7
1 – rasm. Metrologiya va uning shug‘ullanadigan masalalari.
Metrologiya o‘z navbatida quyidagi bo‘limlarga bo‘linadi (2 – rasm).
2 – rasm. Metrologiyaning bo‘limlari.
Metrologiyaning rivojlanish tarixiga oid ma’lumotlar
Metrologiya fanining tarixi minglab yillarni o‘z ichiga oladi. Insoniyatning
o‘lchashlarga bo‘lgan ehtiyoji qadim zamonlardayoq yuzaga kelgan. Kishilar
kundalik hayotda har xil kattaliklarni: masofalarni, yer maydonlarining
yuzalarini, jismlarning o‘lchamlari va massalarini, vaqtni va hokazolarni bu
jarayonlarning yuzaga kelish sabablarini, manbalarini bilmasdan, o‘zining sezgisi
va tajribasi asosida o‘lchay boshlagan.
Eng qadimgi o‘lchash birliklari –
antropometrik
. U insonning muayyan
a’zolariga muvofiqlikka yoki moyillikka asoslangan holda kelib chiqqan.
Masalan:
ladon
– bosh barmoqni hisobga olmaganda qolgan to‘rttasining
kengligi;
fut
–
oyoq tagining uzunligi;
pyad
– yozilgan bosh va ko‘rsatkich
barmoqlar orasidagi masofa,
qarich, quloch, qadam
va hokazolar.
Ba’zi bir tabiiy o‘lchovlar tabiatda mavjud narsalarga taqqoslashga
asoslanib hosil qilingan. Masalan, turli qimmatbaho toshlarning o‘lchov birligi
sifatida keng qo‘llanilgan, «nuxotcha» ma’nosini anglatuvchi «karat», «bug‘doy
doni» ma’nosini bildiruvchi «gran» shular jumlasidandir. Vaqt o‘lchovlari ham
tabiat hodisasiga asoslanib hosil qilingan. Munajjimlarning ko‘p yillik
kuzatishlari natijasida qadimgi Vavilonda vaqt birligi sifatida yil, oy, soat
8
tushunchalari ishlatilgan. Keyinchalik yerning o‘z o‘qi atrofida to‘la bir marta
aylanishiga ketgan vaqtning 1/86400 qismi sekund nomini olgan.
Keyinchalik tabiiy «o‘lchovlar» turmushda keng qo‘llana boshlandi.
Shunday o‘lchovlardan biri yerning o‘z o‘qi atrofida aylanishini vaqt
birligi sifatida ishlatilishidir.
Jamiyatning rivojlanishi, savdo va dengiz
sayohatining rivojlanishiga, sanoatning paydo bo‘lishiga, fanning rivojlanishiga
olib kelgan bo‘lsa, shu bilan birga maxsus texnika va o‘lchash vositalarini
bunyod etishga ham sababchi bo‘ldi.
Insoniyat taraqqiyot rivojlanishining ilk davrlaridanoq «moddiy»
o‘lchashlar va o‘lchash birliklarining katta ahamiyatini tushunib yetishganlar.
Qadimgi dunyoda va o‘rta asrlarda ham metrologiya xizmati bo‘lmagan.
Ba’zi tarixiy ma’lumotlarga ko‘ra metrologiya xizmati va metrologik ta’minot
masalalarining dastlabki kurtaklari turli davlatlarda turlicha tarzda vujudga kela
boshlagan. Masalan, rus knyazi Svyatoslav Yaroslavich belidagi oltin kamaridan
uzunlikning namunaviy o‘lchash vositasi sifatida foydalangan. Tarixiy
ma’lumotlarga ko‘ra knyaz davriy ravishda
bozor rastalarini oralab yurib, turli
mato sotuvchilarining o‘lchovlarini kamari bilan taqqoslab turgan. Agar ular
orasidagi tafovut belgilanganidan ortib ketsa, sotuvchini shafqatsiz jazolangan.
Italiyada ham bu borada muayyan tartib belgilangan edi (o‘rta asrlarda).
Cherkov va butxonalarda aniq sondagi marvarid donalari saqlanib, ulardan
sochiluvchan (dispers) moddalarning hajm va massa birliklarini hosil qilishda
foydalanganlar.
Vaqt o‘tishi bilan savdo – sotiq va o‘zaro iqtisodiy aloqalarning
rivojlanishi mobaynida o‘lchovlarga
aniqlik kiritish, yangiliklarini hosil qilish,
o‘zaro solishtirish va qiyoslash usullari shakllanib, o‘nlab yangi va
mukammalroq o‘lchash birliklari hosil bo‘la boshlagan. Asta – sekin xalqlararo,
davlatlararo o‘lchash birliklari ta’sis etilgan (Yer meridianining qirq milliondan
bir ulushi bo‘yicha – «metr», bir kub detsimetr suvning harorati 4
0
C
bo‘lgandagi massasi – «kilogramm» va hokazolar).
Fan va texnikaning rivojlanishi har xil kattaliklarning o‘lchamlarini
muayyan o‘lchovlarga qiyoslab kiritishni taqozo eta boshladi. Bunday faoliyat
jarayoni va rivojlanishi davomida o‘lchashlar haqidagi fan, ya’ni
metrologiya
yuzaga keldi.
Hozirda metrologiya sohasi yanada tez rivojlanmoqda, chunki sanoatning
rivojlanishi, hozirgi zamon talablarining bajarilishi nazorat –
o‘lchash
asboblariga bog‘liqdir.
O‘lchash texnikasini yanada mukammallashtirish vazifalari zamonaviy
avtomatik va hisoblash texnikasining, texnologik jarayonlarining yangi
yutuqlarini qo‘llashga asoslanadi.
Xulosa sifatida metrologiyaning rivojlanish tarixiga nazar tashlasak,
quyidagi muhim bosqichlarni keltirishimiz mumkin.
–
1791 yilda metr etaloni Fransiyada qabul qilinishi (1 metr Yer meridiani
uzunligining 4х10
–
7
bo‘lagiga teng qilib olinganligi);
–
1875 yilda Parijda 17 davlat tomonidan
Xalqaro konvensiyani qabul
qilinishi (bu esa mavjud metrik sistemaning takomillashtirishga qaratilgan bo‘lib,
metr o‘lchov birligiga asos soladi);
9
–
1893 yilda Rossiyada D.M. Mendeleev tomonidan o‘lchov va og‘irlik
(tarozi) Bosh palatasining tashkil etilishi;
–
1931 yilda Leningrad shahrida o‘lchov va tarozi Bosh palatasi asosida
D.M. Mendeleev nomidagi Butunittifoq metrologiya ilmiy tadqiqot institutining
tashkil topishi;
–
1960 yilda Xalqaro birliklar tizimi (SI) ning qabul qilinishi. Bu tizim
bo‘yicha 1 metr vakuumda to‘lqin uzunligining 1650763,73 teng qilib olinishi
(Kriptonni etalon metri);
–
1983 yilda metrni qabul qilishda yorug‘likning vakuumda 1/299792458
bir sekundda o‘tgan yo‘liga teng qilib qabul qilinishi;
–
1993 yilda O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi huzurida
O‘zbekiston davlat Standartlash, metrologiya va sertifikatsiya markazi
(O‘zdavstandart) tashkil etildi;
–
2002 yilda O‘zbekiston
davlat standartlash, metrologiya va
sertifikatsiya
markazi
O‘zbekiston standartlashtirish, metrologiya va
sertifikatlashtirish (“O‘zstandart”) agentligiga aylantirildi.
Bugungi kunda ham olimlarimiz o‘lchash nazariyasi va texnikasi rivoji
ustida tinimsiz ilmiy izlanishlar olib borishmoqda.
