseptsiyasining tizimli bashoratli asoslanishi ham alohida 
e’tiborga loyiqdir, bu uning barcha darajalari va bosqichlarida pedagogik faoliyatning eng yuqori ideallarini, 
o‘quvchilarni o‘qitish, tarbiyalash va rivojlantirishning ierarxik eng yuqori maqsadini belgilab beradi. Har 
bir talabaning individual qobiliyatlari va qiziqishlarini aniqlash va rivojlantirish jarayonida bashorat qilish 
usullaridan foydalanish, kasbga yo‘naltirishning faol usullaridan foydalanish va kelajakda talabalarning 
o‘quv va mehnat faoliyatining individual traektoriyasini aniqlash, shuningdek, Shaxsiylashtirilgan ta’lim 
tizimi o‘zining barcha bo‘g‘inlarining birligida - o‘quvchining shaxsiy ehtiyojlariga mos keladigan 
pedagogik faoliyatning maqsadlari, mazmuni, usullari, vositalari va tashkiliy shakllarini aniqlab beradi. 
Ta’lim muassasalarida ta’lim - tarbiyaning samarali bo‘lishi ko‘p jihatdan o‘qituvchining har 
tomonlama namunali bo‘lishi, pedagogik kompetentligiga bog‘liq. Bo‘lajak o‘qituvchi faoliyatida pedagogik 
kompetentlikni takomillashtirish maqsadida talabalar o‘rtasida “Eng yaxshi namunali dars”, “Eng yaxshi 
bo‘lajak ijodkor o‘qituvchi” ko‘rik-tanlovlarining muntazam o‘tkazilishi maqsadga muvofiqdir. Pedagogik 
amaliyotlar jarayonida fanlar bo‘yicha barcha mavzularni o‘rganishda interfaol metodlardan samarali 
foydalanishga e’tibor qaratish lozim. Shu maqsadda bo‘lajak o‘qituvchi tomonidan ta’lim jarayonida ulardan 
maqsadli foydalanish malakalarini takomillashtirish muhim. Bo‘lajak o‘qituvchilarni turli shakldagi 

“PEDAGOGIK MAHORAT” ilmiy-nazariy va metodik jurnal. 2023, № 11 
111 
(konferensiya, ilmiy seminar, uchrashuv, davra suhbati, trening) anjumanlarda qatnashishlarini izchil tashkil 
etish orqali respublika pedagoglari o‘rtasida interfaol metodlarni samarali qo‘llash borasidagi tajribalarni 
ommalashtirish maqsadga muvofiq. Bo‘lajak o‘qituvchilar faoliyatida pedagogik kompetentlikni 
shakllantirish muammosining hal etilishi mutaxassislarni tayyorlash ishiga pedagogik va kasbiy fanlarning 
ilg‘or yutuqlarini qo‘llash, xususan, kompyuter texnologiyalari, texnologik yondashuvlar, ta’lim amaliyotiga 
zamonaviy o‘qitish, milliy tarbiya texnologiyalarini joriy etish, ta’lim samaradorligini oshishiga yordam 
beradigan psixologik-pedagogik sharoitlarni yaratish lozim. Har bir pedagog yodda saqlashi lozim: o‘z 
mutaxassisligi bo‘yicha chuqur, puxta bilimga ega bo‘lishi, o‘z ustida tinimsiz ishlashi lozim. Buning uchun 
o‘qituvchi jamiyat ijtimoiy hayotida ro‘y berayotgan o‘zgarishlar, olib borilayotgan ijtimoiy islohotlar 
mohiyatini chuqur anglab yetishi, buyuk mutafakkirlarning qoldirgan bebaho ma’rifiy, ma’naviy, axloqiy 
boyligidan to‘la – to‘kis foydalanishi hamda amal qilishi lozim. 

Download 4,29 Mb.