|
Buxgalteriya esabiregistrlariniń túrleri, olardı júrgiziw tártibi
|
| bet | 3/9 | | Sana | 16.12.2023 | | Hajmi | 76,18 Kb. | | #120623 |
Bog'liq Djadigerova NodiraBuxgalteriya esabiregistrlariniń túrleri, olardı júrgiziw tártibi.
Buxgalteriya jazıwlarınıń túrliligi, kólemi hár túrlılıgınen kelip shıǵıp, olar sáwlelendiriletuǵın esap registrleri da túrlishe bolıp tabıladı. Esap registrleri túrleri úyrenilip atırǵanda, olardı tómendegi qásiyetlerine itibar beriw kerek:
Sirtqi kórinis
Olardi sawlelentiretuģin jaziwlardiń túrliligi
Maģliwmatlardiń kólemi.
Esap registrleri sırtqı kórinisi qásiyetlerine kóre tómendegishe gruppalanadı:
Dápterler (kassa dápteri, «bas dápter»).
Kartochkalar.
Betler (vedomostlar)
Kartochkalar, tiykarlanıp xojalıq qarjiları analitik esabı ushın qollanıladı. Kartochkalardıń kontokorrekt, kóp ústinli hám basqa túrleri bar.
Kontokorrekt kartochka forması pul ólshewinde (bahada ) esap júritiletuǵın xojalıq processlerin har bir schyotniń debet hám kredit táreplerinde sáwlelendiriwde paydalanıladı hám har bir ay aqırında schyotlar boyınsha oborotlardı anıqlawda tiykar boladı.
Tómende kartochka esap registrlarin kontokorrekt formasına mısal keltiremiz. «Esapdar shaxslar menen esap kitap»- Abdullayev S. K.
Sane
|
N_
|
Operaciyalar mazmuni
|
Summa
|
Debet
|
Kredit
|
8.12.2020
|
1
|
Tovarlar alip keliw ushin naq pul berildi
|
100.000
|
4430
|
5010
|
11.12.2020
|
2
|
Alıp kelingen tovarlar usaqlap satıw sawdaǵa qabıllandi
|
80.000
|
2910
|
4430
|
13.12.2020
|
3
|
Isletilmey qalģan pul qarjilari qaytarildi
|
20.000
|
5010
|
4430
|
|
|
Dekabr ayi boyinsha jami
|
|
100.000
|
100.000
|
|
|
1 yanvarģa qaldiq
|
-
|
-
|
-
|
3
Joqarıda «Esapdar shaxslar menen esap kitap» analitik esabı ushın qollanılatuǵın kartochkanı kórip shıqtıq. Bul kartochka maǵlıwmatı analitik esap haqqındaǵı maǵlıwmatlarda keń kórsetilgen. Kóp ústinli kartochkalardıń taǵı biri retinde «Tiykarǵı islep shıǵarıw» qárejetleri esabı ushın júritiletuǵın kartochkanı mısal retinde keltiriw múmkin. Kartochkalar arnawlı kartotekalarda saqlanadı. Kartotekaǵa kartochkalar jaylastırılıp atırǵanda materiallıq juwapkerligi jaylanǵan ornı hám basqa qásiyetlerine áhmiyet berip, gruppalarǵa ajıratılǵan halda qóyıladı.
Buxgalteriya esabı registrleri jazıw túrlerine kóre 3 qıylı boladı :
Xronologik esap registrleri.
Sistemalı esap registrleri.
Kombinaciyalasqan registrler.
Xronologik esap registrlerin ayriqsha ózgesheligi sonda, odaǵı jazıwlar xronologik tártipte sáwlelendirilip barıladı. Bul jazıwlar arqalı processdiń qısqasha mazmunı, júz bergen múddeti hám summasın xronologik tártip sáwlelendirip barıladı. Mısalı, «Processlerdi dizim qılıw jurnali» xronologik esap registrina mısal bolıp, ol esaptıń memorial-order formasında qollanıladı. Sistemalı esap registrleri processlerdi málim bir belgileri boyınsha sistemalasqan (gruppalasqan ) halda sáwlelendiriliwi menen ózgesheli bolıp tabıladı. «Bas dápter» sistemalı esap registrlerine mısal boladı. Bul registrdan XV ásir aqırlarında eki jaqlama jaziw usılı payda bolǵanınan baslap paydalanıw jolǵa qoyılǵan. Buxgalteriya dápterleri bir jılǵa mólsherlengen bolıp, hámme betleri nomerlenedi, bas buxgalter imzasi menen tastıyıqlanadi. Aqırǵı bettiń arqasında bas buxgalterning imzası menen tastıyıqlanǵan halda tómendegi jazıw sáwlelendirilgen bolıwı zárúr. Buxgalteriya dápterinde kárxana xojalıq múlkin sáwlelendiretuǵın schyotlar ushın betlar ajratıladı. Sintetik schyotlar ushın tiyisli analitik schyotlar ashılǵan bolsa, bas dápterde betlar ajiratip atirģanda itibarǵa aliw zárúr. Mısalı, sawda kárxanasın usaqlap satıw sawdasimdaǵı tovarları 《2920》 sintetik schyotida júritiledi. Sonday-aq, sol sawda kárxanasına qarawlı 3 magazin bar. Bunday jaǵdayda bas dápterde har bir materiallıq juwapker shaxs ushın bólek betler qaldıriliwi hám ulıwma tovarlar esabı sáwlelendiriliwi ushın da betler ajıratılǵan bolıwı zárúr. Buxgalteriya dápterinde mazmun da bolıp, ol jaǵdayda esap júritiletuǵın schyotlardiń sáwlelendiriletuǵın betleri tártip nomeri kórsetilgen boladı. Buxgalteriya esap registri dápterdiń basqa registrlardan abzallıǵı tómendegilerden ibarat :
Esap maǵlıwmatlarınıń bir registrda sáwlelengenligi;
Esap maǵlıwmatları saqlaniwi bekkem támiyinlengenligi.
Buxgalteriya dápteriniń kemshilikleri de bolıp, olar tómendegilerden ibarat :
Buxgalteriya xızmetkerleri ortasında miynet bólistiriwin tuwrı jolǵa qoyıwǵa xalaqit beredi, sebebi, dápterde kárxanada esabı júritiletuǵın hámme schyotlar jaylasqan. Buxgalteriya xızmetkerleri ózlerine biriktirilgen schyotģa tiyisli maǵlıwmatlardı sáwlelendiriw ushın dápter bosanıwın kutiw kerek boladı.
Buxgalteriya dápterinen esap registri sipatinda paydalanǵanda, esap jumısların mexanizaciyalastırıw múmkinshilikleri azayadı.
Buxgalteriya xızmetkerleri miynet ónimliligin asıwına xalaqit beredi.
Birinshiden, dápterden izbe - iz paydalanıw nátiyjesinde waqıt joytıladı ;
Ekinshiden, buxgalteriya dápteriniń kólemi úlken bolıp, tiyisli betti tawıp, odan paydalanıwdı paseytiredi.
Buxgalteriya dápterleriniń hámme betleri de hámme waqıt paydalanila bermeydi.
Toltırilmaģan betler bolsa kelesi esabat dáwiri ushın paydalanilmaydi hám esap registrleri menen baylanıslı qárejetlerdi asıwına alıp keledi.
Buxgalteriya dápterleri bir esap beriw jılı ushın mólsherlengen.
Buxgalteriya registrleri olardaǵı jazıw túrine kóre, kombinaciyalasqan formada da boladı.
Kombinaciyalasqan buxgalteriya registrleriniń ayriqsha ózgesheligi sonda, olarda xronologik hám sistemalı jazıwlar birgelikte sáwlelendiriledi. Bunday registrlerdiń abzallıǵı tómendegilerden ibarat :
Esap jumısları ıqshamlasadi.
Buxgalteriya jazıwları sáwlelendiriletuǵın registrler muǵdarın qısqartiradi.
Xronologik hám sistemalı jazıwlar ulıwmalastırılǵan hám kombinaciyalastırılģan esap registrlelarina jurnal -order mısal boladı.
Buxgalteriya esabı registrleri olarda sáwlelendiriletuǵın maǵlıwmatlar kólemine qaray eki túrge ajratıladı4.
Sintetik registrler
Analitik registrler
Sintetik registrler - sintetik esap maǵlıwmatların sáwlelendiriwge mólsherlengen bolıp, olarǵa bas dápter, processlerdi dizim qiliw jurnalı, jurnal -orderler hám basqalar mısal boladı.
Analitik registrler - analitik esap maǵlıwmatların rásmiylestiriwde qollanilip, olarǵa «Materiallar», «Tiykarǵı qurallar», «Esapdar shaxslar menen esap-kitaplar» mashinalar hám basqa múlk esabı boyınsha júritiletuǵın kartochkalar mısal boladı.
Xojalıq jurgiziwshi subyekt iskerligi menen baylanıslı processler dáslepki hújjetlerde rásmiylestiriledi. Bul baslanģısh hújjetde formasi hám mazmuni har tárepleme tekserilgennen keyin, qayta islenedi. Dáslepki hújjet maǵlıwmatları tiykarında, buxgalteriya registrleri toltırıladı.
Ba’zi waqıtlarda buxgalteriya registrleri ijra betleri tiykarında da rásmiylestiriledi. Bunday jaǵdaylarǵa dawager maydanınan esaplasıw, xızmetkerden aliment summasın ustap qalıwlar, xızmetkerdi bankten alǵan kreditleri maydanınan uslawlar ushın tiykar bolatuǵın nızamlı kúshke iye bolǵan sud qararları, bank menen xızmetker ortasında dúzilgen shártnamalar mısal boladı.
Buxgalteriya registrleri qanday dáslepki hújjetler tiykarında rásmiylestirilmesin tómendegi talaplarǵa ámel etiw zárúr bolıp tabıladı:
Dáslepki hújjetlerdi tiyisli blankaģa rásmiylestirilgenligi:
dáslepki hújjet hámme rekvizitleri ulgige juwap beriwi:
kórsetkishler arifmetik tuwrı esaplanǵanı :
dáslepki hújjetlerde rásmiylestirilgen xojalıq processleri ekonomikalıq mazmunliģi hám nızamlılıǵı :
tekserip, qayta islengen dáslepki hújjetler tiykarında buxgalteriya registrlerin óz waqtinda da tuwrı rásmiylestiriw:
buxgalteriya registrleri maǵlıwmatları tiykarında buxgalteriya balansı hám esabattı tiyisli kórsetpelerge tiykarlanıp tuwrı hám óz waqtinda dúziw:
hámme talapǵa juwap beretuǵın balans hám esabat basqa formaların ornatılǵan múddette tiyisli jaylarǵa tapsırıw.
Joqarıda keltirilgen talaplardan kórinip turıptı, olda, buxgalteriya esabı esap jumısların hámme basqıshları bir-birine tıǵız baylanıslı bolıp tabıladı.
Dáslepki hújjetlerdi qanshelli tuwrı rásmiylestiriliwi, buxgalteriya registrleri maǵlıwmatlarında tuwrı rásmiylestiriliwine tiykar boladı. Óz gezeginde buxgalteriya registrleri finanslıq esabatlardı waqıtında hám tuwrı maǵlıwmatlar tiykarında rásmiylestiriliwine xızmet etedi. Bilgenimizdey, finanslıq esabat formaları tómendegilerden ibarat5 :
Buxgalteriya balansı - 1 forma ;
Finanslıq nátiyjeler tuwrısında esabat - 2 forma ;
Pul aǵımları tuwrısındaǵı esabat - 4 forma ;
Menshikli kapital tuwrısında esabat - 5 forma.
Joqarıda keltirip ótilgen finanslıq esabat hámme formaları da kárxanalar iskerligin hár tárepleme úyreniw, analiz qılıw, qadaǵalaw hámde taǵı basqarıw ushın xızmet etedi. Sonday eken, kárxana iskerligi haqqında tuwrı juwmaqqa keliw ushın finanslıq esabat maǵlıwmatları shın sáwlelendirilgen boliwi kerek eken.
Buxgalteriya registrlerin olardaǵı maǵlıwmatlardı tuwrı hám waqıtında sáwlelendiriwdiń áhmiyeti de sonda bolıp tabıladı.
Buxgalteriya registrlerin tiyisli maǵlıwmatlardı sáwlelendiriwdi aldına qoyılǵan talaplardı sanap otdik. Sol talaplarǵa juwap beriw ushın bolsa tómendegi wazıypalar atqariliwi kerek.
Dáslepki hújjetlerdi hár tárepleme tekseriw.
Buxgalteriya registrleri menen tolıq támiyinleniw.
Buxgalteriya registrlarin esabat dáwiri baslanǵısh qaldıqların tuwrı sáwlelendirip shıǵıw.
Buxgalteriya provodkalarin esap registlarina tiyisli tártipte waqıtında jazıw.
Buxgalteriya registrlarin esabat dáwiri basında baslanǵısh qaldıqlar sáwlelendirilgenda, aldınǵı esabat dáwiri ushın aqirģi qaldıq kórsetkishleri alınadı. Bul baslanǵısh qaldıq summaları tiyisli buxgalteriya esabı registrlarinda sáwlelendirilip atırǵanda, olardıń astina sızıq sızıladı. Bunday sızıq tartılıwına sebep, esabat dáwiri dawamında sáwlelendirilgen oborot summaları menen baslanǵısh qaldıq summasın qátelik menen qosıp jiberilmeslik.
Buxgalteriya registrlarinda jaziwlar sáwlelendirilip atırǵanda, tap dáslepki hújjetlerge qoyılǵan talaplarǵa ámel etiw zárúr. Jazıwlardı sáwlelendiriw talapları sonda, sıyalı ruchkalardan, ximyawiy qálemlerden, jazıw mashinkalardan paydalanıw zárúr.
Ápiwayı reńli qálemlerden paydalanıw bolsa, qadaǵan etiledi bunıń menen jazıwlardı ózgertiw aliwdiń aldi alınadı, jazıwlardı uzaq waqıt saqlanıwı támiyinlenedi.
Jazıwlardı buxgalteriya registrlerinda qanday usılda sáwlelendiriwge kóre, mashinada jazıw hám qolda jazıwǵa bolıw múmkin.
Mashinada jazıw degende, jazıw mashinaları, elektron esaplaw mashinaları járdeminde buxgalteriya registrlerin rásmiylestiriw túsiniledi.
Buxgalteriya registrlarindaģi jazıwlar olardan neshe nusqadan rásmiylestiriliwine kóre, bir hám bir neshe nusqalı boladı.
Bir neshe nusqada buxgalteriya esabı registrleri rásmiylestiriliwinde, olardı har bir nusqası bólek-bólek rásmiylestiriliwi yamasa kóshiriw qaǵazlarınan (kopirovka) paydalanǵan halda rásmiylestiriliwi múmkin.
Bir neshe nusqada jazılatuǵın hújjetler, tiykarlanıp, dáslepki hújjetler bolıp, olarga aktlar, TTN (tavar -transport nakladnoy) larindaģi schyot-fakturalardi, nakladnoylardi, tólew talapnaması, tólew tapsırmanamalarin, shártnamalardı mısal jol menende keltiriw múmkin.
Kóshiriw qaǵazları járdeminde jazıwlardı sáwlelendiriw arqalı qate jazıwlar azayıwına, esap jumısların tezleniwine hám aqıbet nátiyjesinde buxgalteriya xızmetkerleri miynet ónimliligi asıwına erisiledi.
|
| |
