3-ILOVA
Axborot texnologiyalari asoslari fаnidаn o‘quvchilаrning bilimini
Bаhоlаsh mеzоni
.
T/r
Bаhоlаshmеzоni
Bаhо
1.
Yo`qоridаgi shаrtlаrni 50-60%ni bаjаrishdа qiynаlgаn
o‘quvchilаr qo‘shimchа vа qаytа tоpshirgаn.
2
2.
Dаvlаt tа’lim stаndаrtlаridаn kеlib chiqib, dаrslаrdа 95%
gаchа qаtnаshgаn, mа’ruzа mаtnini yozgаn, o‘quv qurоllаri
to‘lа bo‘lgаn, аdаbiyotlаrdаn fоydаlаnishni bilgаn.
3
3.
Undаn tаshqаri, o‘quv ko‘rgаzmаli qurоllаrdаn fоydаlаnа
оlаdigаn, оlgаn bilimlаrini хаlq хo‘jаligidаgi o‘rnini to‘g‘ri
tushungаn, mustаqil fikrlаsh, оlgаn bilimlаrini tushuntirib
bеrа оlаdigаn.
4
4.
Undаn tаshqаri, оlgаn bilimlаrini ishlаb chiqаrishdа qo‘llаy
оlаdigаn, ushbu fаnni bоshqа fаnlаr bilаn bоg‘lаy оlаdigаn
mustаqil ish, vаzifа vа yangilik kiritishgа intilgаn, хаr
jiхаtdаn bоshqа o‘quvchilаrgа o‘rnаk bo‘lаdigаn.
5
4 - ILOVA
Mavzu:Tahdidlarning turlari.Tahdidlarga qarshi turish yo`llari.Kompyuter
viruslari.Virusga qarshi himoya texnologiyalari.
Reja:
1.Tahdidlarning turlari.
2.Tahdidlarga qarshi turish yo`llari.
3.Kompyuter viruslari.
4.Virusga qarshi himoya texnologiyalari
.
Bu nima va unga qarshi qanday kurashish kerak?
Bu mavzuga o‘nlab kitoblar va yuzlab maqolalar yozilgan. Kompyuter viruslariga
qarshi minglab professional mutaxassislar ko‘plab kompaniyalarda ish olib
borishmoqda. Bu mavzu o‘ta qiyin va muhimki ko‘p e`tiborni talab qilmoqda.
Kompyuter virusi ma`lumotni yo‘qotish sabablaridan biri va asosiysi bo‘lib
qolmoqda. Viruslar ko‘plab tashkilot va kompaniyalarni ishlarini buzishga olib
kelganligi ma`lum. Shunday ma`lumotlar mavjudki, Niderlandiya gospitallaridan
birida bemorga kompyuter qo‘ygan tashxis bo‘yicha iste`mol qilingan dori
oqibatida bemor olamdan o‘tgan. Bu kompyuter virusining ishi bo‘lgan.
216
E`tiborsizlik bilan qilingan ishdan kompyuter tezda virus bilan zararlanadi. Inson
kasallik virusi bilan zararlansa issiqligi o‘zgarishi, vazni o‘zgarishi, xolsizlanish va
og‘riqning paydo bo‘lishi ko‘zda tutiladi. Kompyuter virusi bilan zararlangan
kompyuterlarda quyidagilar kuzatiladi: dasturlarning ishlashining sekinlashishi,
fayllarni hajmi o‘zgaradi, g‘ayritabiiy va ba`zi bir noma`lum xatoliklar,
ma`lumotlar va sistema fayllari yo‘qotilishi. Ba`zi viruslar zararsiz ko‘payadi,
lekin qo‘rqinchli emas. Bu viruslar ekranga xato ma`lumot chiqaradi. Ammo, bir
turdagi viruslar hujum qiluvchi, ya`ni, yomon asoratlar qoldiruvchi hisoblanadi.
Masalan, viruslar qattik diskdagi ma`lumotlarni o‘chirib tashlaydi. Virus nima?
Virus(Virus) inglizcha ―yuqumli boshlanish‖, ―yomon boshlanish – buzuvchi
boshlanish‖, ―yuqumli kasal‖ degan ma`nolarni anglatadi. Mashxur «doktor»
lardan biri D.N.Lozinskiy virusni kotibaga o‘xshatadi. Tartibli kotibani faraz
qilsak, u ishga keladi va stolidagi bir kunda qilishi kerak bo‘lgan ishlarni -
qog‘ozlar qatlamini ko‘radi. U bir varog‘ni ko‘paytirib bir nusxasini o‘ziga
ikkinchisini keyingi qo‘shni stolga qo‘yadi. Keyingi stoldagi kotiba ham kamida
ikki nusxada ko‘paytirib, yana bir kotibaga o‘tkazadi. Natijada kontoradagi
birinchi nusxa bir necha nusxalarga aylanadi. Ba`zi nusxalar yana ko‘payib boshqa
stollarga ham o‘tishi mumkin. Kompyuter viruslari taxminan shunday ishlaydi,
Faqat qog‘ozlar o‘rnida endi dasturlar, kotiba bu - kompyuter. Birinchi buyruq
«ko‘chirish-nusxa olish» bo‘lsa, kompyuter buni bajaradi va virus boshqa
dasturlarga o‘tib oladi. Agar kompyuter biror zararlangan dasturni ishga tushirsa
virus boshqa dasturlarga tarqalib borib butun kompyuterni egallashi mumkin. Agar
bir dona virusning ko‘payishiga 30 sekund vaqt ketsa, bir soatdan keyin bu
1000000000 dan ortib ketishi mumkin. Aniqrog‘i kompyuter xotirasidagi bo‘sh
joylarni band qilishi mumkin. - 33 - Xuddi shunday voqea 1988 yili Amerikada
sodir bo‘lgan. Global tarmoq orqali uzatilayotgan ma`lumot orqali virus bir
kompyuterdan boshqasiga o‘tib yurgan. Bu virus Morris virusi deb atalgan.
Ma`lumotlarni virus qanday yo‘q qilishi mumkin degan savolga shunday javob
berish mumkin: Virus nusxalari boshqa dasturlarga tez ko‘payib o‘tib oladi;
Kalendar bo‘yicha 13-sana juma kunga to‘g‘ri kelsa hamma xujjatlarni yo‘q qiladi.
Buni hammaga ma`lum «Jerusalem» («Time» virusi ham deb ataladi) virusi juda
«yaxshi» amalga oshiradi. Ko‘p xollarda bilib bo‘lmaydi, virus qayerdan paydo
bo‘ldi. Virusni aniqlanishi shundaki, u kompyuter sistemasida joylashib va
ko‘payib borishiga bog‘lik. Misol uchun, nazariy jihatdan operatsion sistemada
virus davolab bo‘lmaydi. Bajaruvchi kodning sohasini tuzish va o‘zgartirish
ta`qiqlangan sistema misol bo‘lishi mumkin. Virus hosil bo‘lishi uchun
bajariluvchi kodlar ketma-ketligi ma`lum bir sharoitda shakllanishi kerak.
Kompyuter virusining xossalaridan biri o‘z nusxalarini kompyuter tarmoqlari
orqali bajariluvchi obyektlarga ko‘chiradi. Bu nusxalar ham o‘z-o‘zidan ko‘payish
imkoniyatiga ega. Kompyuter viruslari qanday hosil bo‘ladi? Biologik viruslardan
farqli o‘laroq, kompyuter viruslarini inson tomonidan tuziladi. Viruslar kompyuter
foydalanuvchilariga katta zarar yetkazadi. Ular kompyuter ishini to‘xtatadi yoki
qattiq diskdagi ma`lumotlarni o‘chiradi. Virus sistemaga bir necha yo‘llar bilan
tushishi mumkin: ma’lumot tashuvchi qurilmalar, dasturiy ta`minot yuklangan CD-
217
ROM, tarmoq interfeysi yoki modemli bog‘lanish, global Internet; tarmog‘idagi
elektron pochta. Ma’lumot tashuvchi qurilma virusdan zararlanishi oson.
Zararlangan kompyuterga ma’lumot tashuvchi qurilmani solib o‘qitilganda
diskning bosh sektoriga virus tushadi. Internet ma`lumotlar almashinishiga katta
imkoniyat yaratadi. Lekin, kompyuter viruslari va zararli dasturlar tarqalishi uchun
yaxshi muhit yaratadi. Albatta Internetdan olingan barcha ma`lumotlarda virus bor
deb bo‘lmaydi. Kompyuterda ishlovchi ko‘pchilik mutaxassislar va operatorlar
qabul qilinadigan ma`lumotlarni viruslardan tekshirishni doimo bajaradi. Internet
da ishlayotgan har bir kishi uchun yaxshi antivirus himoya zarur.
1999 yilga nisbatan xozirgi kunda bu ko‘rsatkich 70 % tashkil etadi.
«Kasperskiy laboratoriyasi» elektron pochtalarga yaxshi antivirus himoyasi
kerakligini ta`kidlaydi. Virus tuzuvchilarga elektron pochta juda qulay. Amaliyot
shuni ko‘rsatadiki, ommabop dasturlar, operatsion sistemalar, ma`lumotlarni
uzatish texnologiyalari uchun viruslar ko‘plab tuzilmoqda. Xozirda elektron pochta
biznes va boshqa sohalarda muloqot uchun asosiy vosita bo‘lib qolmoqda. Shuning
uchun virus tuzuvchilari elektron pochtaga diqqatini qaratmoqda. - 34 - Kompyuter
virusining ko‘p ta’riflari mavjud. Birinchi ta’rifni 1984 yili Fred Koen bergan:
"Kompyuter virusi - boshqa dasturlarni, ularga o‘zini yoki o‘zgartirilgan nusxasini
kiritish orqali, ularni modifikatsiyalash bilan zaharlovchi dastur. Bunda kiritilgan
dastur keyingi ko‘payish qobiliyatini saqlaydi". Virusning o‘z-o‘zidan ko‘payishi
va hisoblash jarayonini modifikatsiyalash qobiliyati bu ta’rifdagi tayanch
tushunchalar hisoblanadi. Kompyuter virusining ushbu xususiyatlari tirik tabiat
organizmlarida
biologik
viruslarning
parazitlanishiga
o‘hshash. Hozirda
kompyuter virusi deganda quyidagi xususiyatlarga ega bo‘lgan dasturiy kod
tushuniladi: - asliga mos kelishi shart bo‘lmagan, ammo aslining xususiyatlariga
(o‘z-o‘zini tiklash) ega bo‘lgan nusxalarni yaratish qobiliyati; - hisoblash
tizimining bajariluvchi ob’ektlariga yaratiluvchi nusxalarning kiritilishini
ta’minlovchi mexanizmlarning mavjudligi. Ta’kidlash lozimki, bu xususiyatlar
zaruriy, ammo yetarli emas. Ko‘rsatilgan xususiyatlarni hisoblash muhitidagi zarar
keltiruvchi dastur ta’sirining destruktivlik va sir boy bermaslik xususiyatlari bilan
to‘ldirish lozim. Viruslarni quyidagi asosiy alomatlari bo‘yicha turkumlash
mumkin: - yashash makoni; - operatsion tizim; - ishlash algoritmi xususiyati; -
destruktiv imkoniyatlari. Kompyuter viruslarini yashash makoni, boshqacha
aytganda viruslar kiritiluvchi kompyuter tizimi obyektlarining xili bo‘yicha
turkumlash asosiy va keng tarqalgan turkumlash hisoblanadi. Yashash makoni
bo‘yicha kompyuter viruslarining turkumlanishi. - 35 - Fayl viruslari bajariluvchi
fayllarga turli usullar bilan kiritiladi (eng ko‘p tarqalgan viruslar xili), yoki fayl-
yo‘ldoshlarni (kompanon viruslar) yaratadi yoki faylli tizimlarni (link-viruslar)
tashkil etish xususiyatidan foydalanadi. Yuklama viruslar o‘zini diskning yuklama
sektoriga (boot - sektoriga) yoki vinchesterning tizimli yuklovchisi (Master Boot
Record) bo‘lgan sektorga yozadi. Yuklama viruslar tizim yuklanishida
boshqarishni oluvchi dastur kodi vazifasini bajaradi. Makroviruslar axborotni
ishlovchi zamonaviy tizimlarning makrodasturlarini va fayllarini, xususan
MicroSoft Word, MicroSoft Excel va h. kabi ommaviy muharrirlarning fayl-
218
xujjatlarini va elektron jadvallarini zaharlaydi. Tarmoq viruslari o‘zini tarqatishda
kompyuter tarmoqlari va elektron pochta protokollari va komandalaridan
foydalanadi. Ba’zida tarmoq viruslarini "qurt" xilidagi dasturlar deb yuritishadi.
Tarmoq viruslari Internet-qurtlarga (Internet bo‘yicha tarqaladi), IRC-qurtlarga
(chatlar, Internet Relay Chat) bo‘linadi. Kompyuter viruslarining bajarilish davri,
odatda, beshta bosqichni o‘z ichiga oladi: 1. Virusni xotiraga yuklash.
2. Qurbonni qidirish.
3. Topilgan qurbonni zaharlash.
4. Destruktiv funktsiyalarni bajarish.
5. Boshqarishni virus dastur-eltuvchisiga o‘tkazish.
Virusni xotiraga yuklash. Virusni xotiraga yuklash operatsion tizim yordamida
virus kiritilgan bajariluvchi ob’ekt bilan bir vaqtda amalga oshiriladi. Qurbonni
qidirish. Qurbonni qidirish usuli bo‘yicha viruslar ikkita sinfga bo‘linadi. Birinchi
sinfga operatsion tizim funktsiyalaridan foydalanib faol qidirishni amalga
oshiruvchi viruslar kiradi. Ikkinchi sinfga qidirishning passiv mexanizmlarini
amalga oshiruvchi, ya’ni dasturiy fayllarga tuzoq qo‘yuvchi viruslar taalluqli.
Topilgan qurbonni zaharlash. Oddiy holda zaharlash deganda qurbon sifatida
tanlangan ob’ektda virus kodining o‘z-o‘zini nusxalashi tushuniladi. Destruktiv
funktsiyalarni bajarish. Destruktiv imkoniyatlari bo‘yicha beziyon, xavfsiz, xavfli
va juda xavfli viruslar farqlanadi. Beziyon viruslar - o‘z-o‘zidan tarqalish
mexanizmi amalga oshiriluvchi viruslar. Ular tizimga zarar keltirmaydi, faqat
diskdagi bo‘sh xotirani sarflaydi xolos. Xavfsiz viruslar - tizimda mavjudligi turli
taassurot (ovoz, video) bilan bog‘liq viruslar, bo‘sh xotirani kamaytirsada, dastur
va ma’lumotlarga ziyon yetkazmaydi. Xavfli viruslar - kompyuter ishlashida jiddiy
nuqsonlarga sabab bo‘luvchi viruslar. Natijada dastur va ma’lumotlar buzilishi
mumkin. Juda xavfli viruslar - dastur va ma’lumotlarni buzilishiga hamda
kompyuter ishlashiga zarur axborotni o‘chirilishiga bevosita olib keluvchi,
muolajalari oldindan ishlash algoritmlariga joylangan viruslar. Boshqarishni virus
dastur — eltuvchisiga o‘tkazish. Ta’kidlash lozimki, viruslar
1. Buzuvchilar;
2. Buzmaydiganlarga b o`linadi.
Buzuvchi viruslar dasturlar zaharlanganida ularning ishga layoqatliligini saqlash
xususida qayg`urmaydilar, shu sababli ularga ushbu bosqichning ma`nosi yo`q.
Buzilmaydigan viruslar uchun ushbu bosqich xotirada dasturni korrekt ishlashi
shart bo`lgan ko`rinishda tiklash va boshqarishni virus dastur eltuvchisiga
o`tqazish bilan bog`liq.
| 