Ikkinchi bosqich: Atmosferada kechadiga fizik va kimyoviy jarayonlar

«Issiqxona effekti» hodisasi. Bir qator mikrogazlar yerning issiqlik muvozanatining o'zgarishida muhim rol o'ynaydi va yer yuzida asta-sekin haro ratn i oshib borishini xarakterlovchi«issiqxona effekti» deb ataluvchi hodisani sodir qiladi. Bu hodisaning sodir bo'lishida asosiy o'rinni egallovchi gazlar y o rug'lik nurlarini o'zid an o 'tk azib yuborsa-da, infraqizil nurlarni tutib qoladi. Quyosh nuri atmosfera orqali o'tib, yerning

yuza qatlamini isitadi va yer o'zidan issiqlik hamda infraqizil nurlarni qaytaradi. Atmosferadagi «issiqxona effekti»ni hosil qiluvchi gazlar miqdorining o'zgarmasligi natijasida yerning issiqlik balansi doimiydir. Agar ularning konsentratsiyasi havo

tarkibida oshib borsa, shunga monand ravishda harorat balansi ham o'zgarib, yer yuzasining isishi sodir bo'ladi. «Issiqxona effekti»ni hosil qiluvchi gazlardan 3 tasi, ya’ni uglerod qo'sh/pksidi, metan va suv bug'lari eng ko'p ahamiyat kasb etadi.

C h u n k i, aynan u la rn in g k o n se n tra tsiy a la ri b io sfe ra g a an tro p o g en t a ’sirlar n atijasid a tez oshib boradi. Issiqlik nurlarining «soya solish» xususiyati metan va ayniqsa, azot gemoksidi molekulalarida yuqori, ammo uglerod qo'sh oksidi

molekulasida bu xususiyat nisbatan past. Uglerod qo'sh oksidi atmosferaga organik yonilg'ilarni - neft, gaz, ko'm ir, o'tin boshqa yonilg'ilarning yonishi hamda organizmlarning nafas olishi hisobiga chiqariladi. Bunday mikrogazlar oqimi bo'lib

dunyo okeanlari ham xizmat qiladi. Dunyo okeanlari suviningtubida yotqiziqlar ko'rinishida to'planadigan karbonatlar shular jumlasidandir. Uglerod qo'sh oksidining katta qismi fotosintez ja ia y o n id a hosil b o 'la d i va yangi hosil b o 'lg a n organik

birikmalar tarkibiga kirib birikadi. www.ziyouz.com kutubxonasi

Ozon qavatining yemirilishi. Ozon qavatining yemirilishi haqida olimlar 50-yillarning boshida ogohlantirishgan edi. Uning yem irilishi yuqori tovushli sam olyotlar tashlaydigan azot oksidlari bilan bog‘liq degan fikrni ilgari surganlar. Ammo 1974-

yilga kelib ozon ekranidagi « teshiklar» su n ’iy kim yoviy birikm alar - ftor-xlor uglerodlar(FX U )ning t a ’siri natijasi ekanligi aniqlandi. Bu gazlar parfyumer sanoatida, sovutkich qurilmalari, kondensionerlar va o‘t o ‘chirish vositalari ishlab

chiqarishda keng ishlatiladi. Yer sharining har qanday regionidan atm osferaga tashlanadigan FXU butun atm osfera b o ‘ylab ta rq a la d i va A n ta rk tid a u stid a o ‘ziga xos m a ’lum bir chegaralangan qutb girdobiga tushadi. Bu holat yopiq qozonni

eslatib, butun qish va bahor fasllari davomida havo massasining almashinuvi sodir bo‘lmaydi va ozonning yemirilishiga ham hech narsa to ‘sqinlik qilmaydi. Hozirgi kunda Antarktidadagi ozon teshigining yuzasi AQSH hududiga teng boMgan m aydon

o ‘lchamiga yaqinlashgan. Olimlarning xulosalariga ko‘ra, 1978- yildan 1984-yilga qad ar ozon m iqdori 3 % ga kam aygan. Antarktida ustidagi ozon qatlami tezlik bilan yemirilmoqda va hozirgi vaqtda uning qalinligi 1960-yillardagiga nisbatan 2 marta

kamaygan. Yuz minglab zavodlar m o‘risidan chiqayotgan gazlar ozon qatlami qalqonining teshilishiga sabab bo ‘lmoqda. Agar butun dunyodagi mamlakatlar havoga tashlanayotgan bunday zarar keltiruvchi moddalar chiqishini to ‘xtatib qo‘yganda ham,

ular atmosferada bir necha yil saqlanadi (18-rasm). Erkin holdagi xlor miqdori atmosfera qatlamlaridagi ozon teshigi mintaqasidan 100-400 marta katta.

Ozon qavatining yemirilish muammosini hal etish maqsadida 1965-yilda «Ozon qavatini muhofaza qilish to‘g‘risida»gi Vena konvensiyasi imzolangan. 1987-yilda M onreal konferensiyasi bo‘lib, unda 56davlatdan vakillar qatnashdilar. Konferensiyada

ozon qavatini yemirilishga olib keluvchi zararli frionlarni ishlab chiqarishni 50 % ga kamaytirish, ularni xlorsiz moddalar bilan almashtirish, ftor va aerozollarni qoMlashni taqiqlash, uning o ‘rniga boshqa ekologik jihatdan toza gazlardan foydalanish

kabi qator masalalar ko‘rib chiqildi va bayonnomalar imzolandi. www.ziyouz.com kutubxonasi 90 SG 70 60 Shintol 50 40 30 20 IQ 0 10K «iglik(d «aja) 30 60 70 30 90

J inub. A tm osferada ozon, aerozol va suv b ug‘larining tarqalishi,harakati va saqlanib turish vaqti (M anba: F.R om adi, 1998).1989-yildan buyon 0 ‘rta O siyo g id ro m e te o ro lo g iy a boshqarmasi tomonidan doimiy ravishda Markaziy Osiyoning tog‘lari va tog‘ oldi hududlarida ozonning umumiy miqdori(OUM) o ‘rganib kelinmoqda. Uchta respublika hududida joylashgan 10 ta stansiyadan iborat ozonometriya tarm og‘i

tashkil etilgan. Ulardan 5 tasi 0 ‘zbekiston hududida kuzatuv ishlari olib boradi. Kuzatuv postlari M-124 rusumli ozonometrlar bilan jihozlangan. MS «Toshkent» deb nomlangan stansiyadan tashqari barcha stansiyalarda kuniga 3 martadan tushlikka yaqin

OUM kuzatiladi. MS «Toshkent» stansiyasida 1993-yilning noyabr oyidan boshlab kuzatish olib boriladi va olingan m a ’lu m o tla r h ar kuni S a n k t-P e te rb u rg d a g i m a rk a z iy observatoriyaga jo ‘natiladi. Bundan ko‘zda tutilgan maqsad,

x a lq a ro tizim d a m a ’lu m o tla r alm ash in u v id ir. Q olgan stansiyalardan olingan m a’lumotlar yig‘iladi va 0 ‘rta Osiyo gidrometeorologiya ilmiy tekshirish institutida tahlil qilinadi. Hisob-kitoblarningko‘rsatishicha, Toshkent ustida OUM 1989-

yilda 10-12 %ga kamaygan. OUM fasllarga qarab o‘rganilganda uning kam ayishi kuz faslida sodir b o ‘lishligi aniqlangan. Markaziy Osiyo tog‘landa ozon qatiamining yemirilayuiganligini www.ziyouz.com kutubxonasi M eteor-3 rusumli su n ’iy yoMdoshga o ‘rnatilgan «TOMS» apparati m a’lumotlari ham tasdiqlaydi. Ozonning minimum P om ird a, ehtim ol, H indiqush va Him olay to g ‘larigacha cho‘zilgan bo‘lishi mumkin. Respublikaning 8 ta sanoatlashganshaharlarida kimyoning «nam» usulida yer yuzasidagi toksik ozonni kuzatish ishlari olib boriladi. Uning natijasiga ko‘ra ozon miqdori 0,006 dan 0,056 gacha o ‘zgarib turadi. Shu bilan birga

ozon konsentratsiyasining har yili 1-4 % ga oshayotganligi kuzatilmoqda. «Fotokimyoviy smog». «Smog» so‘zi birinchi marta 1905-yilda ishlatilgan boMib, uni ingliz tilidan tarjimasi tutun m a’nosini beradi. Sanoat korxonalari va transport vositalaridan ajralib chiqayotgan gazlar tufayli havoning og‘irlashib, sarg‘ayib tuman

hosil boMishi kuzatiladi. Smog hosil boMganda havoda juda yomon qoMansa hid paydo bo‘ladi. Uning miqdori qancha ko‘p boMsa, odamlar o ‘zini shuncha yomon his qiladilar. Bunday hodisa birinchi m arta L ondonda kuzatilganligi sababli, u

«London smogi» deb atalgan. Kuzatishlar shuni ko‘rsatadiki, London smogining hosil bo‘lishida S 0 2gazi asosiy rol o ‘ynaydi. Smog vaqtida uning atmosferadagi konsentratsiyasi 5-10 mg/m3 va undan ortiq bo‘lgan. Demak, bundan ko‘rinib turibdiki,

qayerda oltingugurtga boy yoqilg‘ilar ishlatilsa, o‘sha joyda smoghosil boMishi ortadi. Smog hosil bo ‘lish sabablarini o ‘rganish natijasida shu narsa m a’lum boMdiki, yilning issiq kunlarida va kuzning dastlabki oylarida London smogidan farq qiladigan boshqa xil smoglar hosil boMishini kuzatish mumkin. Bunday smog birinchi marta AQSH ning Los-Anjelos shahri tepasidakuzatilganligi sababli, uni «Los-Anjelos» smogi deb ataladi. Bunday smog quyosh nuri ta ’sirida yuz berganligi m a ’lum

boMgandan keyifi unga «fotokimyoviy smog» deb nom berildi. Keyingi yillarda sanoat korxonalarini va k atta tran sp o rt yo‘llarini shaharlar tashqarisiga chiqarilganligi sababli London smogining hosil boMishi ancha kamaydi. Ammo hozirgi bir

vaqtda dunyoning deyarli hamma katta shaharlari osmonida fotokimyoviy smogning hosil boMishi ortmoqda. M a’lumki, London smogi hosil boMishida asosiy rolni S 0 2 va sanoat korxonalaridan chiqayotgan har xil chiqindilar o ‘ynasa, bu www.ziyouz.com kutubxonasi smogning hosil bo'lishida asosiy rolni har xil fotooksidantlar, ya’ni oksidlovchilar o'ynaganligi sababli, uning hosil bo'lishida uni hosil qiluvchilar orasida ikkilamchi jarayonlar ketib, bu jarayonlar natijasida hosil bo'lgan m oddalam ing zaharliligi dastlabki moddalarga nisbatan bir necha m arta ortib ketadi.Yana shunisi ham xarakterliki, fotokimyoviy smogni hosil qilishda ishtirok etadigan gazlar konsentratsiyasi London smogini hosil qiladigan gazlar konsentratsiyasidan ancha kam

bo'lishi ham mumkin. Fotokimyoviy smog davrida havoningrangi ko'k-sariq rangga kiradi. Havoning hidi qo'lansa bo'lib qoladi va ko'rinishi keskin yomonlashadi. Fotokimyoviy smog sharoitida kishilarning hid sezish va ko'rish a ’zolaridan suyuqlik

ajralib chiqishi tezlashadi. Yuqori nafas organlarining faoliyati buziladi. Agar odamda doimiy davom etadigan bronxial astma va bronxit kasalligi bo'lsa, ular bunga juda sezgir bo'lib, deyarli doimo fotokimyoviy smog davrida takrorlanadi. Ko'pincha uy

hayvonlari, it va mushuklarning o'limiga sababchi bo'ladi.O'simliklar zararlanib, dastlab barglarida suv to'planishi tufayli shishadi, s o 'n g ra q o v jirab quriydi. F otokim yoviy smog imoratlarga ham salbiy ta ’sir ko'rsatadi. Ularning temir-beton konstruksiyasi qism larini yemiradi. B o'yalgan joylaridagi bo'yoqlar yoriladi. Rezina va sintetik materiallar ishdan chiqadi.Transport qatnovi qiyinlashadi. Bunda o'z-o'zidan shunday

savol tug'iladi, xo'sh, fotokimyoviy smogning hosil bo'lishida asosiy rolni nima o'ynashi mumkin? Kimyogarlar, mediklar va boshqa mutaxassislar kutilmaganda fotokimyoviy smogni kelib chiqishida asosiy rolni ilgaridan o'zining davolash hossalari bilan

m ashhur b o 'lg a n , so g 'liq n i saqlash va boshqa davolash m u a ssasalarid a fo y d ala n ib kelingan ozon b o 'lib chiqdi. Ozonning zararli hossaga ega bo'lib qolishining sababi shundaki, uning konsentratsiyasi fotokimyoviy smogning hosil bo'lishida

odatdagidan bir necha marta ortishidir. K i s l o t a l i y o m g ‘ i r l a r . Atmosferaning oltingugurt va azotgazlari bilan ifloslanishi bilan bog'liq holda yog'inlarning kislotaga aylanishi namoyon bo‘ladi. Bunday hodisa, odatda, atmosferaga oltingugurt va azot gazlari chiqaradigan yirik sanoat korxonalari osmonida sodir bo'ladi va bulutlar yordamida www.ziyouz.com kutubxonasi h a ra k a tla n ib , boshqa hududlarga ham yog‘ishi mum kin.M a sa la n , G erm an iy a va Buyuk B ritaniya h u d u d la rid a joylashgan korxonalardan tarqalgan azot va oltingugurt gazlarihavoga chiqib, undagi suv bug‘lari bilan birikib, kislotali yomg‘irni hosil qiladi va bu hudud uchun asosiy hisoblangan g‘arbiy shamol yo‘nalishiga tushib, Skandinaviya, Baltika va Rossiyaning shimoli-g‘arbiy qismining katta hududlariga borib yog‘adi. Kislotali yomg‘irlar ayniqsa nordon tarkibli tuproqlar uchun ju d a xavfli. Chunki bunday yom g‘irlar tuproqdagi

moddalar almashinuvini buzadi, ular tuproq tarkibidagi og‘ir m etallarni yuvadi. N atijada tuproqning toksiklik hossalari oshadi, kalsiy m iqdori kam ayadi va o ‘simlikning o ‘sishi to ‘xtaydi. K anada va Shvetsiyaning ko ‘pchilik ko4llari ekologik

jihatdan o ‘lik hisoblanadi. Tahlillar shuni ko‘rsatmoqdaki, Skandinaviya davlatlaridagi qator ko‘llar suvining kislotalilik darajasi pomidor sharbati va sut zardobi kislotaligiga, bu yerda yog‘adigan yog‘inlarning kislotaliligi esa oshxona uksusi va nordon uzum vinosi kislotaligiga teng. Bu borada Norvegiyada ham holat og‘ir. Bu davlatda atmosferaga oltingugurt birikmalari c h iq a rilm a y d i, ch u n k i elektr energiyasi asosan gidroelektrostansiyalarda ishlab chiqariladi. Ammo, atrofdagi togMar o ‘ziga xos o ro g rafik q o p q o n vazifasini b ajarib , kislotalangan iflos yog‘inlarning hosil bo‘lishiga yordam beradi. Natijada suvning kimyoviy tarkibi o ‘zgaradi. Hozirgi kunda

Norvegiyadagi k o ‘llarning deyarli yarmida hayot alomatlari tugagan. Oltingugurt angidridi havodagi suv va bug‘lar bilan o ‘zaro ta ’sirlashib sulfat kislotasi ko‘rinishida binolar ustiga yog‘ishi natijasida binolar tez eskiradi va buziladi. Kislota saqlovchi yomg‘irlar va bug‘lar tomlardagi temir tunukalarni korroziyaga uchratib, tez ishdan chiqishiga sabab bo‘ladi. Kimyo korxonalari joylashgan mintaqalarda havodagi zararli moddalar konsentratsiyasi qishloq joylaridagiga nisbatan yuqori bo‘lgan

sharoitlarda temir va uning qotishmalarini korroziyaga uchrash tezligi 20 marta, alyuminiyli qotishmalarniki esa 100 marta tez kechishi aniqlangan. Atmosferaning ifloslanish darajasining 2 marta ortishi, sanoat uskunalarining xizmat qilish muddatini

birinchi kapital ta ’mirgacha 1,5 marta qisqarishiga olib keladi.www.ziyouz.com kutubxonasi Kislotali yomg‘irlardan himoyalanish usullaridan biri turli

xil yonilg‘ilar tarkibidagi oltingugurt miqdorini kamaytirish vafreonlar ishlab chiqarishni taqiqlashdan iborat. Azot oksidlarimiqdorini yonilg‘i yonish haroratini pasaytirish, y a ’nitexnologiyani o‘zgartirish yo‘li bilan qisqartirish mumkin.Baland mo‘rilar qurib, azot va oltingugurt tashlamalarini ularchiqayotgan manba atrofida kamaytirish vaqtinchalik va oxirigan yetkazilmagan tadbirdir. Ko‘l va tuproqlarning ifloslanishini kamaytirish uchun ularga ohak bilan ishlov beriladi yoki suvga va tuproqqa ishqoriy moddalar(masalan, kalsiy karbonat) qo‘shiladi.