1.1-rasm. Raqobatchi firmaning o‘z foydasini eng yuqori darajaga
yetkazish.
Bu yerda, MS=MR=P – masofa; AV=R-AS – to‘g‘ri burchak yuzi birbirlik mahsulotdan olinadigan o‘rtacha foyda; AVSD - to‘g‘ri burchak yuzi firmaning eng ko‘p yalpi daromadi. 1.1-rasmda ko‘rinib turganidek firmaga hamisha ham qisqa muddatli davrda foydani eng yuqori darajaga kerak emas .
Chegaraviy daromad (MR) chegaraviy harajatlar (MS)ga teng bo‘ladigan va chegaraviy harajatlar egri chizig‘i ko‘tarilib boradigan nuqtada foyda eng yuqori darajaga yetadi: MR=MS (1). Raqobatli bozorda talab egri chizig‘i to‘g‘ri chiziqdan iborat bo‘ladi, shu sababli MR=R, ya’ni (1) qoidani MS=R shaklida yozish mumkin. 1.1-rasmda raqobatchi firmaning o‘z zararlarini eng kam darajaga tushirish AYE kesma - R – AYEFD to‘g‘ri burchak yuzasi ishlab chiqarish xajmi q | bo‘lganida olinishi mumkin bo‘lgan qo‘shimcha foyda; ASAVC=AFC – kesma VE – doimiy o‘rtacha harajatlar; SBEF yuza – hech qanday mahsulot chiqarmaydigan maqomdagi harajatlarga teng zarar.
1.2-rasm. Raqobatchi firmaning o‘z zararlarini eng kam darajaga tushirish.
1.2- rasmning avvalgisidan asosiy farqi ishlab chiqarish doimiy harajatlarning ortib borishidir. Bu narsa umumiy o‘rtacha harajatlar (AS)ni oshiradi, ammo o‘rtacha o‘zgaruvchan harajatlarni o‘zgartirmaydi. Natijada 1.2- chizmada ko‘rinib turganidek baho (R) o‘rtacha harajatlar (AS)dan pasayib qoladi.
Shunga ko‘ra AV kesmasi ishlab chiqarishning o‘rtacha zararlariga teng bo‘ladi.
Monopolistik raqobat o‘z nomiga mos xolda ustun keladigan raqobatning bir qadar monopol hukmronlik bilan aralashmasidan iborat. Raqobatchilardan anchagina sonli bo‘lishi ulardan har birining bozor narxlarini nazorat qilish imkoniyatini to‘liq bo‘lmasada, ammo sezilarli darajada cheklaydi.
Monopolistik raqobatga xos bo‘lgan muxim belgi sotuvchilarni tovarlarni tabaqalashtirishga intilishidir. Tabaqalashtirish, ya’ni tovarlarga aloxida uni o‘ziga o‘xshash tovarlardan ajratib turadigan sifat berish sotuvchiga raqiblarining xudi shunday tovarlarga qaraganda uning tovarini afzal ko‘ruvchi haridorlar haridorlar doirasini yaratish imkoniyatini beradi.
Oligopoliya - tarmoqda bir necha firmaning o‘zaro bog‘lanib qolishi, ularning har biri o‘z harakati bilan raqiblarga bevosita ta’sir ko‘rsatadi, va uni o‘zi ham ularning ta’siridir. Bozorning oligopoliya tuzilmasida firmalar aynan o‘xshash ish deyarli bir xil yoki bo‘lmasa tabaqalangan mahsulotlar ishlab chiqarishlari mumkin. Oligopolik bozorda narx bo‘yicha peshqadam bo‘lish ko‘p uchraydi. Bu peshqadam tarmoqdagi eng yirik ish eng samarali ishlayotgan firma bo‘ladi. Tarmoqdagi peshqadam o‘z mahsuloti narxini o‘zgartirish bilan boshqa hamma firmalarni narxlarini qayta ko‘rib chiqishga majbur etadi. Oligopoliyada raqobatchi firmalar sonini ko‘p bo‘lmasligi ularning narxlar yetkazib berish xajmlari, bozorni bo‘lib olishni birgalikda boshqarish maqsadlarida til biriktirish ehtimoli imkoniyatlarini keltirib chiqaradi. Oligopoliya tarmoq sharoitlarida firmalar hamkorlikni yuridik jixatdan rasmiylashtirilmasdan va bu haqida oshkora xabar bermasdan manfaatdor bo‘lishlari mumkin. Xo‘jalik sub’ektlarining raqobatni jiddiy cheklashga olib keladigan noqonuniy kelishuvlariga yoki o‘zaro kelishilgan faoliyatiga ko‘ra kurashish bozor iqtisodiyoti davlatlaridan monopoliyadanchiqish qonuniy xujatlar yordamida xal qilinayotgan vazifalaridan biridir.
Mukammal (sof) monopoliya. Mukammal (sof) raqobatning butunlay aksi. Bu modelda yaqinroq o‘rinbosar bo‘lmagan mahsulot taklif etadigan yagona ishlab chiqaruvchi mukammal monopolist hisoblanadi. Bu modelda bozorda tanho sotuvchi yoki ularning soni naqadar kamki ularning har biri raqiblari bilan kelishilgan xolda mustaqil tovarlar va xizmatlar taklifi umumiy xajmiga va ularning narxiga ta’sir ko‘rsatishga qodir. Monopol bozorlar barcha mamlakatlarda shu jumladan raqobat mamlakatlarda darajasi yuqori bo‘lgan bozor iqtisodiyoti mamlakatlarda kam mavjud. Bu bir qancha sababalrni paydo qiladi.
Zamonaviy texnologiyalarni joriy etish ko‘p xollarda kam chiqimli unumdor ishlab chiqarishga erishish uchun uning miqyosini kengaytirishi ham mutloq ma’noda kam harajat talab etadi. Shunday tarmoqlar ham borki ularda mahsulot yoki xizatlar borligiga to‘g‘ri kekeladigan harajatlarni pasaytirish ayniqsa ishlab chiqarish ko‘lamiga va raqibning bor yo‘qligiga bevosita bog‘liq.
Real bozor, mukammal raqobat – mukammal monopoliya o‘qi bo‘yicha turli modelning qaysi biriga muvoqfiqroq kelishiga qarab shu bozorda tovarlar va xizmatlar sotuvchisi bo‘lgan tadbirkorlar raqobat kurashining turli yo‘llaridan foydalanadilar.
“Bozor iqtisodiyoti mamlakatlarida qonunlar reklama sohasidagi raqobat kurashiga monelik qilmaydi. Tadbirkorlarga xususan faqat ularning tovar yoki xizmatni sotib olish g‘oyani afzal ekanligiga haridorni ishontirishga urinishlarda juda katta erkinliklar beradi”.
Raqobat vositalarining shakl va taomyili, uning namoyon bo‘lishi sohalari g‘oyat ko‘p va keng . Uning tarmoq ichidagi kapitalning bir tarmoqdan ikinchi tarmoqga oqib o‘tishiga olib keladigan tarmoqlararo, jahon bozorlarida turli mamlakatlar xo‘jalik kompleks raqobati kabi turlari mavjud. Raqobatni amalda tasavvur etish uchun shu ko‘rinishlarga mansub bo‘lgan hozirgi usullardan ayrimlarini ko‘rib o‘tamiz va jahondagi hamma mamlakatlarda qonuniy hisoblanadigan va amalda keng qo‘laniladigan raqobat xulqining turli ishlarini tavsiflaymiz. Narx bilan raqobatlashuv an’anaviy shakl. Uning an’anaviy va eng ko‘p qo‘llaniladigan usullariga quyidagilar kiradi:
- “Narxlar jangi” – yirik ishlab chiqaruvchilar raqiblarini tarmoqdan surib chiqarish uchun narxlarni vaqti-vaqti bilan yoki uzoq muddat pasaytirib turadi. “Narxlar jangi”ni boshlagan baquvvat firma tovarning sotish xajmi ko‘payganligi hisobiga ko‘proq daromad ko‘rishni ko‘zlaydi. Yirik Firmalarning o‘zlari uchun yangi bo‘lgan mamlakatlarda ochilgan korxonalari filiallari boshqa xorijiy va mahalliy ishlab chiqaruvchilar bozordan siqib chiqarish uchun aksariyat “narxlar jangi”ni qo‘llaydi. Iste’molchilar dastlab tarmoqdagi “narxlar jangi”dan foyda ko‘radi, ammo keyinchalik bunday monopoliyalashtirishning jabrini tortishlari mumkin. Davlat mahalliy tovar ishlab chiqaruvchilarning tarmoqni o‘zlashtirishdan manfatdor bo‘lib qudratli xorijy firmalar bilan kurashda mahalliy bozorda o‘rnashib qolishga yordam berish uchun ularni aloxida imtiyozlar va afzalliklar tizimi bilan qo‘llab-quuvatlashga harakat qiladi, u yoki bu tarmoqda xorijiy xo‘jalik yurituvchi shakxsga tadbirokrlik faoliyati uchun mahalliy sherik ishtirokida qo‘shma korxona barpo etish majburiy shart qilib qo‘yadi yoki boshqa cheklash va tartibga solish choralarini ko‘radi;
- demping – amal qilish va maqsadlarga ko‘ra “narxlar jangi”ga yaqin bo‘lgan narx bilan raqobatlashuv usuli. Uning mohiyati shundaki yirik tovar ishlab chiqaruvchilar boshqa mamlakatlar xududida korxona qurmaydilar, ammo uning bozorlarida o‘z ichki bozordagi narxlardan, jahon narxlaridan arzon. Dempingning ma’nosi tovar ishlab chiqaruvchi mamlakatning ichki bozorida sotilayotgan ortiqcha mahsulotni yo‘qotish va yangi bozorlarga kirib olishdan iborat. Rivojlangan iqtisodiyotga ega bo‘lgan davlatlar rivojlanishi pastroq mamlakatlarga dempingni eksportchi Firmalarga byudjetdan maxsus eksport mukofotlari va subsidiyalari to‘lash bilan rag‘batlantiradi va bu to‘lovlar Firmalar ko‘radigan zararni qisman qoplaydi. Bunday ishlardan davlatning manfaatdorligi boshqa malakat bozorida o‘z ishtirokini kuchaytirish, iqtisodiy manosabatlarni yanada rivojlantirish uchun negiz yaratishga intilish bilan izohlanadi.
Rivojlangan mamlakatlardan rivoji pastroq mamlakatlarga demping tovar chiqarish amaliyotda doimiy xodisa. Demping narxlar iste’molchilarni so‘zsiz qoniqtiradi, ammo “narxlar jangi”di bo‘lgani kabi bozorda bunday tovarlarning hozir bo‘lishi mahalliy tovar ishlab chiqaruvchilarning rivojlanishini qiyinlashtiradigan omilga aylanishi mumkin. Demping tovarlar kiritayotgan davlat - bu jarayonni savdo cheklashlarini joriy etish, muayyan turdagi tovarlarni kiritish uchun bojlarni ko‘tarish bilan nazorat qilish, shuningdek demping narxlarda sotilayotgan tovarlarga o‘xshash tovarlar ishlab chiqaruvchi mahalliy tadbirkorlarga yordam berish imkoniyatlariga ega.
Xalqaro amaliyotda mahsulot narxidan chalg‘itmaslik, tovarning qiymati va sifati sohasida raqobatni qiyinlashtirmaslik uchun chegirma va saylovlarning eng yuqori miqdorlarini belgilab qo‘yish kam uchraydi. Shuningdek narx bilan raqobatlashuvga quyidagilarni kiritish mumkin:
- muayyan toifadagi iste’molchilar uchun imtiyozli narxlar (masalan, aviaFirmalardan yo‘lovchilar guruxiga bir yo‘la olinadigan “Oilaviy” biletlar yakka-yakka olishga qaraganda arzonroq) sotiladi;
- vaqti va joyiga qarab narxlarni tushirish yoki ko‘tarish (kinoteatrga ertala borish kechkidan ko‘ra, ish kunida borish dam olish kunidan ko‘ra arzonroq turadi);
- ko‘rasatiladigan xizmatlar xajmi ko‘paygan yoki tovarlar sifati yaxshilangan sharoitlarda ham amaldagi narxlarni saqlab turish;
- xaridorlar uchun kredit muddatlarini uzaytirish va boshqalar.
Narx bilan raqobatlashuvga kirmaydigan raqobat usullarini “narxsiz raqobat” deb ataladi. Bu atama garchi noaniq bo‘lsada amaliyot va ilmiy adabiyotda keng qo‘llaniladi, raqobat kurashidagi turli usullarga yagona nom berishga imkoniyat yaratadi.
Prezidentimiz o‘z ma’ruzalarida, “Inqirozga qarshi choralar dasturi doirasida amalga oshirilgan yana bir yo‘nalish – mamlakatimizdagi eksport qiladigan korxonalarni qo‘llab quvvatlash va rag‘batlantirish, eksport salohiyatini mustaxkamlash bo‘yicha qabulqilingan amaliy choralar muhim ahamiyatga ega bo‘ladi.” deb ta’kidlagan edilar. Shunday ekan talab, taklif va raqobatsiz bozorni tasavvur etib bo‘lmaydi.
Haridorning tovar va xizmatlar sotib olish uchun qilgan sarf harajatlari ikk qismdan iborat. Birinchi tovarga bo‘lgan baho, ikkinchisi uni topishga ketgan vaqt va ishlatish harajatlaridir. Ularning hammasi jamiyat uchun iste’mol harajatlarini, ya’ni bahosini tashkil etadi. Iste’mol bahosi tovarning harid qilib olish narxidan ancha ko‘p. Tovarlar ichida eng raqobatdoshi bo‘lib boshlang‘ich bahosi past emas, iste’molchi qo‘lida ishlatilishi qulayligi, kam sarfligi va umumiy harajati kamligi bilan farqlanadigan hisoblanadi.
Haridorlar xajmi – harakatini kuzatish shuni ko‘rsatmoqdaki, ular tovarlarni taqqoslashda qaysinii qo‘llash samaradorligi (R); sotib olish harajatlariga (S) nisbatan yuqori bo‘lsa o‘sha tovarni ko‘proq tanlashadi. Demak, tovarni raqobatdoshligi (K) umumiy ko‘rinishda bo‘ladi. R S K = 24 Tovarning raqobatdoshligini baholash qo‘yidagi bosqichlarni o‘z ichichga oladi:
bozorni tahlil qilib o‘zimizni tovarimizga o‘xshash tovar namunasini topib olish;
bizning tvoar bilan solishtiriladigan tovarlardagi asosiy ko‘rsatkichlarni belgilash;
o‘zimizning tovarimizdagi integral (umumiy) raqobatdoshlik xususiyatlarini aniqlash.
Bozordagi raqobatga esa ko‘proq tovar sotishni rag‘batlantirish vositalari xizmat qiladi. Asosiy axborotni haridorlar tovar ishlab chiqaruvchidan olinadi. Haridorlarni asosan tovarning iste’mol qiymati qiziqtiradi. Raqobat bozorda taklif talabdan yuqori bo‘lganda firmalar ichida emas balki tovarlar orasida namoyon bo‘ladi.
Raqobat asosan quyidagi ko‘rinishlarda bo‘lishi mumkin:
tovarlarning xizmatlari bo‘yicha bir xil ehtiyojni qondirishga qaratilgan raqobat. Masalan, sport, kitoblar, plastinkalar kishining madaniy dam olishiga qaratilgan. Shuning uchun ular bir-biri bilan raqobatchi;
bir xil tovarni har xil firmalar ishlab chiqarishi orqali bo‘ladigan raqobat yoki bir xil firma tomonidan har xil modifikatsiyadan tovar ishlab chiqarish;
baholar orqali bo‘ladigan raqobat – bu eng ko‘p tarqalgan usullaridir. Bahoni pasaytirib bozorni egallash.
Tovarlarni iste’mol qilish (ishlatish) jarayonidagi bahosini pasaytirishga elektr yoqilg‘i va material sarflarini kamaytirish va xizmat qilish muddatini ko‘paytirish orqali erishish.
Jahon bozori tajribasida raqobatning quyidagi shart-sharoitlari mavjud:
Agar raqobatchilar kuchi teng va strategiyalar bir-biriga o‘xshash bo‘lsa bozor muvozanati uzoq saqlanmaydi, ular orasidagi kelishmovchilik susaymaydi.
Raqobatchining g‘ashini keltiradigan harakatlar qilmang.
Sizning raqobatchingiz hamma narsadan xabardor deb biling.
Sizning harakatlaringiz o‘zingizning imkoniyatlaringizga mos ekanligiga raqobatchingizni ishontiring.
Raqobatchilar strategiyasini o‘rganishda quyidagi savollarga javob topiladi:
Boshqa tovarlarning raqobatbardoshligini belgilovchi omillar qaysilar?
Raqobatchi firmaning reklama vositalari va sotishni raqobatlantiruvchi usullari?
Qaysi belgilari ishlatilmoqda?
Tovarni kafolatli va undan keyingi ishlatish davrlarida qanday servis taklif qilinmoqda?
Tovarlarni raqobatdoshligini baholashda 4 ta usul mavjud bo‘lib ular quyidagilardan iborat:
1. Ekspert baholash
2. Baholashni o‘lchash hisoblash usuli
3. Tajriba usuli
4. Sotsiologik usul
Ekspert baholash – tovarlarni sifatini ekspert baholashda tovarlarni ishlab chiqarishda katta ahamiyatga ega. Ekspert baholashda 2 xil usul mavjud:
1) xay’at usuli;
2) yetakchi ekspert va guruh usuli.
O‘lchash- hisoblash usuli- bu usul bilan tovar sifatini baholash tajriba natijalari asosida o‘lchanadigan ko‘rsatkichni baholash, qiymatni aniqlash va oldindan ishlab chiqilgan namunaviy hisoblash formulasi, grfik va jadvallarni ishlatib o‘lchashga asoslangan.
Baholashni tajriba usuli – bunda tovarlarni raqobatdoshligini aniqlash tajriba usulida ekspert qiluvchi tovarni sifatini insonlarda sinab ko‘radi. Baholashni sotsiologik usulida esa – tovarlarni raqobatdoshligini aniqlashni tajriba usulida ekspert qiluvchi tovarni sifati to‘g‘risidagi fikrlari asosida tovarga baho beriladi. Tashqi bozorga chiqish har doim raqobat krashiga tortilishi demakdir.
Haridorlarning ayrim bir ehtiyojlari teng yoki qisman o‘zgaradigan sharoitlarda bir xil yoki har xil usullar bilan qondirish mo‘ljallangan xilma-xil tovarlar ayni bir vaqtda taklif etiladi. Bunday sharoitda iste’molchi o‘zining qiymat birligi bo‘yicha raqobatchilar tovarlariga qaraganda ehtiyojni ko‘proq va yuqori darajada qondiradigan tovarlarni tanlaydi.
II-BOB FIRMANING STRATEGIK MUAMMOLARI
2.1. Korxonalarning raqobatbardoshligini baholash uslublari
Prezidentimiz o‘z ma’ruzalarida, “Mamlakatimizning raqobatdoshligini oshirishni ta’minlash uchun iqtisodiyotni tarkibiy o‘zgartirish jarayonlarini chuqurlashtirish siyosatini davom ettirish 2023-yilga mo‘ljallangan iqtisodiy dasturni amalga oshirishning muxim ustuvor yo‘nalishiga aylanishi lozim” – deb ta’kidlagan edilar
Baho – bu bozor unsurlari ichida eng murakkabidir. U o‘zgaruvchan, harakatchan, bozordagi kon’yukturali tebranishlarga moslashuvchan, doimo o‘zgarib turuvchi mexanizmdir. U tovar qiymatining puldagi ifodasidir. Uzoq vaqt davomida bizning iqtisodiyotimizda barqaror baholar ahvolini tovar va xizmatlar bilan ta’minlashdagi ijtimoiy haqiqatnining asosiy tamoyili degan fikr hukmron edi.
O‘zgarmas baholar barqaror ishlab chiqarish rivojiga va talabini qondirishga to‘siqlik qiladi. Bugungi kunda baholar tizimi ancha chalkash, uni tushunib yetish bir muncha murakkab, eng asosiysi u xo‘jalikni murakkab yuritishning yangi bozorlar sharoitiga moslashmog‘i lozim. Bozor baholarining asosiy xususiyati ularning doimo o‘zgarib turish qobiliyatidir. Bu tabiiydir, chunki baholar talab va taklifni o‘zaro bog‘lovchi vositadir.
Bizga ma’lumki, ularning har ikkalasi ham harakatchandir. Shuning uchun harakatchan baholar siyosatidan foydalaniladi. Bu siyosat tovarning bozordagi harakatini, tovar hayotiylik davrini turli bosqichlarini tartibga solish va boshqarish bozorga yangi iste’mol tovarlari va ishlab chiqarish vositalarini kiritishni eskirgan modellarini bozordan siqib chiqarishni ta’minlaydi.
Baholar hech qachon sababsiz o‘zgarmaydi, masalan, biror kamchiligi bo‘lgan va ma’naviy eskirgan tovarlar pasaytirilgan baholarda xattoki tushurilgan baholar deb ataluvchi baholarda sotiladi. Yuqori baholar esa yuqori sifatli, ya’ni iste’mol qobiliyatiga ega bo‘lgan tovarlarga o‘rnatiladi.
Rivojlangan iqtisodiyotga ega bo‘lgan mamlakatlarda bahoni tashkil qilish muammolarini faqatgina asosiy strategik yondoshishlarigina ishlab chiqilishigina bejiz emas chunki baholarning o‘zi faqat bozor sub’ektlari: sanoat va savdo firmalari, korxonalari tomonidan o‘rnatiladi va davlat tomonidan tartibga solinadi. Baho darajasi tovarning raqobatdoshligi va bozordagi o‘rniga bog‘liqdir. Buning natijasi sotiladagan tovarlar masalasida korxona ulushining oshishidir.
Bahoni tahlil qilishda eng avvalo nimaga ahamiyat berish kerak va tovarning birlamchi bahosi qanday bo‘lishi foyda olish uchun va bozorda bu mahsulotni ulushini oshirish uchun uni qanday o‘zgartirish kerak?
Mutaxassislar bu savollarga javob berishga turlicha yondoshadilar. Birlamchi bahoni aniqlashga vaqt bo‘yicha baho darajasini aniq hisoblash ta’sir qiladi. Bu hisoblash bozor segmentiga tovarni hayotiylik davriga, tovarga talab va taklifning potensial miqdoriga bog‘liq bo‘ladi.
Tovar siyosati ijtimoiy tovar ishlab chiqarishning barcha taqsimlashlarini almashuv va iste’molchining o‘ziga xos xususiyatlarini hisobga olgan xolda yuritiladi. Har bir bosqichda tovar bahosiga ta’sir qiluvchi unga xos omillar harakat qiladi. Tovar va xizmatlar bahosida, sarflangan harajatlar bahoda aks etgan foyda talab va taklifning nisbati hisobiga olinadi. Xuddi mana shu omillar talab va taklif qiymati foydani tenglashishi kabi ob’ektiv qonuniyatlariga asosan baholarni tashkil qilishni tartibga soladi. Firma baho siyosatida tovar va xizmatlar birlamchi bahosini o‘rnatishning o‘ziga xos xususiyati shundaki, haridor o‘z firmasiga doimo ishonadi. Masalan, firma yangi tovarga bahoni yuqori o‘rnatmaydi, o‘rnatsa ham u doimo o‘z haridorini qoniqtiradi.
Moliyaviy va bank boshqarish sistemalarining susayishi, transport va milliy iqtisodiyot tarmoqlarining kuchsizlanishi baho raqobatini oshirib yubordi. Baholar darajasi ko‘p xollarda haridor tomonidan belgilanadi.
Ma’lumki, yuqori daromadli rivojlangan ba’zi bir mamlakatlarda narxni pasayishi sifatni yomonligidan dalolat beradi. Shuning uchun narx pasayishi shu davlatlarda korxonani mavqeini bozorda mustahkamlamaydi, balki uni raqobatdoshlik darajasini pasaytiradi.
Hozirda asosan baho raqobati bahosiz raqobatlarga o‘z o‘rnini bo‘shatib bermoqda. Baholar faqat iste’moldangina emas, balki ishlab chiqarishdagi o‘zgarishlardan ham darak beradi. Baholarning boshqa muxim vazifasi ishlab chiqaruvchilar va iste’molchini rag‘batlantirishdir. Narxlarning o‘zgarishi ularni ham, bularni ham chorasini ko‘rishga ayni vaqtda bunday chora imkoniyat yaratishga undaydi.
Marketingda bir necha baho strategiyalari mavjud:
Yuqori baho yoki “qaymog‘ini olish” strategiyasi – avvalo tovar bahosini ishlab chiqarish narxidan ancha yuqori o‘rnatib, asta-sekin uni tushirib boradi.
Bu usul bilan yangi tovarlar sotiladi va bozorga kirgandan keyin segmentlar guruhini kengaytirish maqsadida arzonlashtirib boriladi. Yuqori baho strategiyasi sotuvchiga tezda sarf-harajatlarni qaytarib olishga yordam beradi.
Firma bozorda yangi tovarlar taklif qilishda monopol holatda bo‘lsa, talab takliflar yuqori, baland narx haridorlar tomonidan yuqori sifatli tovar belgisi deb qabul qilingan vaqtlarda bu strategiya o‘zini oqlaydi.
Keyinchalik bozorda o‘xshash tovarlar – raqiblar paydo bo‘lgandan keyin firma o‘z tovari narxini tushira boshlaydi va boshqa segmentlar uchun yangi tovar modifikatsiyasini yarata boshlaydi. Tovar boshlang‘ich bahosi past o‘rnatilib, talab rag‘batlantiriladi, raqobatda yutib chiqiladi, raqiblar tovarini bozordan siqib chiqariladi. Unda asosiy ulushini egallaydi va keyin tovar narxini oshira boshlaydi.
Ammo “xaridorlar” bozorida bu strategiyani qo‘llash juda qiyin, faqat to‘yinmagan “sotuvchilar” bozorida biror natijaga erishish mumkin. Agar tovar harakati qatnashchilari o‘z tovari bahosini o‘zgartirmaslikka intilsa, ko‘p vaqt standart narx saqlanib turadi.
O‘zgaruvchan narxlar bozorda talab ko‘paysa yoki davlat miqyosida biror iqtisodiy tadbir o‘tkazilsa, shunga mos ravishda tovarlar va xizmatlarga yangi baholar o‘rnatishni bildiradi.
Diskriminatsiya baholari ayrim sotuvchilarga ma’qul kelmagan haridorlar uchun, ayniqsa davlatlar orasidagi munosabatlar, haqiqiy siyosiy muhit buzilgan davrda o‘rnatiladi. Bu narxlar o‘ta yuqori, tovarni sotib oluvchiga bir necha marotaba og‘ir tushadigan qilib o‘rnatiladi.
Yagona narx strategiyasi yoki hamma iste’molchilar uchun bir xil baho o‘rnatish strategiyasi tovarlarni namunalari bo‘yicha kataloglar va aloqa bo‘limlari orqali sotishda ishlatiladi. Qayishqoq baholar haridorlarning imkoniyatlariga qarab va savdolashish qobiliyatlari asosida o‘rnatiladi. Bu narxlar yakka tartibda shartnomalar tuzishda ishlatiladi. Tovar narxi va sifati orasidagi bog‘liqlik – bu tamoyil bo‘lib unga asosan iste’molchilar yuqori bahoning manbai yaxshi sifat, aksincha pats narxli mahsulot sifatsiz deb qarashini anglatadi.
Demak, bozorda tovar narxining shakllanishiga juda ko‘p omillar ta’sir ko‘rsatadi, ularning barchasini tovar narxini belgilashda o‘ziga xos holatlada hisobga olish tavsiya etiladi. Firma baho strategiyalarini bir nechasini muvofiqlashtirib, bozorning aniq kon’yunkturasi va umumiy marketing vazifalariga asoslangan ravishda qo‘llaydi.
Mahsulotning yuk sifatida ishlab chiqarish jarayonidan iste’molchiga yetib kelishigacha – tashish, saqlash va qo‘shimcha ishlarni bajarish bilan bog‘liq bo‘lgan jarayon tovar harakati deyiladi. Tovar harakatini rejalashtirishda korxonalar tanlagan tovar sotish uslublariga asoslaniladi.
Ular quyidagi uch uslubdan biri bo‘lishi mumkin:
tovar ishlab chiqaruvchi vositachilarsiz to‘g‘ridan-to‘g‘ri o‘zining iste’molchisi bilan bog‘lanish;
tovarlarni mustaqil vositachilar orqali sotish;
aralash usul, ishlab chiqaruvchi firma va vositachi savdo tashkiloti sarmoyalari qatnashishi orqali.
Tovar harakatini shaklini tanlashda uning harajatlari quy idagi formula bilan aniqlanadi:
Tx = T + O1 + O2 + Kx. 31
Bu yerda. Tx – tovar harakati harajatlari summasi; T – transport harajatlari; O1 – ombor harajatlarining doimiy qismi; O2 – ombor harajatlarining o‘zgaruvchan qismi; Kx – qolgan harajatlar.
Tovar harakatlari harajatlari uning sotish bahosiga sezilarli ta’sir ko‘rsatadi. Ulgurji savdo umumlashgan vositachi hisoblanadi va ko‘pchilik vazifalarni bajaradi. Uning ahamiyati quyidagilar:
chakana savdoga ishlab chiqarish firmalarining tor assortimentini kengaytirib taklif etadi;
katta xajmda tovar sotib olib, muomala harajatlarini kamaytiradi;
yuqori malakali tovarshunos va marketologlar bilan tovarlar bozorini chuqur o‘rganadi;
tovarlarni saqlaydi va kerakli tovar zahiralarini shakllantiradi;
ishlab chiqaruvchilar va chakana savdo o‘rtasida mustahkam aloqa bog‘laydi, ularga moliyaviy yordamlashadi va b.
Diler – mustaqil kichik vositachi – tadbirkor bo‘lib, oldi-sotdi ishlarini bajaradi va moddiy javobgarlikka ega.
Savdo madaniyati – keng tushuncha bo‘lib, iste’molchi to‘g‘risida chinakam, chuqur, har tomonlama g‘amxo‘rlik qilish uning asosi hisoblanadi. Savdo madaniyati deyilganda haridorga xushmuomalada bo‘lishni, xizmat ko‘rsatishni ilg‘or usullarini joriy etishni, savdo maydonini bezash, did bilan jixozlashni, do‘konlarning aholi uchun qulay ish vaqtlari kabilarni tushunmoq kerak. Chakana savdo madaniyati do‘konning texnologiya jarayoni tashkil etilishidan boshlanadi.
Tovar sotish – har qanday do‘konning asosiy vazifasidir. Shu sababli tovar sotish aossiy texnologiya jarayoni hisoblanadi. Boshqa xizmatlarning hammasi yordamchi jarayonlarga kiradi.
Asosiy texnologiya jarayoni, ya’ni tovar sotish quyidagi tarkibiy qismlarni o‘z ichiga oladi:
tovarni tavsiya qilish;
haridorlarga maslahat berish;
tovarni uning qo‘liga topshirish;
hisob-kitob qilish.
Yordamchi texnologiya jarayonining quyidagi tarkibiy qismlari bor:
Do‘konning texnologiya jarayonini tashkil etishda quyidagi talablar hisobga olinishi zarur:
tovarlarning iste’mol qiymati to‘la saqlanishi;
tanlab olingan texnologiya variantining fan-texnika taraqqiyoti hozirgi zamon darajasiga mos kelishi;
texnologiya jarayonini tashkil etish uchun qilingan sarflarning iqtisodiy samaradorligi;
jonli mehnatni tejash, xodimlarning yuksak mehnat unumdorligini ta’minlash va og‘ir jismoniy mehnatni tugatish.
Tovar sotishning ilg‘or texnologiyasini joriy etishni nazarda tutib, do‘konlar savdo maydonlarini quyidagi talablar asosida rejalashtirish lozim:
savdo maydonini harakat qilishda, tovarlarni ko‘rish va tanlab olish chog‘ida haridorlar uchun eng ko‘p qulaylik yaratish;
hisob-kitob qilishda navbat kutib qolishga yo‘l qo‘ymaslik lozim;
xodimlarning mehnat qilishi uchun qulay sharoit yaratish va savdo maydonidagi tovarlarni yordamchi xonalardagi tovarlar bilan to‘ldirib turish;
savdo maydonidan yanada samarali foydalanish;
yuqori darajada ishlash qobiliyatiga erishish.
Haridorlar navbat kutib qolishiga yo‘l qo‘ymaslik uchun hisob-kitob bo‘g‘ini quyidagi tartibda rejalashtiriladi:
kassalar savdo maydonidan chiqadigan joyga o‘rnatiladi;
kassalar yonidagi yo‘laklar haridorlarning bir tomonlama harakat qilishini ta’minlaydi;
kassalar odatda kontrolyor – kassirlarning savdo maydoniga qarab o‘tirishini hamda savdo maydonini yaxshi kuzatishni ta’minlaydigan darajada joylashtiriladi;
haridorlar oqimi kontrolyor – kassirning chap tomonidan o‘tadi. Bunda kassir o‘ng qo‘li bilan kasa apparatida chek bosadi, chap qo‘li bilan esa tanlab olingan tovarlarni tekshiradi va pul qabul qilib oladi.
hisob-kitob bo‘g‘ini maydoni taxminan savdo maydonining 8-12 fozini egallaydi.
Chakana savdo jarayoni – aholining tovar harid qilishini ta’minlaydigan usullar yig‘indisidan iborat. Tovar sotish chakana savdodagi asosiy texnologiya jarayoni hisoblanadi.
Hozirgi vaqtda chakana savdoda tovar sotishning quyidagi usullari qo‘llanilmoqda:
tovarni peshtaxta orqali sotish;
tovarni haridorlar o‘ziga-o‘zi xizmat qiladigan usulda sotish;
tovarni ochiq, yoyib qo‘yib sotish;
tovar namunalarini ko‘rsatib sotish;
tovarni aholining buyurtmasiga muvofiq sotish.
2.2. O‘zbekistonning yengil sanoat tovarlariga bo‘lgan talabni shakllantirish va sotishni rag‘batlantirish
Tovarni sotib olishda insonlar ma’lum ehtiyojlarini qondirishni nazarda tutadilar. Shu sababli tovarning sifat ko‘rsatkichlari to‘g‘risidagi axborot zarur.
Bo‘lajak iste’molchi quyidagi axborotni olishi shart:
tovarning borligi va sotilish joyi;
qaysi ehtiyojlarni qondirishga qaratilganligi;
iste’mol qiymatining asosiy ko‘rsatkichlari;
haridorni qoniqtirmay qolgan holda ularni himoya qilish kafolatlari.
Bo‘lg‘usi haridorlarga axborotlar yetkazish usullari:
reklamalar
ko‘rgazmalar o‘tkazish
yig‘ilishlar, anjumanlar va filmlar orqali.
Sotishni rag‘batlantirish siyosatining vazifasi ularda firma tovarlarini keyingi vaqtda sotib olishga ishtiyoq tug‘dirish hamda doimo aloqada bo‘lishga chaqirishdan iborat. Odatda talabni shakllantirish tadbirlari iste’molchilarga va sotuvchilarga qaratilgan bo‘ladi.
Iste’molchilarni rag‘batlantirish ularga sezilarli tijorat imtiyozlari berishni ko‘zda tutadi:
tovarni sotib olish xajmiga va doimiy aloqada bo‘lib turishga beriladigan imtiyoz;
har xil shakldagi qarzlarga tovar sotish;
tovarning ko‘p xajmda harid qilinishini ko‘zlab namunalarni bepul tarqatish; - tovarni vaqtincha ishlatish uchun bepul berish;
ishlatilgan tovarni ma’lum shartlar bilan qabul qilish;
yangi tovarlarni bo‘lajak haridorlarga ko‘rsatish;
tovar ishlab chiqaruvchi korxonalarga sayohatlar uyushtirish;
yangi tovarolarning bozorga kiritilishiga bag‘ishlangan matbuot konferensiyalari uyushtirish;
tovar bahosini keskin tushirish to‘g‘risidagi radio, televideniye va matbuot orqali e’lon qilish.
Talabning shakllanishi va sotishni rag‘batlantirish siyosati tovarning bozordagi hayotiy bosqichlariga muvofiq kelishi va har biriga mos mazmun bag‘ishlashi shart. Agar firma birinchi marotaba bozorga kirib borayotgan bo‘ls, unda alohida strategiya ishlab chiqiladi.
Odatda, quyidagi to‘rt xil marketing strategiyasidan foydalaniladi:
birinchisi jadal marketing – buni ko‘pchilik haridorlar tovar to‘g‘risida ma’lumotga ega bo‘lmagan yoki bo‘lgani ham uning yuqori bahosidan ta’sirlanmagan holda ishlatadi. Haridorlarni jalb qilish, ularning talabini shakllantirish tadbirlari o‘tkazishga katta mablag‘ ajratish orqali uyushtiriladi. Tovarning bahosi ham yuqori o‘rnatilib ko‘p foyda olish nazarda tutiladi.
Ikkinchi uslub bozorga tanlov asosida kirish – uning xajmi katta bo‘lmagan holatda ishlatiladi. Tovar ko‘pchilikka noaniq, unga yuqori baho qo‘yilsa ham haridorlar sotib olishi mumkin. Raqobatchilar bozorda juda oz va shuning uchun talabni rag‘batlantirishga kam harajat qilib, ko‘proq foydaga erishish mumkin.
Uchinchi uslub bozorga keng ko‘lamli kirib borish bo‘lib, bunda bozorning xajmi katta, tovar haqida haridorlar kam taassurotga ega va uning narxi balandligiga rozi bo‘lmagan davrda ishlatiladigan uslubdir. Undan tashqari raqobat kuchli, tovar ishlab chiqarishni ko‘paytirish natijasida uning tannarxi pasayadi va “baholar urushiga” imkon yaratadi. Rag‘batlantirishga ko‘proq mablag‘ ajratishga imkoniyat yaratiladi.
To‘rtinchi uchlub sust marketing bo‘lib, bu bilan bozorning xajmi katta bo‘lganda haridorlar tovarni yaxshi bilsalar-da kamroq harajatlar qilib, pastroq baho orqali raqobat kam sharoitda muvaffaqiyatga erishiladi. Bozorga kirgan tovar bilan iste’molchilar ko‘proq tanishgani tufayli raqobatchilarni siqa boshlaydi. Agar bozor katta bo‘lsa, raqobatchilar ham bizning tovarga o‘xshash tovar ishlab chiqara boshlaydi. Raqobatchilarga qarshi o‘sha bozorga tovarning yangi-yangi turlari va yangi haridorlari uchun ishlab chiqiladi. Shu davrda, ayrim tovarlarning modelini yangilash va talabni shakllantirishning har xil tadbirlari o‘tkaziladi. “Tovar bozorning tushkunlik davrida talabni va sotishni rag‘batlantirish tadbirlari shu tovar uchun to‘xtatiladi”.
Sotuvchilarga qaratilgan rag‘batlantirish tadbirlari, asosan tovar sotilishi xajmini ko‘paytirish maqsadida olib boriladi:
pul mukofoti berish;
qo‘shimcha dam olish kunlari firma hisobidan sayohatlarga yuborish;
qimmatbaho sovg‘alar berish;
ma’naviy rag‘batlantirish;
korxona faoliyati reklamasi;
hayriya ishlarida faol qatnashish va b.
Tovarlar haraktaida asosiy o‘rinni reklama egallaydi. Reklamaning mohiyati ishlab chiqaruvchi manfaatidan kelib chiqib, haridorda tovarni sotib olish to‘g‘risida tasavvur uyg‘otishi zarur.
Reklamaga tovar ishlab chiqaruvchi o‘z tovari bilan bozorga kirayotgani to‘g‘risidagi axborot deb qarash lozim. Ishlab chiqaruvchi va iste’molchi o‘rtasidagi kommunikativ aloqa reklama hisoblanadi.
Reklamaning faoliyat doirasi o‘z ichiga quyidagilarni oladi:
iste’molchining reklama qilinayotgan tovar va xizmatga hamda bozorga bo‘lgan ehtiyojini o‘rganish;
maqsadga erishishni strategik rejalashtirish, bozor chegarasini aniqlash, reklama vositalaridan foydalanish rejalarini ishlab chiqish va uni moliyalashtirish yuzasidan zarur tadbirlar ishlab chiqish;
reklama vositalarini tanlash bo‘yicha harajatlar tizimini belgilashda taktik qarorlar qabul qilish, matbuotda e’lonlarning yoritilishi va namoyish qilinishi yuzasidan tadbirlar ishlab chiqish;
matn yozishni hisobga olgan holda e’lon tuzish, maket tayyorlash, uni badiiy bezash va ularni ishlab chiqarish.
Reklama beruvchilar – bular ishlab chiqaruvchilar, chakana savdogarlar, ulgurji sotuvchilar, xizmat firmalari, kasaba uyushmalari, jamiyatlar, assotsiatsiyalar, maktablar, davlat idoralari, siyosiy arboblar, alohida shaxslar va boshqalardir.
Reklama beruvchilarni ikki asosiy, ya’ni umummilliy va mahalliy turga bo‘lish mumkin. Ularning birinchisi qisman sotib olinadigan va uncha qimmat bo‘lmagan tovarlarni reklama qiladi. Mahalliy reklama beruvchilar esa turli sotuvchilar va mulkdorlardir.
Reklama agentligi – bu reklama beruvchilar uchun ixtisoslashtirilgan xizmat turlarini taklif etuvchi vositachidir. U o‘z tovari uchun harior qidirayotgan buyurtmachilarga reklama tayyorlaydi va uni reklama vositalarida joylashtiradi.
Reklama vositalari – ommaviy axborot, qaysiki reklama murojaatlarini keng tinglovchilar ommasiga yetkazuvchi reklama mutaxassislaridir. Reklama savdo madaniyatini oshirishga ko‘maklashmog‘i lozim. Reklama yaxshi yo‘lga qo‘yilgan bo‘lsa, haridorlar o‘zlariga zarur tovarlarni tez topib, oson va ko‘p vaqt sarflamay sotib oladigan bo‘ladilar.
Texnikaviy vositalarni qo‘llash va ulardan foydalanish uslublariga ko‘ra reklama quyiagi turlarga bo‘linadi:
vitrina-ko‘rgazma reklamasi;
tasviriy, fotografik yoritilgan reklamalar;
bosma reklamalar; - namoyish reklamalar;
kino-televizion va diapozitiv reklamalari;
ovozli reklamalar.
Derazaga, do‘kon ichkarisiga va tashqarisiga qo‘yilgan vitrinalar, tovarlarni do‘konning o‘zida ko‘rsatish vitrina-ko‘rgazmasi reklamasi hisoblanadi. Tasviriy reklamaning ikki turi: do‘kon ichidagi va tashqarisidagi reklamalar bir-biridan farq qiladi.
Do‘kon ichkarisidagi reklamada har xil ko‘rsatkichlar, ma’lumot peshtaxtalari, preyskurantlar, e’lonlar, rasmlarning har turlari qo‘llaniladi. Do‘kon tashqarisidagi tasviriy reklama vositalariga osma rasmlar, yo‘llardagi ko‘rsatkichlar, avtotransportga yozilgan vositalar kiradi.
Savdo texnologiyasi nuqtai nazaridan savdo reklamasining quyidagi turlari bor:
Markaziy va mahaliy matbuotda bosiladigan e’lonlar, xabarlar va maqolalar haridorlarni yangi do‘konlar ochilganligi, yangi tovarlar keltirilganligi, ulardan foydalanish usullari to‘g‘risida xabardor qiladi. Plakatlar, afishalar, bukletlar maxsus reklama nashrlari jumlasiga kiradi.
XULOSA
Xulosa qilib aytganda, «O‘zbekyengilsanoat» DAK qoshida to‘qimachilik mahsulotlari reklamasi va marketing agentligi tashkil etilgan bo‘lib, u jahon yengil sanoat mahsulotlari bozorlarining kon’yunkturasini o‘rganadi, talab borasida yuzaga kelgan vaziyatni tahlil qiladi, mahsulotni eksport qilish yo‘nalishlari, korxonalar tomonidan narx-navo siyosatining amalga oshirilishi yuzasidan takliflar ishlab chiqish lozim.
Raqobatning iqtisodiy mazmunini tushunib olish unga turli tomondan yondoshishini talab qiladi. Mustaqil tovar ishlab chiqaruvchilar (korxonalar) o‘rtasidagi raqobat tovarlarni qulay sharoitda ishlab chiqarish va yaxshi foyda keltiradigan narxda sotish, umuman iqtisodiyotda o‘z mavqeini mustahkamlash uchun kurashdan iborat.
Bunda ular kerakli ishlab chiqarish vositalari, xom ashyo va materiallar sotib olish, ishchi kuchini yollash uchun ham kurashadi. Ishlab chiqaruvchilar o‘rtasidagi raqobat pirovardida iste’molchilarni o‘ziga jalb etish uchun kurashni ham anglatadiResurslarni yetkazib beruvchilar o‘zlarining iqtisodiy resurslarini (kapital, yer-suv, ishchi kuchi) yuqori narxlarda sotish uchun raqobatlashadilar. Ishlab chiqaruvchilar va resurslarni yetkazib beruvchilar o‘rtasidagi raqobat bozor munosabatlari rivojlangan, iqtisodiyot to‘liq erkinlashgan sharoitda yorqin namoyon bo‘ladi. Raqobatning tartibga solish vazifasi ishlab chiqarishni talab (iste’mol)ga muvofiqlashtirish maqsadida taklifga ta’sir o‘tkazishdan iborat.
Aynan shu vazifa yordamida iqtisodiyotda taklifning talab orqali, ishlab chiqarish tarkibi va hajmining yakka tartibdagi va ijtimoiy ehtiyojlar orqali belgilanishiga erishiladi, ya’ni iqtisodiyot bozor qonunlari asosida tartibga solinadi. Raqobatning resurslarni joylashtirish vazifasi ishlab chiqarish omillarini ular eng ko‘p samara beradigan korxona, hudud va mintaqalarga oqilona joylashtirish imkonini beradi.
Raqobatning innovatsion vazifasi fan-texnika taraqqiyoti yutuqlariga asoslanuvchi hamda bozor iqtisodiyoti sub’ektlarining rivojlanishini taqozo etuvchi turli ko‘rinishdagi yangiliklarning joriy etilishini anglatadi. Raqobatning moslashtirish vazifasi korxona (firma)larning ichki va tashqi muhit sharoitlariga ratsional tarzda moslashishiga yo‘naltirilgan bo‘lib, ularning shunchaki o‘zini-o‘zi saqlab, iqtisodiy jihatdan yashab qolishidan xo‘jalik faoliyati sohalarining ekspansiyasi (kengayishi)ga o‘tishini bildiradi.
Raqobatning taqsimlash vazifasi ishlab chiqarilgan ne’matlar yalpi hajmi (yalpi ichki mahsulot)ning iste’molchilar o‘rtasida taqsimlanishiga bevosita va bilvosita ta’sir o‘tkazadi. Nihoyat, raqobatning nazorat qilish vazifasi bozordagi ba’zi ishtirokchilarning boshqa bir ishtirokchilar ustidan monopolistik hukmronlik o‘rnatishiga yo‘l qo‘ymaslikka yo‘naltiriladi.
Raqobat kurashining mazmuni to‘g‘risida to‘laroq tushunchaga ega bo‘lish uchun uning asosiy shakllari va belgilarini ko‘rib chiqish zarur. Iqtisodiy adabiyotlarda bir tarmoq ichidagi raqobatning to‘rtta shakli alohida ajratilib ko‘rsatiladi. Bular erkin raqobat, monopolistik raqobat, monopoliya va oligopoliyadir.
“O‘zbekyengilsanoat” DAK tizimidagi korxonalarni modernizatsiya qilish istiqbollari, faoliyatining asosiy iqtisodiy ko‘rsatkichlari tahlil qilindi. Tadqiqot natijalaridan kelib chiqib, O‘zbekiston yengil sanoati majmuida raqobatni rivojlantirishning ustuvor yo‘nalishlarni mustahkamlash bilan bog‘liq taklif va tavsiyalar ishlab chiqildi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI
O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi T: O’zbekiston 2017-yil
O’zbekiston Respublikasining “Raqobat to’g’risida”gi Qonuni. O’zbekiston Respublikasi qonun xujjatlari to’plami, 2012 yil, 1-son
O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “O’zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo’yicha harakatlar strategiyasi to’g’risidagi №4947 sonli Farmoni. Xalq so’zi 2017-yil 8 fevral
Ergashxodjayeva Sh.J., Yusupov M.A., Abduxalilova L.T., Alimxodjayeva N.E., Ziyayeva M.M., Jumanov O.S., Sharipov L.T., Bobojonov B.R., Normurodov X., Meliqulov A.N., Valiyeva A. A., Raxmatova Sh.T., “Marketing” fani bo’yicha ishchi daftar. T: “ZARAFSHON FOTO”, 2019
Ergashxodjaeva Sh. J., Qosimova M. S., Yusupov M.A., “Marketing” darslik: Toshkent TDIU 2018
Soliyev A., Buzrukxonov B., “Marketing” darslik: Toshkent 2010
J.J.Jalolov, I.A.Ahmedov, I.S.Xotamov, A.O.Ergashev “MARKETING TADQIQOTLARI” Toshkent 2011
Yusupov M.A., Abdurahmonova M., “Marketing” darslik Toshkent 2012
“Alskom” AJ sug’urta Firmasi 2018-yillik hisoboti
СТРАТЕГИЯ РАЗВИТИЯ АО СК «ALSKOM» на период 2017-2021 гг.
www.alskom.uz “Alskom” AJ sug’urta Firmasi
hozir.org cmaps ma’lumotlar ba’zasi
Elektron manbalar:
www.ziyonet.uz
www.iqtisod.uz
www.tdpu.uz
www.forex.com
http://fayllar.org
|
