Tizimli dasturiy ta’minoti klassifikatsiyasi
Yordamchi(xizmat kursatuvchi) dasturiy ta’minotga
asosiy dasturiy ta’minot
imkoniyatlarini kengaytiruvchi va foydalanuvchining ish muhitini (interfeysni)
qulayroq tashkil etuvchi dasturlar kiradi. Bular tashxis qiluvchi, kompyuterning
ishchanligini oshiruvchi, antivirus, tarmoq ishini ta’minlovchi va boshqa
dasturlardir.
Shunday qilib, tizimli dasturiy ta’minotni sxematik ravishda quyidagicha
tasvirlash mumkin.
Operatsion tizim (OТ).
Kompyuterning yoqilishi bilan ishga tushuvchi ushbu
dastur kompyuterni va uning resurslarini (tezkor xotira, diskdagi ma’lumotlar va
hokazo) boshqaradi, foydalanuvchi bilan muloqotni tashkil etadi, bajarish uchun
boshqa dasturlarni (amaliy dasturlarni) ishga tushiradi.
OТ foydalanuvchi va amaliy dasturlar uchun kompyuter qurilmalari bilan
qulay muloqotni (interfeysni) ta’minlaydi.
Drayverlar.
Ular OТ imkoniyatlarini kengaytiradi. Jumladan, kompyuterning
kiritish — chiqarish qurilmalari (klaviatura, sichqoncha, printerlar va boshqalar)ni
boshqarishda yordam beradi. Drayverlar
yordamida kompyuterga yangi
qurilmalarni ulash yoki mavjud qurilmalardan nostandart ravishda foydalanish
mumkin.
Hozirgi davrda ko’plab OТlar mavjud:
— UNIX;
— MS DOS;
— OS/2;
— WINDOWS 95;
— WINDOWS 98;
— WINDOWS 2000;
— WINDOWS XP;
— WINDOWS 7;
— WINDOWS 7 Ultimate;
— WINDOWS 8;
— WINDOWS 8.1;
— WINDOWS 10 va h.k.
Birinchi shaxsiy kompyuterlar OТga ega emas edilar. Kompyuter tarmoqqa
ulanishi bilan protsessor doimiy xotiraga murojaat etar edi. Ularda
murakkab
bo’lmagan dasturlash tili, masalan, Beysik yoki shunga o’xshash tilni qo’llovchi,
ya’ni uni tushunib, unda yozilgan dastur bilan ishlay oluvchi maxsus dastur
yozilgan bo’lar edi.
Ushbu til buyruqlarini o’rganish uchun bir necha soat kifoya qilar, so’ngra
kompyuterga uncha murakkab bo’lmagan dasturlarni kiritish va
ular bilan ishlash
mumkin bo’lar edi. Kompyuterga magnitofon ulangach, chet dasturni ham yuklash
imkoniyati yaratildi. Buning uchun bitta, LOAD buyrug’i kifoya edi, xolos.
Kompyuterga disk yurituvchilar ulanishi bilan OТga bo’lgan zaruriyat paydo
bo’ldi. Disk yurituvchi magnitofondan shunisi bilan farq qiladiki, bu qurilmaga
erkin murojaat etish mumkin.
Diskdagi dasturlarni faqat nomi orqali yuklash imkonini beruvchi operatsion
tizim ishlab chiqildi va u
disk operatsion tizimi (DOТ)
deb nom oldi.
DOТ nafaqat diskdagi fayllarni yuklash, balki xotiradagi fayllarni diskka
yozish, ikkita faylni bitta sektorga tushishining oldini olish, kerak bo’lgan paytda
fayllarni o’chirib tashlash, fayllarni bir diskdan ikkinchisiga ko’chirish (nusxa
olish) kabi ishlarni ham bajara oladi. Umuman olganda, DOТ foydalanuvchini
alohida qog’ozlarda ko’plab yozuvlarni saqlashdan xalos etdi, disk yurituvchilar
bilan ishlashni soddalashtirdi va hatolar sonini sezilarli darajada kamaytirdi.
OТlarning keyingi rivojlanishi apparat ta’minotining rivojlanishi bilan
parallel bordi. Egiluvchan disklar uchun yangi disk yurituvchilar paydo bo’lishi
bilan OТlar ham o’zgardi. Qattiq disklarning yaratilishi bilan, ularda o’nlab emas,
balki yuzlab, hatto minglab fayllarni saqlash imkoniyati yaratildi.
Shu sababli fayllar nomida ham anglashilmovchiliklar paydo bo’la boshladi.
Ana shunda DOТlar ham ancha murakkablashdi. Ularga
disklarni kataloglarga
bo’luvchi va ushbu kataloglarga xizmat ko’rsatuvchi vositalar (kataloglar orasida
fayllarni ko’chirish va nusxa olish, fayllarni saralash va boshqalar) kiritildi.
Shunday qilib, disklarda faylli struktura paydo bo’ldi. Uni tashkil etish va unga
xizmat ko’rsatish vazifasi esa OТga yuklanadi. Qattiq disklar
yanada katta
o’lchamlarga ega bo’lishi bilan OТ ularni bir nechta mantiqiy disklarga bo’lishni
ham «o’rganib» oldi.
Har bir yangi paydo bo’layotgan OТ kompyuterning tezkor xotirasidan
yanada yaxshi, unumliroq foydalana oladi va yanada quvvatli protsessorlar bilan
ishlay oladi.
1981 yildan 1995 yilgacha IBM PC kompyuterlarni asosiy operatsion tizimi
MS DOS edi. Shu yillar ichida u MS DOS 22 versiyasigacha bo’lgan rivojlanish
bosqichlarini bosib o’tdi.
MS DOS foydalanuvchi bilan kompyuterning apparat ta’minoti o’rtasidagi
«vositachi» bo’lib xizmat qildi. Shuning bilan birga
u insonga qaraganda
kompyuterga yaqinroqdir. Kompyuterni ta’mirlash va unga xizmat ko’rsatish
bo’yicha ko’pgina ishlar ham MS DOSda bajarilar edi.
WINDOWS operatsion tizimi grafik interfeysli OТlar hisoblanadi, chunki
ular foydalanuvchi bilan grafik tasvirlar (yorliqlar, belgilar) yordamida muloqot
qilish imkonini beradilar.
