Gaz hamda bug`-gaz aralashmalaridagi bir yoki bir necha komponentlarning
suyuqlikda tanlab yutilish jarayoni absorbsiya deb ataladi. Yutilayotgan gaz
absorbtiv, yutuvchi suyuqlik absorbent deyiladi. Absorbtiv bilan absorbentning
o’zaro ta’siriga ko’ra absorbsiya jarayoni ikki hil bo’ladi: fizik absorbsiya va
kimyoviy absorbsiya (xemosorbsiya). Fizik absorbsiyada yutilayotgan gaz
bilan
absorbent o’zaro bir-biri bilan kimyoviy birikmaydi.
Agar yutilayotgan gaz
absorbent bilan o’zaro birikib, kimyoviy birikma hosil qilsa, xemosorbsiya
deyiladi. Absorbsiya jarayonida gazning yutilmay qolgan qismi inert gaz deb
ataladi.
Fizik absorbsiya ko’pincha qaytar jarayondir, ya’ni suyuqlikka
yutilgan gazni
ajratib olish mumkin bo’ladi, bu hodisa
desorbsiya deyiladi. Absorbsiya bilan
desorbsiya jarayonlarini uzluksiz olib borish natijasida yutilgan gazni toza holda
ajratib olish va yutuvchi absorbentni bir necha marta
qayta ishlatish imkoni
tug`iladi. Odatda absorbtiv va absorbent arzon va ikkilamchi mahsulot bo’lgani
uchun, ular absorbsiya jarayonidan keyin ko’pincha, (masalan, gazlarni
tozalaganda) qayta ishlatilmaydi.
Sanoatda absorbsiya jarayoni turli maqsadlarda qo’llaniladi:
1) gaz aralashmalaridan qimmatbaho komponentlarni ajratib olishda;
2) gaz aralashmalarini zaharli moddalardan tozalash uchun;
3) gazlarni quritish;
4) tayyor mahsulotlar (masalan, xlorid va sulfat kislotalari, ammiakli suv) olishda
va hokazo.
Har bir aniq sharoit uchun tegishli absorbent tanlab olinadi; bunda
yutilishi lozim
bo’lgan komponentning absorbentdagi eruvchanligi hisobga olinadi. Tajriba yo’li
bilan absorbsiya jarayonida har doim issiqlikning ajralib chiqishi aniqlagan.
Gazlarning suyuq absorbentlardagi eruvchanligi quyidagi omillarga bog`liq
bo’ladi: 1) gaz va suyuq fazalarning fizikaviy va kimyoviy xossalari; 2) harorat; 3)
gazning aralashmadagi bosimi.
Absorbsiya jarayonini o’tkazishga mo’ljallangan qurilmalar absorberlar deb
yuritiladi.
Absorbsiya jarayonida suyuqlik tarkibidagi gazning miqdori suyuqlik va
gazning
xususiyatiga, bosim, harorat va gaz fazasining tarkibiga bog`liq. Suyuqlik bilan
biror gaz aralashmasining o’zaro ta’siri natijasida taqsimlanuvchi komponenet
A
tashuvchi komponent B yordamida suyuqlikda erigan bo’lsa, fazalar qoidasiga
muvofiq komponentlarning soni va erkinlik darajasi uchga teng bo’ladi. Demak,
gaz-suyuqlik sistemasida ikkala fazaning harorati, bosimi va konsentratsiyasi
o’zgarishi mumkin. Shuning uchun o’zgarmas harorat va umumiy bosimda
muvozanat holatidagi gazning parsial bosimi (yoki uning konsentratsiyasi) bilan
suyuq faza tarkibining o’zaro bog`lanishi bir xil bo’ladi. Bu bog`lanish Genri
qonuni bilan ifodalanib, erigan gazning parsial bosimi eritmadagi uning mol
qismiga proporsionaldir:
A
A
x
E
P
*
. (25.1)
Suyuqlikdagi gazning eruvchanligi (yutilgan komponent
A) ma’lum haroratda
uning suyuqlik yuzasidagi parsial bosimiga proporsionaldir:
P
E
x
1
*
(25.2)
bu yerda,
*
A
P
— muvozanat holatidagi eritmada konsentratsiyasi
x
A
bo’lgan
yutilayotgan gazning parsial bosimi;
x* — eritmadagi gazning konsentratsiyasi
(mol hisobida), bu gaz bilan suyuqlik fazalari muvozanatlashganda yutilayotgan
komponentning parsial bosimi
P
A
ga teng;
E — proporsionallik yoki Genri
koeffitsienti.
25.1-rasm. Gazning suyuqlikda erishiga haroratning ta’siri.
Ideal suyuqliklar uchun har xil haroratda konsentratsiyasining bosim bilan o’zaro
bog`lanishi
P - x diagrammada to’g`ri chiziq ko’rinishida, Genri koeffitsientiga
teng bo’lgan og`ma chiziqlar orqali tasvirlanadi. 25.1-rasmga ko’ra
harorat ortishi
bilan Genri koeffitsientining miqdori (bir xil sharoitda) ortadi, (25.2) tenglamaga
muvofiq esa gazning suyuqlikdagi eruvchanligi kamayadi
