|
Globallashuv jahonni yagona bozorga aylantirish vositasi
|
| bet | 3/8 | | Sana | 20.02.2024 | | Hajmi | 308,34 Kb. | | #159251 |
Bog'liq new ish2 .Globallashuv jahonni yagona bozorga aylantirish vositasi.
Zamonaviy moliyaviy tizim global xarakterga ega. Jahon iqtisodiyoti rivojlanishining so’nggi o’n yilligi uning globallashuvining yuqori sur‘atlari bilan tavsiflanadi va ushbu jarayon iqtisodiyotning transmilliylashuvi, xalqaro mehnat taqsimotining chuqurlashuvi, transport infratuzilmasining rivojlanishi va boshqa geosisyosat omillari bilan bog’langandir. Barcha ishtirokchilar (korxona va korporatsiyalardan tortib to davlatgacha) ning har qanday bozordagi faoliyati iqtisodiy va siyosiy manfaatlarni qondirishga qaratilganligini aytib o’tish zarur. Iqtisodiy manfaatning moddiy ifodasi bo’lib oxir oqibatda iqtisodiy daromad (foyda) yoki moliyaviy natija hisoblanadi. Bir mamlakatdan boshqa bir mamlakatga kapital oqib o’tishining ko’lami qanchalik katta va uning chegaralari qanchalik keng bo’lsa, xalqaro moliya bozorlariga shunchalik ko’p operatsiyalar to’g’ri keladi. Xalqaro moliyaviy bozor tarkibiy tuzilishi Xalqaro moliyaviy markazlar-xalqaro valyuta, kredit, moliyaviy operatsiyalar hamda qimmatli qog’ozlar va oltin bilan bitimlarni amalga oshiruvchi banklar va ixtisoslashgan moliya-kredit tashkilotlarining to’plangan joyi tushuniladi. Dastlab 100 ular sanoat jihatidan rivojlangan mamlakatlar (AQSH, G’arbiy Yevropa)da barpo etilgan. Keyinchalik esa ma‘lum omillarning ta‘siri ostida ularning joylashishi kengayib bormoqda. Agarda Tokio Yaponiyaning jahon bozoridagi raqobat kurashi borasidagi kuchayishi munosabati bilan moliyaviy markazga aylangan bo’lsa, Singapur, Bagam orollari, Panama, Baxreyn kabi moliviy markazlar ushbuga past soliqlar, davlat aralashuvining deyarli yo’qligi, liberal qonunchilik va operatsion xarajatlarning nisbatan pastligi tufayli aylangan. Moliyaviy markazlarning asl mohiyati turli mamlakatlar o’rtasidagi kapital harakatining uzluksizligini ta‘minlashdan iboratdir. Biroq, moliyaviy markazlarni talabni qondirish mexanizmi sifatida ko’rishning o’zi maqsadga to’liq javob bermaydi deb hisoblaymiz. Valyuta bozorlari-xorijiy valyutaning milliy valyutaga talab va taklif asosida xosil bo‘luvchi kurs bo‘yicha oldi-sotdisi amalga oshiriladigan markazlardir. Milliy valyuta bozorlari rivojlangan bozor iqtisodiyotiga ega bo‘lgan barcha davlatlarda mavjud. Jahon fond bozorlari-aksiyalar , obligatsiyalar, opsionlar, fyucherslar kabi qimmatli qog‘ozlar bilan o‘zaro oldi-sotdi operatsiyalarini amalga oshiruvchi korxona muassasalar va ishtirokchilarning jamlanmasidir. Jahon ssuda kapitallari bozori-xalqaro kredit operatsiyalari amalga oshiriladigan bozor yoki xalqaro ssuda kapitallari bozori.
Kapital olib chiqish jahon xo’jaligining chuqur rivojlanishi davrida tovar olib chiqish monopoliyasini sindirdi. Tovar olib chiqishni to’ldiruvchisi va uning vositachisi bo’lib, kapital olib chiqish xalqaro iqtisodiy munosabatlar tizimida aniqlovchi omilga aylanib bormoqda. Kapital olib chiqish ma‘lum bir milliy davlat o’z aylanmasidan bir qism kapitalni olib, uni boshqa bir davlatning ishlab chiqarish jarayoniga va aylanmasiga tovar yoki pul formasida joylashtirishida namoyon bo’ladi. Kapital olib chiqishning asosiy sababi uning ma‘lum bir davlatlarda nisbatan" ortiqcha bo’lib qolishligidir. Ishbilarmonlik foydasi yoki foiz olish maqsadida kapital chet elga chiqariladi. Xalqaro kapital migratsiyasi- kapital egasi uchun foyda keltiruvchi, davlatlar orasidagi qarama-qarshi harakatdir. Har bir davlat bir vaqtning o’zida kapitalning importyori va eksportyori bo’lib hisoblanadi. Amaliy hayotda investitsiya qilish zaruriyati o’zida investitsion muhitning barcha qismlarini mujassamlashtirgan sabablar kompleksi va shuningdek ayrim bozorlarning nisbiy ustunligi tamoyillari bilan belgilanadi. Jahon ho’jaligida kapital olib chiqish asosan quyidagi shakllarda amalga oshiriladi:
- sanoat, savdo va boshqa korxonalarga to’g’ridan-to’g’ri yo’naltirilgan investitsiyalar;
- portfel investitsiyalar (xorijiy obligatsiyalar, aksiya, qimmatbaho qog’ozlar);
- ssuda kapitalining sanoat va savdo korporatsiyalari, bank va boshqa moliyaviy tashkilotlariga o’rta va uzoq muddatli kreditlari yoki zayomlari;
- iqtisodiy yordam
- tekinga va imtiyozli kreditlar shaklida (foizsiz, kam foizli).
Xorijiy investitsiyalar bu kapital qabul qiluvchi davlatda kompaniya ustidan nazorat o’rnatish va uni boshqarishda ishtirok etish maqsadida kapital ko’chirishdir. To’g’ridan-to’g’ri yo’naltirilgan investitsiyalar shaklida kapital olib chiqish bu kapital qabul qiluvchi davlat hududida kapital eksportyori tomonidan ishlab chiqarishni tashkil etishini bildiradi. Portfel investitsiyalar yirik korporatsiyalar, markaziy va xususiy banklar tomonidan chiqariladigan obligatsiya zayomlarini moliyalashtirish uchun xorijiy kapitalni jalb qiluvchi muhim manbadir. Xorijiy portfel investitsiyalarini jalb qilishda odatda yirik investitsion banklar vositachilik qiladi. Portfel investitsiyalarning harakatiga ko’p jihatdan alohida davlatlarda obligatsiyalar uchun to‗lanadigan foiz stavkalaridagi farq ta‘sir qiladi.
Jahon, mintaqaviy va milliy valyuta tizimlari farqlanadi. Jahon valyuta tizim dunyoda tashqi iqtisodiy aloqalarning rivojlanib borishi bilan birga jahon xo’jaligining tuzilmasiga hamda yetakchi mamlakatlarning kuchi va manfaatlarining o’zaro nisbatiga bog’liq ravishda shakllandi. Jahon valyuta tizimi - bu davlatlar o’rtasidagi xalqaro valyuta munosabatlarini tashkil qilishninig davlat-huquqiy shakli bo’lib, davlatlararo kelishuvlar asosida yuzaga keladi. Jahon valyuta tizimining evolyusiyasi jarayonida uning quyidagi asosiy elementlarining ko’rinishi o’zgarib va takomillashib bordi:
- jahon pullarining (oltin, zaxira valyutalar);
- valyuta kurslari rejimi;
- valyutani tartibga solish darajasi va valyuta cheklovlari hajmi;
- xalqaro hisob-kitoblar qoidalari va shakllarini unifikatsiya qilish;
- valyutani tartibga solishni amalga oshiruvchi xalqaro tashkilotlar. Jahon valyuta tizimi jahon pullariga asoslanadi.
Zamonaviy sharoitlarda ularning vazifasini zaxira valyutalar bajaradi. Ular milliy valyutalar kursini aniqlash uchun negiz bo’lib xizmat qiladi, xalqaro to’lov va zaxira vositasi funksiyalarini bajaradi. Jahon valyuta tizimi rivojlanishning 4 bosqichini bosib o’tdi va ular quyidagidar:
1.Parij valyuta tizimi
2.Genuya valyuta tizimi
3. Bretton-Vuds valyuta tizimi
4. Yamayka valyuta tizimi Dastlab jahon puli shakli bo’lib ikkita qimmatbaxo metall – kumush va oltin xizmat qilgan.
Lekin XIX asr oxirida katta oltin zaxirasiga ega mamlakatlar, masalan o’sha vaqtdagi eng yirik iqtisodiyot – Buyuk Britaniya oltin monometallizmiga o’tdi. 1867- yilda Parijda bo’lib o’tgan konferensiyada davlatlararo kelishuv bilan oltin tanga stnadartiga asoslangan birinchi jahon valyuta tizimi (Parij tizimi) yuridik jihatdan mustahkamlandi. Ushbu valyuta tizimiga mamlakatda qog‗oz pullarning oltin tangalarga erkin almashtirilishi xos bo‗lib, natijada mamlakatda pul massasi uning oltin zaxiralari hajmi bilan aniqlanar edi. Bundan tashqari milliy valyutalarning mazmuni va valyuta kurslari oltinda qayd qilingan edi. Ushbu kurslar faqat oltin nuqtalar atrofida, ya‘ni oltinni jahon moliyaviy markazlaridan tashish qiymati miqdorida tebranishi mumkin edi. Valyuta kursi oltin nuqtalar chegarasida talab va taklif asosida aniqlanar edi. Valyutaning qadrsizlanishida uning kursi oltin nuqtalar chegarasidan chiqib ketar edi va bu mamlakatdan oltinning chiqib ketishiga olib kelar edi. Natijada to’lov balansining salbiy saldosi vujudga kelib, u mamlakatning oltin zaxiralari hisobiga yoki chet eldan kapitalning oltinga almashtiriladigan xorijiy valyuta shaklida kirib kelishi bilan qoplanar edi. Masalan, XX asrda to’lov balansi kamomadiga duch kelgan Buyuk Britaniyada pul massasining qisqarishi ro’y berdi, lekin natijada mamlakatda foiz stavkalari ko’tarildi, bu esa chet eldan kapital oqimini kuchaytirdi va u to’lov balansi kamomadini moliyalashtirish imkonini berdi. Birinchi jahon urushigacha oltin tanga standarti tizimining amal qilishi nafaqat valyuta tizimining barqarorligini, balki jahon iqtisodiyotining barqaror rivojlanishini ham ta‘minladi. 1897- yilda Rossiyada moliya vaziri Sergey Yulevich Vittening (1849-1915) tashabbusi bilan oltin tanga standartining joriy etilishi rublni dunyoning eng mustahkam valyutalaridan biriga aylanishiga imkon berdi. Biroq Birinchi jahon urushi davrida valyuta inqirozining vujudga kelishi jahonda yangi valyuta tizimini yaratishga olib keldi. 1922 yilda Italiyaning Genuya shahrida o’tkazilgan xalqaro iqtisodiy konferensiyada rasmiylashtirilgan ikkinchi jahon valyuta tizimi (Genuya tizimi) oltin deviz (oltin valyuta) standartiga, ya‘ni nafaqat oltinga, balki oltinga almashtiriladigan xorijiy valyutaga asoslandi. Xech bir valyutaga rasman zaxira valyuta maqomi berilmagan bo’lsada, Angliya funt sterlingi va AQSH dollari haqiqiy zaxira valyutasi sifatida yetakchilik uchun raqobatlashdi. 1929-1933 yillardagi jahon iqtisodiy inqirozining chuqurlashuvi natijasida Genuya jahon valyuta tizimi barbod bo’la boshladi. Dastlab Germaniya, so’ngra Buyuk Britaniya va AQSH qog’oz pullarni oltinga almashtirishni bekor qildi va ularning valyutasi devalvatsiya qilindi. Murakkab vaziyatdan chiqish uchun funt sterling va dollar atrofida valyuta bloklari shakllantirildi, ushbu bloklarga a‘zo-mamlakatlar o’z zaxiralarida ushbu valyutalardan biriga tayanar edi. Keyinchalik boshlangan Ikkinchi jahon urushi yangi valyuta cheklovlarga olib keldi, harbiy- strategik tovarlarni sotish esa faqat oltin evaziga amalga oshirildi. Xalqaro valyuta munosabatlari asoslarini tiklash uchun 1944- yilning 22- iyunida Bretton-Vudsda (AQSH, Nyu-Xempshir shtati) o’tkazilgan xalqaro konferensiyada uchinchi jahon valyuta tizimi – Bretton-Vuds tizimining prinsiplari shakllantirildi: - valyutalarning dollarga nisbatan qayd etilgan kurslari rasman o’rnatildi va dollar o’z navbatida ushbu kursda oltinga almashtiriladi; - 1944- yil 1- iyulda oltinning rasmiy qiymati bir troya unsiyaga (31,105 g.) 35 dollar darajasida o’rnatildi, yoki 1 dollar 0,88571 g oltinga tenglashtirildi; - valyutalarning qayd etilgan kurslari ±1% chegarasida, G’arbiy Yevropada esa ±0,75% chegarasida tebranishiga yo’l qo’yiladi; - ikkita zaxira valyutalar – AQSH dollari va funt stertling oltinga rasmiy kurs bo’yicha almashtirilishi ta‘minlanadi. - XVJ davlatlararo valyuta munosabatlarini tartibga soluvchi organ sifatida tashkil etildi. Bretton-Vuds tizimi o’z tavsifiga ko’ra qayd qilingan kurslarga ega oltin deviz (oltin valyuta) tizimi edi. AQSH xorijiy mamlakatlar markaziy banklarining birinchi talabi bo’yicha dollarlarni oltinga xech qanday cheklovlarsiz almashtirish majburiyatini o’z zimmasiga oldi, qolgan mamlakatlar esa o’z valyutasini dollarga nisbatan kursini qayd etish va uni paritetga nisbatan ±1% chegarasida tebranishlarini ta‘minlashga majbur edilar. Milliy valyutalarni oltinga almashtirish, turli mamlakatlarning markaziy banklari o’rtasidagi munosabatlardan tashqari butunlay bekor qilindi. Yangi xalqaro valyuta tizimini tartibga solish uchun Xalqaro valyuta jamg’armasi (XVJ) tuzildi. Shunga qaramay, Bretton-Vuds valyuta tizimining qarama-qarshiliklari, eng avvalo dollarning milliy tavsifi va uni xalqaro to’lov vositasi sifatida qo’llanishi o’rtasidagi ziddiyatlar asta-sekin ushbu tizimni ham barbod bo’lishiga olib keldi. Shuningdek, AQSH ning Vetnamda olib borgan uzoq yillik urushi natijasida davlat byudjeti defitsiti keskin oshgan edi va buning natijasida dollor kursi keskin tebranishi kuzatildi. Ushbu sabablarga ko’ra XX- asrning 70- yillariga kelib zaxira valyuta sifatida dollordan qochish tendensiyasi yuz berdi. 1971- yilda AQSH dollarlarni rasmiy kurs bo’yicha oltinga almashtirishni to’xtatdi. Qayd etilgan valyuta kurslari to’g’risidagi kelishuv bekor qilindi va Bretton-Vuds tizimi o’z faoliyatini tugatdi. Hozirda amal qilayotgan to’rtinchi jahon valyuta tizimi (Yamayka tizimi) 1976- yil yanvarda Yamaykaning Kingston shahrida XVJga a‘zo-mamlakatlarning kelishuvlari bilan rasmiylashtirildi. Unda yangi tizimning asosiy prinsiplari shakllantirildi va ular 1978- yil aprelda XVJ Ustaviga ikkinchi tuzatishlar bilan mustahkamlandi. Ushbu prinsiplar hozirgi kunda ham amal qilmoqda:
- oltinning rasmiy narxini bekor qilish bilan uning pul funksiyalari tugatildi, lekin oltinning haqiqiy qiymati tufayli uning zaxira pul (to’g’rirog’i – zaxira aktivi) vazifasi saqlanib qoldi;
- oltin deviz standarti maxsus qarz olish huquqi (SDR) standarti bilan almashtirildi, u valyuta kurslari asosi sifatida rasmiy e‘lon qilindi, lekin amaliyotda na milliy valyutalar qiymatining etaloni (o’lchovi)ga, na asosiy to’lov va zaxira vositasiga aylanmadi;
- mamlakatlar 1973- yildan boshlab rasman qayd qilingan valyuta kurslaridan tashqari suzuvchi valyuta kurslari rejimini ham tanlashlari mumkin bo’ldi;
- XVJ valyuta kurslarini yanada qat‘iy nazorat qilish va valyuta munosabatlarini erkinlashtirishga ko’maklashish vakolatlarini oldi.
Yamayka valyuta tizimidagi bunday aks tartibga solish juda tez suzuvchi valyuta kurslarining kuchli tebranishlarida namoyon bo’ldi, moliyaviy va valyuta inqirozlari esa, ayniqsa asrlar chegarasida (1995- yilda Meksikada valyuta inqirozi, 1997- yil yozda Janubi-Sharqiy Osiyo mamlakatlarida, 1998- yil yozda Rossiyada, 1999- yil yanvarda Braziliyada, 2000 va 2001- yillarda Turkiyada valyuta ―bo’ronlari) valyuta kurslarini qo’llab-quvvatlash, ayrim moliyaviy aktivlarni haqiqiy va oshirib baholash, qoniqarsiz bank nazorati, moliyaviy axborot yetishmovchiligi bo’yicha choralar ko’rish masalasini oldinga surdi. 2007-2008 yillarda jahon valyuta moliya bozorida inqiroz holatlarini yengish uchun mamlakatlarning hatti-harakatlarini muvofiqlashtirish zarurati jahon iqtisodiy hamjamiyatini jahon valyuta tizimida aks tartibga solish hamda moliyaviy oqimlarning globallashuvi sharoitlarida XVJning rolini yangicha baholashga va mamlakatlarning valyuta munosabatlari sohasidagi siyosatlarini kelishishga majbur qildi. 2007-2008 yillardagi valyuta-moliyaviy inqiroz saboqlari 2012-yil aprelda XVJda o’tkazilgan kapital oqimlarini boshqarishni takomillashtirish to’g’risidagi masalaning navbatdagi muhokamasi ishtirokchilariga to’liq liberallashuv har qanday vaziyatda barcha mamlakatlar uchun tegishli maqsad bo’lib hisoblanmaydi va liberallashuvning zaruriy darajasi mamlakatdagi aniq vaziyatlar, xususan uning institutsional va moliyaviy rivojlanish bosqichiga bog’liq degan xulosaga kelish imkonini berdi. Bunda kapitalning ham mamlakatga kirib kelishini, ham mamlakatdan chiqib ketishini tartibga solishga, ya‘ni u yoki bu tartibga soluvchi choralarni qo’llash (management measures) ga katta e‘tibor berish zarur. Biroq, xalqaro valyuta tuzilmasiga tuzatishlar kiritish hamda millat ustki organlar, birinchi navbatda XVF faoliyatini takomillashtirishga nisbatan 20 Guruh, XVF va boshqa tashkilotlarning tavsiyanomalari hanuzgacha zamonaviy jahon valyuta tizimini isloh qilishga jiddiy ta‘sir ko’rsatgani yo’q. Iqtisodiy integratsiya jarayonlarida mintaqaviy valyuta tizimlari vujudga kelmoqda va faoliyat ko’rsatmoqda. Bu eng avvalo, yevro hududidir. Milliy valyuta tizimlariga kelsak, ular milliy pul tizimining bir qismi hisoblanadi, lekin bunda nisbatan mustaqillikka ega va mamlakat iqtisodiyotining jahon xo’jaligi bilan aloqasini ta‘minlaydi. Milliy valyuta tizimining muhim elementi bo’lib valyutaning konvertirlanish (almashtirish) darajasi, ya‘ni miliy valyutani xorijiy valyutaga ayirboshlash erkinligi hisoblanadi. Konvertirlanmaydigan (berk), qisman konvertirlanadigan va to’liq konvertirlanadigan valyutalar ajratiladi. Agar emitent-davlat to’lov balansining joriy operatsiyalari bo’yicha milliy valyutani xorijiy valyutalarga almashtirishni cheklaganda yoki taqiqlaganda valyuta konvertirlanmaydigan valyuta hisoblanadi. Joriy operatsiyalar (lekin kapital operatsiyalar emas) bo’yicha xorijiy valyutalarga erkin ayirboshlash valyutani qisman konvertirlanadigan valyutaga aylantiradi. XVJ Ustavining VIII moddasidan kelib chiqadigan majburiyatni olgan mamlakatlarning valyutalarini XVJ konvertirlanadigan valyutalar sifatida tan oladi. Ushbu majburiyat hech bir a‘zomamlakat joriy xalqaro bitimlar bo’yicha to’lovlar va o’tkazmalarga Jamg’armaning roziligisiz cheklovlarni o’rnatmasligi kerakligini nazarda tutadi. Bunday operatsiyalarga tovarlar va xizmatlar tashqi savdosiga, qisqa muddatli bank va kredit operatsiyalariga, qarzlarni va ular bo’yicha foizlarni to’lash bo’yicha to’lovlar, investitsiyalar bo’yicha foyda o’tkazmalari, notijorat tavsifli pul o’tkazmalari va x.k.larga xizmat ko’rsatuvchi to’lovlar kiritiladi. Qisman konvertirlanishning eng keng tarqalgan shakli bo’lib xalqaro kapital harakati bilan bog’liq operatsiyalarga cheklovlarning saqlanib qolishi hisoblanadi. To‗liq ayirboshlash rejimida valyutaning barcha egalari, ya‘ni rezidentlar va norezidentlar uni olish manbasidan qat‘iy nazar ushbu mablag’larni istalgan maqsadlarda mamlakatda va xorijda istalgan pul birliklariga to’siqsiz ayirboshlash (oldi-sotdini amalga oshirish) imkoniyatiga ega bo’ladilar. Oltin demonitizatsiya qilingan bo’lsa ham hali ham oltindan zaxira (rivojlangan mamlakatlarda mamlakat oltin-valyuta zaxirasining 70%i) sifatida foydalaniladi. Bundan tashqari xalqaro kreditlar uchun oltin yuqori likvidli ob‘ekt garovi hamdir.
|
| |
