| Ikkinchi bosqich: Atmosferani ifloslanishini oldini olish.
A tm o s f e r a n in g iflo sla n ish i deb, bir so‘z bilan aytganda, havotarkibiga begona moddalar va qo‘shimchalarning me’yoridanortiq to ‘planishiga aytiladi. Havoning ifloslanishi tabiiy yokisuniy(antropogen) bo’lishi mu m k in .www.ziyouz.com kutubxonasi T a b i i y i f l o s l a n i s h . Atmosferada doim o m a’lum miqdorda
changlar bo’ladi. U tabiatda sodir bo’ladigan tabiiy hodisalar natijasida hosil boMadi. Bunday changlarni 3 turga: ya’ni, mineral (noorganik), organik va koinot changlariga ajratish m u m k in . T o g ‘ jin s la r in in g y e m irilish i va n u ra s h i,vulqonlarning otilishi, to ‘qay va o ‘rm onlarga o ‘t ketishi,dengiz suvlarining parlanib havoda tuzga aylanishi mineralchanglarning hosil bo’lishiga sabab bo’ladi. Organik changlarhavoda yashovchi aeroplankton organizm lar, bakteriyalar,sporalar, o ‘simlik urug’lari, o ‘simlik va hayvonlarning chirindi
va c h iq in d ilari hisobiga hosil bo’ladi. K oinot changlarim e te o r itla r n in g a tm o s fe ra d a n o ‘tish v a q tid a y o n g a nqoldiqlaridir.
A n t r o p o g e n i f l o s l a n i s h asosan tra n sp o rt v o sitalarid a,sa n o a t k o r x o n a la r id a va e n e rg iy a ish la b c h iq a ru v c h itarm oqlarda organik yonilg’ilardan foydalanish natijasidahosil bo’ladigan chiqindilar va ajratm aarning havo havzasiga
tushishi o q ib a tid a sodir bo’ladi. A tm o sfera havosiningiflo s la n is h i m u a m m o si b u tu n in s o n iy a tn i ta sh v ish g aso lm o q d a . Bu m uam m o, a y n iq sa , s a n o a ti riv o jla n g a nm a m lak atlard a eng o ‘tkir m uam m olardan bo’lib turibdi.
Atmosfera havosi ifloslanishidan insonlarga yetkazilayotganzarar sanoat va maishiy chiqindilarni ochiq suv havzalarigatashlashdan yetkaziladigan zarardan kam emas.
A tm o s fe ra h av o si b itm a s -tu g a n m a s re s u rs la rkategoriyasiga kiradi. Ammo insonlam ing xo‘jalik faoliyatiatmosferaga t a ’sir k o ‘rsatadi va uning tarkibini o ‘zgartiribyuboradi. Bunday o ‘zgarishlar k o ‘pincha shunday katta va
tu rg 'u n ah am iy atg a egaki, uni him oya qilish choralariniko ‘rishga to ‘g ‘ri keladi.
Transport vositalari va sanoat korxonalari sonining yildanyilga k o ‘payib borishi, turli yonilgM lardan foydalanish,shuningdek, o ‘rmonlarning kamayishi, okean suvlarining neft mahsulotlari bilan ifloslanishi, yadro qurollarining portlatilishi natijasida atmosferadagi kislorod miqdori keskinkamayib, karbonat angidridi va azot oksidlari miqdoriningoshishi kuzatilm oqda.
www.ziyouz.com kutubxonasi9-rasm. Turli xil qazilma yonilg‘ilardan (ko‘mir, neft, tabiiy gaz)foydalanish natijasida atmosfera havosi tarkibida karbonat
angidridining oshib borishi(Manba: Keeling, Whorf, Wohlon va Wan der Plich, 1995).
Agar havo tarkibida k arbonat angidridi miqdori oshibboraversa, uning ifloslanishining oldi olinmasa, yana 50 yildanso'ng yer yuzasi harorati o'rtacha 1,5-3,0°C ga oshishi mumkin.N a tija d a m u z lik la rn in g erish i, okean suv lari sath in in g
ko'tarilishi, quruqlikning bir qismini suv bosishi, geografikmuhitning o'zgarishi sodir bo'ladi.
A k adem ik A .P. V in o g rad o v va F ra n su a R am ada ma’lumotlariga ko'ra , h ozirga kelib a tm o sferad ag iuglerod(II)oksidi yildan-yilga ortib bormoqda. Bu holat yonishhisobiga yo'qolgan kislorod miqdoriga mos tushadi. Yer yuzidainson paydo bo'lib olov hosil qilishni bilgandan boshlab, tokishu kunga qadar yondirilgan yonilg'ilar uchun sarf bo'lgankislorod 273 milliard tonnani tashkil qilgan. Shundan 246milliard tonnasi yoki 90 foizi keyingi 100 yillikka to'g'ri keladi.
Uglerod aylanma harakatining buzilishi va atmosferada SO,ning yig'ilishi Yerdagi kimyoviy m uvozanatga katta t a ’sirko'rsatadi. Atmosfera havosi asosan yonilg'i resurslaridanfoydalanish ko'lamining o'sishi hisobiga ifloslanadi. Hozirgikunga kelib yonilg'i resurslaridan foydalanish 22 milliard tonnashartli yonilg'i birligiga yetdi. Buning yarmidan ko'pi rivojlangandaviatiar hissasiga io ‘g‘ri kelaui. Y onilg'ilar yondirilgandawww.ziyouz.com kutubxonasi10 -rasm. Atmosferada zararli gazlar miqdorining oshib borishi bilano'rtacha haroratning o'zgarishi o'rtasidagi bog'liqlik.
atmosferaga asosan uchuvchan qurum, oltingugurt va azotoksidlari chiqadi. Ba’zan gazlar vanadiy, ftor birikmalari, chalayongan m a h su lo tla rn i o ‘zida saq lag an boMadi. S a n o a tk orxonalari va tran sp o rt vositalarining ja d a l s u r’atla rd a
rivojlanishi va katta m iqdorda yonilg‘ilarning yondirilishinatijasida atmosferadagi erkin kislorod zaxiralari tez sur’at bilansa rf b o ‘lm oqda va u g lerod(II)oksidining m iqdori keskinoshmoqda. Oqibatda tabiatda uglerodning aylanma harakatibuzilmoqda.
A t m o s f e r a h a v o s i n i i f l o s l a n t i r u v c h i m a n b a l a r . Rasm iy
m a ’lum otlarga qaraganda, atmosferaga dunyo b o ‘yicha 50m illion to n n a har xil uglevodorodlar, 260 m illion tonnaoltingugurt oksidlari, 50-60 million tonna azot oksidlari, 2m illion to n n a d an o rtiq ro q chang va kulsim on m o d d alar
tashlanmoqda. Atmosfera havosining kundan-kunga, yildan-yilga bunchalik ifloslanib borishida avtotransportlarning «aybi»borligi yaqqol ko‘rinib turibdi. Hozirgi kunda dunyo bo ‘yicha500 milliondan ortiqroq avtomobil mavjud bo‘lib, ular yiliga 3
milliard tonnadan ortiq uglevodorod yoqilg‘isini sarflamoqda,uning yonishi natijasida atmosferaga juda katta miqdorda zararligazlar ajralib chiqmoqda. Hisob-kitoblarga k‘ra, yer yuzasidagibarcha avtomobillar bir sutka davomida atmosferaga 0,5 million
tonna uglerod oksidi, 1000 tonna uglevodorodlar, 26 ming tonnaazot oksidlari va benzin bug‘lari chiqaradi. 100 km. yurgan bittaavtomobil bir kishi bir yil davomida nafas olishi uchun sarf boMadigan kislorodni yoqib yuboradi. 1 ta yengil avtomobil bir www.ziyouz.com kutubxonasi yilda atmosferaga 297 kg zaharli is gazi, 39 kg uglevodorodlardaniborat konserogen moddalar, 10 kg zaharli azot oksidlari, 2 kgchang, 1 kg oltingugurt oksidi va nihoyat 0,5 kg o ‘ta zaharliq o ‘rg ‘oshin birikmalarini tashla moqda.Karbyuratorli dvigatellar bilan ishlovchi avtomobillarning so‘ndirgichlaridanchiqadigan asosiy zararli gazlar uglerod va azot oksidlari,u g le v o d o ro d la r h iso b la n sa , dizel y o n ilg ‘isiga ishlovchidvigatellarda azot va oltingugurt oksidlari hamda qurumdir.
Shuni ham t a ’kidlash joizki, avtom obillardan chiqadiganqo‘rg‘oshin zarrachalarining 40 foizi diametri 5 mkm. dan kichikbo‘lgan zarrachalardir. Ular uzoq muddat davomida muallaqholatda turish va havo orqali hayvonlar va insonlar organizmigakirish xususiyatiga ega. M a’lumotlar shuni ko‘rsatadiki, AQSHva Yaponiyada atmosferani ifloslantiruvchi manbalar ichidaa v to tra n s p o rt v o sita lari oldingi o ‘rinda tu rad i. X orijiymamlakatlar atmosferasini ifloslantiruvchi gazlar ichida is gazi,
uglevodorodlar va azot oksidlari barcha tajovuzkor gazlarning60-70 % ini tashkil qilsa, respublikamizda bu ko‘rsatkich 35foizni, ayrim shaharlard a (Andijon, Buxoro, S am arqand,Toshkent) esa 80 foizni tashkil qiladi. M ustaqil D avlatlarH amdo‘stligi hududlarida avtotransport vositalari tomonidan1988-yilning o ‘zida 35,8 million tonna zararli tashlamalar havogachiqarib tashlangan. M oskva, Sankt-Peterburg, Toshkent,
Yerevan va boshqa shaharlar havosida is gazi ruxsat etilganme’yordan 3-10 marta ziyod ekanligi qayd etilgan. Bu boradakundan-kunga ko'payib borayotgan havo laynerlari ham o'zhissasini q o ‘shmoqdalar. Jumladan, «Boing-707» tipidagi bittahavo layneri 6850 ta avtomobildan chiqadigan zaharli gazlarniatm osferaga tashlaydi. Bunday va bunga o ‘xshagan havolaynerlaridan necha minglab uchib yurganligi hisobga olinsa,ularni havo muhitiga yetkazayotgan zararini tasaw ur qilish qiyinemas. Hozirgi vaqtda biosfera turli tashqi kuchlar ta ’siri ostidayildan-yilga o ‘zgarib bormoqda.Dizel dvigateli bilan ishlaydigan traktor va kombaynlar hamatmosferani ifloslaydi. Bu mashinalar katta maydonlar bo‘ylabtarqoq holda ishlasa-da, ulardan chiqqan zararli gazlar tezlik
bilan havoga tarqaladi. Shuning uchun ulardan foydalanilgandawww.ziyouz.com kutubxonasiy o n ilg 'i t a ’m in o ti va yonish tizim larin i sozlab, t o 'g 'r i
ekspluatatsiya qilish lozim. Ko'plab benzin va kerosinlar ularnisaqlash, avtomashinalardan traktor va kombaynlarga quyishvaqtida bug'lanadi.Atmosferani ifloslantirishda transport vositalarining «hissasi»respublikamiz hududida yuqoriligicha qolmoqda. Respublikabo'yicha bu ko'rsatkich 35 foizni, ayrim shaharlarda (Andijon,
Buxoro, Samarqand, Toshkent) esa 80 % ni tashkil etadi. Keyingiyillarda olib borilgan kuzatishlar shuni ko'rsatadiki, rak kasalligikelib chiqishida avtomobilda yonilg'ining chala yonishi natijasidaajralib chiqadigan aromatik uglevodorodlar ham rol o'ynashi
m a ’lum bo'ldi. Sanoatlashgan va transport harakati kuchlirivojlangan hududlarda bu kasaldan nobud bo'lish, boshqaregionlarga nisbatan 15-30 % ortiqligi aniqlangan.
1 1-rasm. Energetika korxonalari tashlamalari.Sanoat tashlam alarining kimyoviy tarkibi yonilg'i turiga
(qattiq, suyuq, gazsimon) va uni yondirish usullariga ko 'raturlicha bo'ladi. K o'm ir, neft, gaz yonilg'ilari yonganda turlisabablarga k o 'ra to 'la yonmaydi. Shuning uchun sanoatkorxonalaridan atm osferaga katta m iqdorda chala yonganzarrachalar (qurum, kul, chang) va zararli gazlar (uglerod qo'shoksidi), uglevodorodlar, oltingugurt birikmalari, oltingugurt (II)oksidi, azot oksidlari chiqadi. Quyidagi rasmlarda O'zbekistonRespublikasi hududida joylashgan sanoat korxonalaridan
atm o sferaga tashlanadigan chiqindilarning solishtirma miqdorlari keltirilgan.www.ziyouz.com kutubxonasi12-rasm. O 'zbekiston b o'yicha neft va gaz sanoati korxonalaridanh avoga chiqadigan tashlam alar miqdori (m ing tonna hisobida).13-rasm. O 'zbekiston bo'yicha m etallurgiya sanoati korxonalaridan
havoga chiqadigan tashlamalar.qattiq 90л CO N O. O 'zbekiston bo'yicha yengil sanoat korxonalaridan havogachiqadigan iasiiiainaiarning miqdori.www.ziyouz.com kutubxonasi qatliq CO NOT uchuvchan orfanikbirikmalar15-rasm. 0 ‘zbekiston bo'yicha oziq -ovq at sanoati korxonalaridanhavoga chiqadigan tashlam alarning miqdori.qitftil NOxCm Hr1. O 'zbekiston bo'yicha kim yo san oati korxonalaridan havoga chiqadigan tashlam alarning m iqdori. O 'zbekiston bo'yicha kom m unal xo'jaligidan havogachiqadigan tashlam alarning m iqdori.www.ziyouz.com kutubxonasi
Sanoat korxonalari tashlam alarini ikki guruhga bo'lish mumkin. Birinchi guruhga « t a s h k i l e t i l m a g a n t a s h l a m a » l a r kiradi. U lar k o rx o n a la rn in g to zalash q u rilm a la ri bilan to 'lat a ’m inlanm aganligi, m a teriallarn i tashish t o 'g 'r i tashkiletilmaganligi, xomashyolarni saqlash qoidalariga yetarli amalqilinmasligi natijasida hosil bo'ladi. Ikkinchi guruhga « t a s h k i l e t i l g a n t a s h l a m a » l a r mansub. Bunday tashlamalar maxsus tutun mo'rilari, dudburonlar, ventilyatsiya tizimlari kabilarni tashkiletish orqali kamaytiriladi. Ayniqsa, kimyo, metallurgiya, neftniqaytaishlash sanoati va qurilish materiallari ishlab chiqarishkorxonalarining tashlamalari juda xavfli. Toksik moddalar inson organizmiga havo orqali kirib, shu ondayoq qonga so'riladi.U larning xavflilik d arajasi oshqozon-ichak tra k ti orqalibo'ladigan ta ’sirdan bir necha marta kuchli bo'ladi. Qora va rangli metallurgiya korxonalari chang, oltingugurtgazi, uglerod va azot oksidlarini havoga chiqaradi. Alyuminiysanoati esa atmosfera havosini ftor bilan ifloslantiruvchi manba hisoblanadi.
Amerika olimlari m a’lumotlariga ko'ra, sement zavodlaridabir tonna sement m ahsulotini ishlab chiqarish m obaynidataxminan 100 kg sement changi havoga chiqariladi. Sementzavodlari joylashgan hududlar havosining ifloslanishi korxona
atrofidagi 1000 m etrgacha bo'lgan m intaqaning tuproq vao'simliklar qoplamining kuchli darajada ishdan chiqishiga olibkeladi. Sement changlari tuproq ustida yigkilib, uning ichigachakirib boradi va tuproq yuzasida o'ziga xos texnogen qatlam
shakllanadi.Issiqlik elektr stansiyalaridan olinadigan elektr quvvati asosan
ko'm ir, mazut, gaz kabi yonilg'ilar yonishining hosilasidir.Masalan, bir kvt/soat elektr quvvati olish uchun 290-350 gramrnko'mir kerak bo'ladi. Tabiiyki, toshko'mirning yonishi natijasidauchuvchan chang, qurum, kul paydo bo'ladi. Bu m urakkab
aralashm alar zaharli gazlar bilan birga atm osfera havosigatarqaladi. Toshko'mir tarkibidagi oltingugurt yonish jarayonidasiilfiH angidridiga aylanadi. u esa o'z navbatida havo havzasigatushib, uni ifloslantiradi. Moddalar yonishidan hosil bo'lgan
www.ziyouz.com kutubxonasiyuqori darajali harorat alanga atrofida havodagi azot bilan
birikib tajovuzkor azot oksidiga aylanadi. Atmosfera havosigauchib chiqadigan is gazi va uglevodorodlar salmog'i yonilg‘1(ko'mir) yondirilayotgan jarayonga bog'liq bo'ladi. Toshko'mirqanchalik to'la-to'kis yonsa, chiqindi moddalar shunchalik kam
bo'ladi. M a’lumotlarga qaraganda, 1000 mVt quvvatga egabo'lgan issiqlik elektrostansiyalari yil davomida 3800 tonna turlitarkibli zararli chiqindilarni atmosferaga chiqarib tashlaydi.Shuningdek, bir tonna toshko'mir yonganda havoga 83,4 kgoltingugurt oksidi, 44,1 kg azot oksidi, 374 kg chang, 1,1 kg is gazi, 0,4 kg uglevodorodlar va 0,01 kg aldegidlar ajralib chiqadi.O'zbekiston Respublikasi hududida joylashgan 2600 dan ortiq k o rx o n a la rd a n yiliga 164 ming to n n a 150 tu rd ag i
ifloslantiruvchi m oddalar havoga chiqarib yuborilm oqda.U la rd a n 87%i re sp u b lik a n in g asosiy san o at p o te n sia li hisoblangan Toshkent, Qashqadaryo, Buxoro, Farg'ona, Navoiy viloyatlarida joylashgan korxonalar hissasiga to'g'ri keladi. 1987-
yilda sanoat korxonalari tomonidan atmosferaga tashlangan chiqindilar miqdori respublikada aholi jon boshiga 150-211 kgni tashkil qilgan bo'lsa , 1996-yilda O 'z b e k iston bo'y ic h a atm osferaga tu rg 'u n va harakatlanuvchi m anbalardan 1,8
million tonna zararli moddalar tashlangan. Bu ko'rsatkich 1991-yildagidan 2 million tonna, 1995-yildagidan esa 165 ming tonna kam demakdir. Tabiatni muhofaza qilish tadbirlarini amalga oshirish natijasida jam i 32,7 ming tonna chiqindi tashlanib,
shundan ishlab chiqarish sexlari, uchastkalari va obyektlarini to 'x ta tib q o 'y is h hisobiga 3,58 ming tonna tashlamalar qisqargan. (Keltirilgan m a’lumotlarda atmosferaga aviatsiya,temiryo'l, daryo transportlari, hayvon saqlash majmualari,
shaxsiy isitish pechlari, chiqindixonalarning yondirilishi, karyer changlari va boshqa ifloslantiruvchi manbalardan chiqariladigan tashlamalar hisobga olinmagan).
Umumiy ifloslantiruvchi tashlamalarning 53% ni uglerod oksidi, 15% ini oltingugurt angidridi va 15% ini yuqori toksiklik hossasiga ega bo'lgan moddalar, 8 % ini uglevodorodlar, 5% ini qattiq moddalar va 4% ini azot oksidlari tashkil qiladi.
www.ziyouz.com kutubxonasi T urg'un m anbalardan atmosferaga 150 dan ziyod zararli
m o d d a la r c h iq a rib y u b o rilm o q d a . S h u la rd a n 84% ini Toshkent(300 ming tonna), Qashqadaryo (214 ming tonna), Buxoro(99 ming tonna), Farg'ona(57 ming tonna) va Navoiy(47 ming tonna) viloyatlarida joylashgan korxonalar hissasiga to 'g'ri
keladi.
| 