Yer
sunʼiy yoʻddoshlari
(YESY) —
Yer atrofidagi (geotsentrik) orbitaga ilmiy yoki amaliy (hayotiy) muammolarni hal
qilish uchun chiqarilgan kosmik apparatlar (KA). Birinchi sunʼiy yoʻldosh sobiq
Ittifoq hududidan 1957 y. 4 okt.da uchirilgan. YESY ga oʻrnatilgan apparatlar
yordamida atmosferaning yuqori qatlamlarida uning zichligi, ionosferada
radiosignallarning tarqalishi oʻrganildi. 1958 y. 1 fevralda AQSH "Eksplorer-1"
sunʼiy yoʻldoshini uchirdi. 1965 y. 26 okt.da Fransiya, 1970 y. 11 fevralda
Yaponiya, 1970 y. 24 aprelda XXR, 1980 y. 18 iyulda Hindiston birinchi YESY ni
uchirishdi.
Vazifasiga koʻra, YESY ilmiy tadqiqot yoki amaliy xillarga boʻlinadi. I. t. YESY
Yerni, boshqa osmon jismlarini, kosmik fazoni tadqiq etish yoki biologik
eksperimentlar oʻtkazish uchun xizmat qiladi. Ularga geofizik, geodezik tadqiqot
YESY va b. kiradi. Amaliy YESY ga esa aloqa, meteorologik YESY, Yer tabiiy
resurslarini oʻrganishga moʻljallangan YESY, navigatsiya YESY, texnik
vazifalarni bajarishga moʻljallangan va harbiy maqsadlar uchun uchirilgan YESY
kiradi. Ayrim YESY ham ilmiy, ham amaliy masqadlarni koʻzlab uchiriladi.
Orbital kosmik kemalar (KK) va orbital st-yalar (OS) YESY ning alohida turiga
kiradi. Milliy kosmik dasturlar boʻyicha uchirilgan YESY turkumi koʻpincha
maxsus nomlar bilan ["Kosmos" (Rossiya), "Eksplorer" (AQSH), "Diadem"
(Fransiya)] yuritiladi. Koʻpchilik YESY bort apparatlari Quyosh batareyalari (QB)
orqali energiya bilan taʼminlanadi. YESY ning issikdik rejimi termorostlash tizimi
orqali amalga oshiriladi. YESY dan Yerga ilmiy va b. axborotlar radiotelemetriya
tizimi yordamida uzatiladi. YESY orbitaga eltuvchi raketalar (ER) yordamida
chikariladi. YESY ni orbitaga eltuvchi bu yoʻl ER harakatining faol (aktiv) yoʻli
deyilib, bir necha yuz km dan 2—3 ming km gacha boradi. ER dvigatellari faol
yoʻl soʻnggida oldindan hisoblangan tezlikka erishgach, uchiriladi va bu nuqta
YESYning orbitaga chiqish nuqtasi deyiladi. Bu nuktada ERning oxirgi bosqichi
sunʼiy yoʻldoshdan ajraladi va yoʻldosh orbita boʻylab erkin harakatlana boshlaydi.
YESY ning harakati Yerdagi maxsus kuzatish st-yalaridan amalga oshiriladi. Bu
kuzatishlar YESY ning orbita elementlarini aniqlab, kelgusi kuzatishlar uchun
uning efemeridalari hisoblanadi. I. t. yoʻldoshlariga sobiq Ittifoqning "Elektron",
"Proton", "Kosmos", AQSH ning "Avangard", "Eksplorer", "OGO", "OSO",
"OAO", Angliyaning "Ariyel", Fransiyaning "Diadem" sunʼiy yoʻldoshlari kiradi.
Amaliy sunʼiy yoʻldoshlar jumlasiga sobiq Ittifoqning "Ekran", "Kosmos",
"Meteor", "Molniya", AQShning "Tiros", "Essa", "Nimbus", "Lendstat",
"Sinkom", "Intelsat" va "AEM" sunʼiy yoʻldoshlari kiradi.
Innovatsion rivojlanish vazirligi huzuridagi Innovatsiyalarni joriy qilish va
texnologiyalar transferi Milliy ofisi tomonidan aerokosmik tadqiqotlar olib
borilmoqda. Hozirda Innovatsion rivojlanish vazirligi binosida Aerokosmik o'quv-
tadqiqot laboratoriyasi faoliyat yuritadi. Mazkur laboratoriya Cube sun'iy
yo'ldoshini yig'ish orqali o'quv-tadqiqot ishlarini amalga oshirishga mo'ljallangan.
Laboratoriya shuningdek, kosmik radio signallarini o'rganish, quyosh tizimi va
uzoq masofali ob'ektlardan radiouzatish uchun antenna texnikasidan amaliy
foydalanish uchun mo'ljallangan. Aerokosmik laboratoriyasiga qo'yilgan asosiy
vazifa telemetriya va er yuzasini geodeziyasi hisoblanadi.
Barchaga ma'lumki, sun'iy yo'ldoshni yaratish va uni kosmosga olib chiqish ko'p
yillik tadqiqotlar va o'rganishlarni talab etadi. Hozirda aynan shu rejaga ko'ra
Aerokosmik o'quv-tadqiqot laboratoriyasining yosh xodimlari tomonidan kosmik
ma'lumotlarni, jumladan havo harorati, bosimi, chang miqdori kabi ko'rsatkichlarni
erga uzatish imkonini beruvchi kichik sun'iy yo'ldosh qurilmasi ishlab chiqildi
hamda 2021 yilda atmosferaning stratosfera qatlamiga (50 ming metr) bir necha
bor olib chiqildi. Xususan, O'zbekiston Respublikasi Mustaqilligining 30 yilligi
munosabati bilan 2021 yil 21 avgust kuni kichik sun'iy yo'ldosh hamda davlatimiz
bayrog'i stratosferaga uchirildi. Natijada, hozirda kichik sun'iy yo'ldosh tomonidan
qayd etilgan ko'rsatkichlar asosida aerokosmik laboratoriyada o'quv-tadqiqot
ishlari olib borilmoqda.
Shuningdek, sun'iy yo'ldosh yaratish, uni kosmosga olib chiqish va undan
keyinchalik foydalanish uchun malakali kadrlar zarur. Aerokosmik o'quv-tadqiqot
laboratoriyasida iqtidorli talaba yoshlarni jalb etilgan holda o'quv dasturlarii
amalga oshirib kelinmoqda. Mazkur dasturlarning natijasi o'laroq 4 nafar talabadan
iborat jamoa AQShning FIRST GLOBAL kompaniyasi tomonidan tashkil etilgan
xalqaro musobaqada ishtirok etdi. FIRST GLOBAL – Ilm-fan, texnologiya,
muhandislik va matematika bo'yicha ta'lim berish orqali etakchilik va
innovatsiyalarni rivojlantirishga hissa qo'shuvchi tashkilot. Musobaqa yakunida
kichik sun'iy yo'ldosh – Cube Sat ishlab chiqildi hamda stratosfera qatlamiga
uchirildi. Aerokosmik o'quv-tadqiqot laboratoriyasida ishlab chiqilgan Meteo Cube
Sat kichik sun'iy yo'ldosh (nano sputnik) bilan troposfera va stratosfera
qatlamlaridan muayyan ma'lumotlar qo'lga kiritildi. Bular keyingi parvozlar va
tadqiqotlar uchun zarur ma'lumotlar hisoblanadi.
O'z navbatida Cube Sat-kichik sun'iy yo'ldoshlarni dasturlash va texnik yordam
bilan ishlash bo'yicha ham ulkan ma'lumotlar bazasi shakllantirildi. Ushbu
ma'lumotlarga asoslangan holda endilikda boshqa yo'nalishlar bo'yicha yangi
kichik sun'iy yo'ldoshlar ishlab chiqarish imkoniyati mavjud.
Bundan tashqari, 2021 yilning 2 noyabridan UNICEF, Tech4Impact NNT va
O'zbekiston Respublikasi Innovatsion rivojlanish vazirligi hamkorligida STEM
sohalariga qiziquvchi qizlar uchun UniSat xalqaro ta'lim dasturi ishga tushirildi.
Qizlarning kosmik tadqiqotlarga qiziqishini oshirishga qaratilgan ushbu dastur
davomida O'zbekistonning barcha viloyatlaridan tanlovdan o'tgan 15-24 yoshli
qizlar nano sun'iy yo'ldoshni loyihalashtirib, uni yig'adilar hamda stratosferaga
uchiradilar. Hozirda joriy yil fevral` oyiga qadar ishtirokchilar onlayn va oflayn
seminarlar, amaliy mashg'ulotlarda ishtirok etmoqdalar. Mazkur seminarlar va
mashg'ulotlarda eng yaxshi ko'rsatkichlarni namoyish etgan 20 nafar eng yaxshi
ishtirokchi Olmaota shahrida nanoyo'ldoshni yig'ish bo'yicha amaliyot o'taydilar.
2022 yil 12 aprel` kuni esa qizlar yiqqan nanoyo'ldosh stratosferaga uchiriladi.
Nazokat Abduqunduzova,
Innovatatsion rivojlanish vazirligi
Axborot xizmati rahbari
AQSh harbiy-havo kuchlarining harbiy samolyotlari tomonidan ishlatiladigan
shifrlangan xizmatlarni sinab ko'rish uchun yashil SpaceX sun'iy yo'ldosh
tarmog'idan foydalanmoqda.
Shu tarzda, Harbiy-havo kuchlari Ilon Maskning yangi loyihasining birinchi
mijoziga aylandi.
SpaceX past darajadagi Yer orbitasida joylashgan 30,000 yo'ldoshlardan tashkil
topgan tarmoqni ta'minlaydigan
Starlink yulduz turkumiga ega. Ushbu "yulduzlar" ning vazifasi butun dunyoni
yuqori tezlikda Internet bilan ta'minlashdir.
“Biz havo kuchlari uchun yuqori quvvatni taklif etamiz. Hozirgi vaqtda bizning
xodimlarimiz shunchaki imkoniyatlarni
sinab ko'rishadi va barchasini qanday qilib to'g'ri tashkillashtirishni
aniqlamoqchi ", - deydi SpaceX bosh direktori Guinn Shotuell.
Global Lightning nomi bilan tanilgan AQSh Havo kuchlari dasturi 2018 yil
boshida SpaceX sinovini boshlagan.
U vaqtda, tekshirish uchun Starlink-ning ikkita sun'iy yo'ldoshi tanlab olingandi,
ular harbiy samolyotni 610 Mbit / s tezlik bilan ta'minlashga qodir
(bu bir daqiqadan kam vaqt ichida butun filmni yuklab olish uchun etarli).
May oyida SpaceX 60 nusxadan iborat bo'lgan sun'iy yo'ldoshlarning birinchi
| 