Interfaol metodlar
— ta’lim jarayonida talabalar hamda pedagog o'rtasida
hamkorlikn
i qaror toptirish, faollikni oshirish ta’lim oluvchilar tomonidan bilimlarni
samarali o'zlashtirish, ularda shaxsiy sifatlarni rivojlantirishga xizmat qiladigan
metodlar.
Zamonaviy sharoitda ta’lim samaradorligini oshirishning eng maqbul yo'li -
mashg’ulotlaming interfaol metodlar yordamida tashkil etish deb hisoblanmoqda.
Shunga ко ra interfaol metodlar XXI asr ta’limida o'qitish sifatini yaxshilash,
samaradorligini ta ’minlashning muhim vositalaridan bin sanaladi. Manbalami
o'rganish ta’lim tizimida interfaol metodlar ilk bor XX asming 20-yillarida
qo'llanilganligidan dalolat beradi. V.A.Suxomlinskiy tomonidan o’tgan asming 60-
yillaiida yaratilgan ilmiy ishlarda ham ta’lim tizimiga interfaol metodlami tatbiq etish
tajribasini uchratish mumkin.
2
XX asming 70-80-yillarida esa Rossiyada Sh.A.Amonashvili, V.F.Shatalova,
Ye.N llina va b. tomonidan ta’lim sifatini yaxshilash, samaradorligini oshirish, ta ’lim
oluvchilarda o'qitishga bo'lgan qiziqishni kuchaytirish yo’llarim topish borasida olib
borilgan ilmiy izlanishlarda ham interfaol metodiaming amaliy ahamiyati, ulami
samarali qo’llash shartlari to'g'risida so’z yuritilgan.
“Interfaol metodlar tavsifida magistrlaming birgalikda, o'zaro hamkorlikda
yuqori darajada ta’lim olishlarini ta’minlashga yo'naltirilganlik, ular o'rtasida hissiy,
ruhiy va axloqiy birlikni qaror toptirish g’oyalari yetakchi o'rin tutadi.
2
Talabalar bilan yangi mavzuni o’rganishga kirishar ekan , oliy o’quv yurti
o’qituvchisi oldida har doim savol tug’iladi : metod qanday tanlanadi, qaysi didaktik
2
O’tkir Tolipov, Dilnoz Ro’ziyeva Pedagogik texnologiyalar va pedagogik mahorat-Toshkent “Innovatsiya-
Ziyo”-2019-149 bet
materiallardan foydalanish kerak, o’quv vazifalarini qaysi usullar bilan samarali
yechish mumkinmi? Har bir mashg’ulot turining pedagogik maqsadlariga erishish
uchun o’qituvchi o’zining intellektual salohiyatini safarbar etish, ilg’or pedagogik
tajribadan foydalanishi va nihoyat, metodni tanlash haqiqiy ijodiy aktga aylanishi
lozim. Umumiy holda metodning tanlanishi ta’lim va tarbiyaning didaktik
maqsadlari bilan aniqlanadi. Biroq turli xil pedagogik vaziyatlarda o’qituvchi va
talabalar
o’rtasida faoliyat turlari o’zgarib, o’zaro almashinib turadi. Tabiiyki, bu
faoliyat turlariga mos holda o’qitish metodlari ham o’zaro solishtiriladi.
O’qituvchining yangi mavzuga tayyorgarlik ko’rishida metodlar va metodik
usullarni tanlash
– bu ularning o’zaro almashinuvini vaqt va didaktik maqsad
bo’yicha muvozanatlashtirish demakdir. Pirovard natijasida talabalar aqliy va
amaliy faolligining yuqori darajasini ta’minlashga sharoit yaratiladi. To’g’ri
qo’llanilgan metodlar ob’ektiv voqelikka oid bilimlarmi chuqurlashtiradi va yaxlit
hamda mashg’ulotning ilmiy- nazariy darajasini oshiradi. Ketma-ket saralangan
o’qitish metodlari ma’lum darajada bilish va kasbiy qiziqishini rivojlantirishga ,
mustaqil amaliy faoliyatni faollashtirishga olib keladi.
Ta’lim mazmuning interfaol metodlar bilan aloqasi. Shunday qilib, biz o’qitish
metodlarini tanlashni takomillashtirishning birinchi muhim shartini ularni
tizimlashni, o’quv jarayonini rejalashtirish muolajalar amaliyotida qo’llash bilan
bog’liqlikni aniqlashtiradigan yaxlit yondashuvni tavsifladik.
Pedagogikada an’anaviy metodlarni tanlash mezonlari katta miqdorda ishlab
chiqilgan , keyingi yillarda didaktik olimlarning ishlarida ularning yigirmadan ortig’i
keltiriladi .
Interfaol metodlarni tanlash mezoni
– ularning ta’lim va tarbiyani rivojlantirish
masalarni yechishga yuqori yo’nalganligidir. Bu mezon turli xil metodlarni u yoki bu
doiradagi vazifalarni yechish imkoniyatlarini baholash yo’li
bilan joriy etiladi,
chunki ijtimoiy tajriba elementlarini o’zlashtirishda ularning
imkoniyatlari turlichadir .
Interfaol metodlarni tanlashning navbatdagi mezoni ularning ta’lim mazmuni
xususiyatiga mos kelishdir.
Metod mazmuni harakatlanish qismi sifatida ham aniqlanadi. Shu boisdan bu
mezonning hisobga olinishi shubhasiz. Bir metod yordamida mavzu mazmuni
to’laroq ochib berilsa, boshqasi uni ijobiy o’zlashtirishga imkon tug’diradi.
Interfaol metodlarning tanlashning yana bir mezoni ularning talabalar o’quv
imkoniyatlariga to’liq mos kelishi, ya’ni samarali o’quv faoliyati uchun ichki va
tashqi shart-
sharoitlarining birligini ta’minlashdir .
Interfa
ol o’qitish metodlaridan foydalanishda pedagogning xususiy
imkoniyatlariga
mos kelishi lozim. Bu pedagogning o’qitish metodlari nazariyasi va
amaliyoti bilan o’qitsh jarayoning qonuniyatlari bilan bilish nazariyalari ta’lim
mazmuni nazariyasi va boshqa mavjud qonunlar bilan qurollanganllik darajasini
hisobga oladi.
Interfaol metodlarni tanlash mezonlaridan keyingisi-
ularning o’quv jarayonini
tashkil etish shakllari bilan mos kelishidir. O’qitishning yalpi, guruhli va individual
shakllari turlicha metodlarni talab etadi. Misol uchun debat metodi ikki talaba
o’rtasidagi bahs hisoblansa, “aqliy hujumda” guruhdagi barcha talabalarning
ishtiroki zarur bo’ladi.
Ta’limning umumiy maqsadidan kelib chiqib o’qitishning ayni bosqichidagi
tarbiyaviy va rivojlantiruvchi masalarni yechish zaruratni hisobga olgan holda
ajratilgan variant tahlillanadi va baholanadi.
Zamonaviy ta’limni tashkil etishga qo’yiladigan muhim talablardan biri
ortiqcha ruhiy va jismoniy kuch sarf etmay, qisqa vaqt ichida yuksak natijalarga
erishishdir. Qisqa vaqt orasida muayyan nazariy bilimlarni o’quvchilarga
yetkazib berish,ularda ma’lum faoliyat yuzasidan ko’nikma va malakalarni hosil
qilish,shuningdek,o’quvchilar faoliyatini nazorat qilish,ular tomonidan egallangan
bilim,ko’nikma,malaka darajasini baholash o’qituvchidan yuksak pedagogik
mahorat hamda ta’lim jarayoniga nisbatan yangicha yondoshuvni talab etadi.
Pedagogik texnologiya o’z mohiyatiga ko’ra subyektiv xususiyatiga ega ya’ni,
h
ar bir pedagog ta’lim va tarbiya jarayonini o’z imkoniyati, kasbiy mahoratidan kelib
chiqqan holda ijodiy tashkil etishi lozim. Qanday shakl, metod va vositalar
yordamida tashkil etilishidan qat’iy nazar pedagogik texnologiyalar:
-pedagogik faoliyat samaradorligini oshirish;
-
o’qituvchi va o’quvchilar o’rtasida o’zaro hamkorlikni qaror toptirish;
o’quvchilar tomonidan o’quv predmetlari bo’yicha puxta bilimlarning
egallanishini ta’minlashi;
o’quvchilarda mustaqil, erkin va ijodiy fikrlash ko’nikmalarini shakllantirishi;
o’quvchilarning o’z imkoniyatlarini ro’yobga chiqara olishlari uchun zarur shart-
sharoitlarni yaratish;
“Fikriy hujum” metodi o’quvchilarning mashg’ulotlar jarayonidagi faolliklarini
ta’minlash,ularni erkin fikr yuritishga rag’batlantirish hamda bir xil fikrlash
inersiyasidan ozod etish ,muayyan mavzu yuzasidan rang-
barang g’oyalarni
to’plash,shuningdek,ijodiy vazifalarni hal etish jarayonining dastlabli bosqichida
paydo bo’lgan fikrlarni yengishga o’rgatish uchun xizmat qiladi.
“Fikriy hujum” metodi A.F.Osborn tomonidan tavsiya etilgan bo’lib,uning
asosiy tamoyili va sharti mashg’ulotning har bir ishtirokchisi tomonidan o’rtaga
tashlanayotgan fikrga nisbatan tanqidni mutlaqo ta’qiqlash,har qanday luqma va
hazil-
mutoyibalarni rag’batlantirishdan iboratdir.Bundan ko’zlangan maqsad
o’quvchilarning mashg’ulot jarayonidagi erkin ishtirokini ta’minlashdir. Ta’lim
jarayonida ushbu metoddan samarali va muffaqiyatli foydalanish o’qituvchining
pedagogik mahorati va tafakku
r ko’lamining kengligiga bog’liq bo’ladi. Fikriy
hujum” metodidan foydalanish chog’ida o’quvchilarning soni 15 nafardan
oshmasligi maqsadga muvofiqdir. Ushbu metodga asoslangan mashg’ulot bir
soatga qadar tashkil etilishi mumkin.
“Yalpi fikriy hujum” metodi J.Donald Filips tomonidan ishlab chiqilgan bo’lib,
uni bir necha o’n nafar o’quvchilardan iborat sinflarda qo’llash mumkin.
Metod o’quvchilar tomonidan yangi g’oyalarning o’rtaga tashlanishi uchun
sharoit yaratib berishga xizmat qiladi
. Har biri 5 yoki 6 nafar o’quvchilarni o’z ichiga
olgan guruhlarga 15 daqiqa ichida ijobiy hal etilishi lozim bo’lgan turli xil topshiriq
yoki ijodiy vazifalar beriladi. Topshiriq va ijodiy vazifalar belgilangan vaqt ichida
ijobiy hal etilgach, bu haqida
guruh a’zolaridan biri axborot beradi.
Guruh tomonidan berilgan axborot o’qituvchi va boshqa guruhlar a’zolari
tomonidan muhokama qilinadi va unga baho beriladi. Mashg’ulot yakunida
o’qituvchi berilgan topshiriq yoki ijodiy vazifalarning yechimlari orasida eng yaxshi
va o’ziga xos deb topilgan javoblarni e’lon qiladi. Mashg’ulot jarayonida guruh
a’zolarininig faoiyatlari ularning ishtiroklari darajasiga ko’ra baholab boriladi.
3
Xulosa qilib aytish mumkinki, interfaol ta’lim bir vaqtda bir nechta
masalani hal etish imkoniyatini beradi. Bulardan asosiysi-
o‘quvchilarning
muloqot olib borish bo‘yicha ko‘nikma va malakalarini rivojlantiradi, o‘quvchilar
orasida emotsional aloqalar o‘rnatilishiga yordam beradi, ularni jamoa tarkibida
ishlashga, o‘z o‘rtoqlarining fikrini tinglashga o‘rgatish orqali tarbiyaviy
vazifalarning bajarilishini ta’minlaydi. Shu bilan birga, amaliyotdan ma’lum
bo‘lishicha, dars jarayonida interfaol metodlarni qo‘llash o‘quvchilarning asabiy
zo‘riqishlarini bartaraf qiladi, ular faoliyatining shaklini almashtirib turish,
diqqatlarini dars mavzusining asosiy masalalariga jalb qilish imkoniyatini
beradi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1.
Interfaol ta’lim metodlarining psixologik asoslari uslubiy qo’llanma
SamDU nashr-2015 A.Saidov
2.
O’tkir Tolipov, Dilnoz Ro’ziyeva Pedagogik texnologiyalar va pedagogik
mahorat-
Toshkent “Innovatsiya-Ziyo”-2019-149 bet
3.
www.Ziyo.uz
|
