Birinchi yordam:
toza havo, kislorod ingalatsiyasini ta’minlash,
ko‘zni, burunni yuvish, tomoqni 2 foizli sodali eritma bilan chayish,
bo‘yinni issiq qilish, issiq sodali, yog‘li, asalli yoki borjomli sut ichish
tavsiya etiladi.
Himoyalanish:
«V» va «М» markali filtrlovchi sanoat gazniqoblari,
izolirlovchi fuqarolar va bolalar gazniqoblaridan foydalaniladi. Bulardan
137
7-jadval
B a’zi b ir kuchli ta ’sir etuvcbi za h arli m oddalarning (K TZM ) fizik-kimyoviy
va za h arli xususiyatlari
Zaharli xususiyati
K
T
Z
M
Zich-
ligi
g/sm 3
Qaynash
tempera-
turasi, °C
Zahar-
lash
kon-
senra-
tsiyasi,
mg/l
Ta’sir
vaqti
0 ‘ldirish
konsentra-
tsiyasi,
mg/l
Ta’sir
vaqti
Degazatsiya-
lovchi
moddalar
Ammiak
0,68
- 3 3 , 4
0,2
6 s
7
30
daq.
Suv
Xlor
1,56
- 3 4 , 6
0,01
1 s
0,1-0,2
1 s
S o ‘ndirilgan
ohak
Fosgen
1,42
8,2
0,05
10 daq
0,4-0,5
10 min Ishqoriy mod
dalar va suv
Oltingu-
gurt (IV)
oksid
1,46
- 10
0,4-0,5
50
daq.
1,4-1,7
50
daq.
So‘ndirilgan
ohak, ammi
ak! i suv
Is gazi
-
- 190
0,22
2,5 s
3,4 -5 ,7
30
daq.
-
Uglerod
(IV)
sulfid
1,26
46
2 ,5 -1 ,6
1,5 s
10
1,5 s
Natriy sulfid
Fosfor
(III)
xiorid
1,53
74,8
0,08
-0 ,0 1 5
30
daq.
0,5 -1 ,0
30
daq.
Ishqorlar,
ammiakli suv
Vodorod
florid
0,98
19,4
0,4
10
daq.
1,5
5 daq.
Ishqorlar,
ammiakli suv
Sinil
kislota
0,7
25,6
0 ,0 2 -
0,04
30
daq.
0 ,1 -0 ,2
15 saq. Ishqorlar, am
miakli suv
138
tashqari, sanoatda ishlatiladigan moddalardan: fosfor (III) xlorid, sinil
kislotasi va boshqalaming xususiyatlari 1-jadvalda keltirilgan. Yuqorida
aytilgan tez ta’sir etuvchi zaharli moddalar ishlatiladigan korxonalarda
avariya sodir bo‘lganda shu yerdagi va korxona atrofida yashovchi xalq
zaharlanishi mumkin. Albatta, zaharlanish darajasi: uning dozasiga, odam-
laming zaharli moddadan uzoq-yaqinligiga, bug‘lanish darajasiga, shamol
tezligiga va boshqa omillarga bog‘liq.
Agar shunday avariya favqulodda sodir bo‘lsa, albatta, birinchi nav-
batda, o ‘z vaqtida va sifatli ofat o‘chog‘ini belgilash lozim, Bu vazifani
fuqaro muhofazasi xizmat tizimlarining - razvedka qismlari bajaradilar.
Ular avariya joyini, zaharli modda turini, zaharli modda dozasini va shi-
kastlangan hududdan qanday qilib odamlami zaharlamasdan olib chiqib
ketish y o‘llarini belgilab beradilar.
Shikastlanish o‘chog‘i aniq o‘rganilgandan keyingina avariya sodir
bo‘lgan joydagi va unga yaqin atrofda yashovchi aholi ogoh etiladi. Buni
eshitgan fuqarolar nafas organlarini saqlovchi (gazniqoblar) va terini
himoya qiluvchi kiyimlami (plash, yopg‘ich) kiyib, darhol zaharlangan
hududdan xavfsiz hududga chiqib ketadilar. Zaharlangan hududdan uzoq-
roqdagi fuqarolar esa yashash uylarining eshik, romlarini mahkam ber-
kitib, ulaming germetikligini oshirib, isitgich jihozlarini, gaz, chiroq va
boshqalami o‘chirib, o‘z uylarida saqlanishlari mumkin. Albatta, bu bilan
ulami kimyoviy zaharlanishdan to‘liq qutqarib bo‘lmaydi. Agar zaharli
moddaning miqdori juda ko‘p tashqariga chiqib ketgan bo‘lsa, zararlan-
gan o ‘choq atrofidagi hamma yashovchi odamlami tartib va osoyshtalik
bilan tezda xavfsiz joylarga ko‘chirish zarur. Avariya sodir bo‘lgan joylar
da xizmat qiluvchi fuqarolaming hammasini evakuatsiya qilib boim aydi.
Ulaming m a’lum qismi shu yerda qolib, zaharli moddadan saqlovchi
vositalami kiyib, tashqariga KTZMning chiqishini to ‘xtatish choralarini
ko‘radilar (bunda j o ‘mrakni burash, KTZMni bir joydan ikkinchi joyga
haydash, texnologik jarayonni to‘xtatish, KTZM solingan idishni tuzatish,
texnologik jarayonni va boshqa sababchi omillami to ‘xtatish ishlari ba-
jariladi). Avariya to‘xtatilgandan keyin, m a’lum bir vaqt mobaynida (za-
harlovchi moddaning tabiatiga qarab) avariya o ‘chog‘ida xizmat qilgan va
zaharlangan hududda qolgan odamlar tibbiy ko ‘rikdan o ‘tkaziladi. Agar
KTZM nafas yoTiga ketgan boTsa, ularga dori-darmon beriladi, teriga
tekkan bo‘lsa, suv bilan ko‘p marta yuviladi, so‘ngra zaharlangan joylar,
uning atroflari va ishlab chiqarishda ishlatiladigan jihozlar, uskunalar,
139
inshootning o'zi degazatsiya qilinadi. Degazatsiya sifatida zaharlovchi
moddani neytrallaydigan (ya’ni ta’sir kuchini kamaytiruvchi) modda-
lar ishlatiladi. Mana shunday avariyalarga misollar keltiramiz: 1988-yil
Yaroslavl viloyatida Volga daryosi bo‘yida temiryo‘l poyezdining 7 ta
vagoni izdan chiqib ketib, katta avariya yuz bergan. Bunda 3 ta idishda
zaharli kimyoviy modda bo'lib, uning m a’lum qismi atmosferaga chiqib
ketgandi. 1988-yilda «Красная Роза» ishlab chiqarish birlashmasida, ava
riya sodir bo‘lib, havoga zaharli gazning chiqishi (S 0 2) aniqlanganligini,
1966-yil Gorkiy shahridagi kimyo zavodida 27 t Cl, gazi havoga tar-
qalganligi natijasida 6000 kishi evakuatsiya qilinib, 1500 kishi har xil
dozada zaharlanganligini eslatib o‘tish mumkin. 1984-yili Hindistonda
Amerikaning «Yunion Korbayt» kompaniyasiga qarashli Bxopal kimyo
zavodida gaz quvuridan 40 tonna o‘tkir zaharlovchi moddaning atrof
muhitga tarqalishi oqibatida katta talafot ro‘y bergan. Bu halokat 2000
kishining hayotiga zomin bo‘lgan, bunda 80000 nafar fuqaro zaharla-
nib, salomatligiga jiddiy zarar yetkazgan. 2003-yilda Xitoyning Chxu-
andonbey gaz konida katta portlash yuz bergan. Portlash oqibatida 190
kishi qurbon bo‘lgan hamda havoga ko‘p miqdordagi tabiiy gaz birik-
malari va vodorodsulfit gazi tarqalishi natijasida ko‘plab odamlarning
zaharlanishiga va oMimiga sabab bo‘lgan. 1990-yilda Qoraqalpog‘iston
Respublikasining «Yoshlik» stansiyasidan o’tib borayotgan kuchli ta ’sir
etuvchi zaharli modda (95 tonna) yuklangan sisterna nazorat qilinmas-
ligi oqibatida y o‘l-yo‘lakay tomchilab borgan. Bu holatni o ‘z vaqtida
sezgan «Yoshlik» stansiyasi xodimlari darhol tegishli choralami ko‘rib,
baxtsizlikning oldi olindi. Agar sisternadagi suyuqlik shu yerga to'liq
oqib ketganda nafaqat stansiyadagi va uning atrofidagi aholini, balki 13
km olisda yashovsi aholini ham zaharlagan bo‘lardi. Shunga o ‘xshash
ko‘plab misollarni keltirish mumkin. Inson uchun xavfli bo‘lgan zaharli
moddalar bilan ishlaydigan korxonalarning ham soni 0 ‘zbekistonda yil-
dan yilga ko‘payib bormoqda. Bular « 0 ‘zbekkimyosanoat» uyushmasi-
ga qarashli korxonalar bo‘lib, ular Toshkent, Samarqand, Farg‘ona, Ol-
maliq, Chirchiq, Navoiy, Angren va boshqa shaharlarda (S 0 2, NH3, Cl2,
H N 0 3, H2S 0 4, CH3COOH va boshqa zaharli moddalar) joylashgan. Bu
korxonadan tashqari kimyoviy, zaharli moddalar bilan ishlaydigan bosh
qa korxonalar ham mavjud. Jumladan: « 0 ‘zgo‘shtsut», « 0 ‘zbeksavdo»,
« 0 ‘zqishloqxo‘jalik» mahsulotlari uyushmalari, Bekobod metallurgiya
korxonasi, M ikond zavodi, Toshkent lok-bo‘yoq zavodi, To‘qimachilik
140
korxonalari, Suv tozalash inshootlari va boshqalar. Hozirgi kunda respub-
likamizdagi 300 dan ortiq ishlab chiqarish korxonalarida inson uchun za
harli moddalar ishlatiladi (
| 