MAKTABGACHA TA’LIM TIZIMIDA SIFAT SAMARADORLIGINI OSHIRISHNING INNOVATSION YONDASHUVI
Maktabgacha ta’lim tizimi uzluksiz ta’lim tizimining boshlang’ich, eng asosiy bo’g’ini hisoblanadi. Mutaxassislar va o’qituvchilarning ilmiy xulosalariga ko’ra, inson barcha ma’lumotlar va ma’lumotlarning 70 foizini besh yoshga to’lgunga qadar oladi. Mana shu faktning o’zi, bolalarimizning barkamol shaxs sifatida shakllanishi uchun maktabgacha ta’lim tashkilotidagi tarbiya va ta’lim qanchalik muhimligini yaqqol ko’rsatib turibdi.
Xorijiy mamlakatlarning ilg’or tajribasini o’rganish shuni ko’rsatadiki, zamonaviy maktabgacha ta’lim muassasalari maktabgacha yoshdagi bolalarni ijobiy ijtimoiylashtirish, ularning har tomonlama shaxsiy, ma’naviy-axloqiy va bilimni rivojlantirish, maktabgacha yoshdagi tegishli faoliyat turlari asosida ijodiy qobiliyat va tashabbuskor xulq-atvor profilini shakllantirish, yosh qiziqishlari sohasida kattalar va tengdoshlari bilan muloqot qilish kabi shart-sharoitlarni yaratish bilan tavsiflanadi.
Ta’lim sohasidagi o’zgarishlar maktabgacha ta’lim muassasalari tarbiyachi- pedagoglar va rahbarlariga bo’lgan talabni oshirish zarurligini belgilaydi. Bu esa boshqaruv samaradorligini oshirish yo’llari va vositalani aniqlash va ulardan foydalanish hamda ilg‘or texnologiyalarga asoslangan holda yondashish zarurligini ilgari suradi. Maktabgacha ta’lim muassasasi rahbarining boshqaruv faoliyati boshqa ta’lim muassasalarini boshqarish jarayonidan tubdan farq qiladi.
Maktabgacha ta’lim uzluksiz ta’lim tizimining boshlang’ich bo’g’inidir va bolaning sog’lom, rivojlangan shaxsining shakllanishini ta’minlash, ta’limga bo’lgan intilishini uyg’otish, bolalarni boshlang’ich maktabda muntazam o’qitish uchun tayyorlash uchun mo’ljallangan. Maktabgacha ta’lim sohasida davlat siyosatining muhim vazifalari quyidagilardan iborat: - maktabgacha ta’lim muassasalarining davlat va nodavlat tarmog’ini kengaytirish, ularning moddiy-texnik bazasini mu$;ahkamlash, yuqori malakali pedagogik kadrlar bilan ta’minlash, bolalarni maktabgacha ta’lim muassasalari bilan qamrab olishni tubdan oshirish, zamonaviy ta’lim da^urlari va texnologiyalarini ta’lim-tarbiyajarayonigajoriy etish orqali bolalarni har tomonlama intellektual, ma’naviy- e^etik, jismoniy rivojlantirish, shuningdek, ularni maktabga tayyorlash sifatini tubdan yaxshilash.
Maktabgacha ta’lim muassasasida ta’lim sifatini boshqarish belgilangan va mo’ljallangan ehtiyojlar zonasida prognoz qilingan rejalashtirilgan natijaga yo’naltirilgan sinergetik jarayondir. Bunday boshqaruvning ^rukturaviy va funktsional komponentlari sifatni loyihalashtirish, sifatni shakllantirish tizimini amalga oshirish va sifatni monitoring qilish, ikkita asosiy qiymatga ega: baholash va rahbarning harakatlarini tuzatishning keyingi yo’nalishini belgilash.
Ta’limning turli bosqichlarida davlat ta’lim ^andarti ta’lim faoliyati natijalari ^andarti sifatida qaraladi - ma’lum bir tarixiy davrda ma’lum bir jamiyat uchun zarur bo’lgan ta’limning mos yozuvlar darajasi; ta’lim ^andarti, ta’lim to’g’risidagi tegishli hujjatlarni olish uchun shaxs tomonidan erishish kerak bo’lgan daraja. Maktabgacha ta’limda davlat ta’lim ^andarti ta’lim jarayonini amalga oshirish uchun shart- sharoitlarning ^andartidir. Maktabgacha ta’limning vaqtinchalik ^andartiga muvofiq, maktabgacha ta’lim muassasalarining maqsadi va natijasi ta’lim jarayonini amalga oshirish uchun sharoit yaratishdir.
Ta’lim ^andartlari qat’iy, moslashuvchan bo’lishi kerak emas, o’qituvchilar ishida ko’rsatmalar rolini o’ynashi kerak. Aks holda, har qanday ijodkorlikni ^andartlar yordamida ^rangulyatsiya qilish ta’minlanadi.
“Maktabgacha ta’lim sifati” tushunchasi uch xil jihat asosida tahlil qilinadi. Umumdavlat nuqtai nazaridan maktabgacha ta’limning sifati jamiyatning ijtimoiy- iqtisodiy sharoitlariga mosligini o’lchash yo’li bilan aniqlanishi mumkin. Bu erda maktabgacha ta’lim sifati turmush darajasi, mamlakatning iqtisodiy salohiyati va h.k. ijtimoiy jihatdan ta’lim xizmatlarining ota-onalarning haqiqiy talabiga muvofiqligi bilan belgilanadi. Pedagogik jihatdan maktabgacha ta’limning sifati ta’limdagi o’zgaruvchanlik tamoyilini amalga oshirish, o’qituvchining bolalar bilan shaxsiy yo’naltirilgan hamkorligiga o’tishni anglatishi mumkin.
Eng umumiy shaklda maktabgacha ta’limning sifati oilani bolalar bilan ishlashning mazmuni, shakllari va usullari xilma-xilligi asosida individual ta’lim “yo’nalishi” ni tanlash imkoniyatini berish bilan belgilanadi; bolani malakali pedagogik ta’sirlardan ijtimoiy himoya qilishni ta’minlash; maktabgacha yoshdagi bolalarning boshlang’ich maktabda muvaffaqiyatli o’qitish uchun minimal darajada zarur bo’lgan ta’lim darajasiga qadar bolalar bog’chasiga muntazam ravishda tashrif buyuradigan har bir bolaning ta’lim jarayoni tuzilmasiga muvofiq maktabgacha ta’limning sifati quyidagi tarkibiy qismlar bilan belgilanadi:tarbiyalanuvchilarning sog’lig’i darajasi va ularning ta’lim-tarbiya jarayonidagi yutuqlari orqali ta’lim jarayonini amalga oshirish sifati; ta’lim jarayonini amalga oshirish uchun shart-sharoitlarning sifati (ta’lim da^urlarini to’g’ri tanlash, ularning ilmiy-uslubiy ta’minoti, ta’lim jarayonining moddiy-texnik jihozlanishi); kabilar.
MTT o’z maqsadlariga erishish uchun uning vazifalari muvofiqlashtirilishi kerak. Shuning uchun boshqaruv-tashkilot uchun muhim ahamiyatga ega. Bu bir darajada muvofiqlashtirish kerak bo’lgan har qanday inson faoliyatining ajralmas qismidir. Menejment nafaqat ishlab chiqarishni, balki davlat, shahar va hududlarni, sanoatni, shifoxonalarni va universitetlarni, cherkovlarni va ijtimoiy ta’minot agentliklarini ham talab qiladi.
Boshqaruv tashkilotning maqsadlariga erishish uchun zarur bo’lgan rejalashtirish, tashkil etish, muvofiqlashtirish, rag’batlantirish va nazorat qilishning integratsiyalashgan jarayonidir.
Tashkilotlarning eng aniq xarakteri^ikasi-mehnatni taqsimlash. Tashkilotda mehnatning gorizontal va vertikal bo’linishi sodir bo’lganda, boshqarish kerak bo’ladi.
Shunday qilib, tashkilotda mehnatni ajratishning ikkita ichki organik shakli mavjud. Birinchisi, mehnatning umumiy faoliyat qismlarini tashkil etuvchi qismlarga bo’linishi, ya’ni mehnatning gorizontal bo’linishi. Ikkinchisi, vertikal deb nomlangan, harakatlarni muvofiqlashtirish ishlarini o’z harakatlaridan ajratadi. Boshqa odamlarning faoliyatini muvofiqlashtirish faoliyati boshqaruvning mohiyatini tashkil etadi.
Boshqarish-muayyan maqsad yoki maqsadga erishishga qaratilgan insonlarning faoliyati turi sifatida qaraladi. Menejment u boshqaradigan tashkilot uchun harakat yo’nalishini belgilashi kerak. U MTTning missiyasini o’ylab, maqsadlarini belgilashi va tashkilot jamiyatga berishi kerak bo’lgan natijalarni olish uchun pedagogik jarayonlarni tashkil qilishi kerak.
“Boshqaruv-bu uyushmagan olomonni samarali maqsadli va samarali guruhga aylantiradigan maxsus faoliyat turi. Bunday boshqaruv ijtimoiy o’zgarishlarning rag’batlantiruvchi elementi va muhim ijtimoiy o’zgarishlarning namunasidir “(Piter Drucker).
Boshqaruv MTT rahbarining funktsiyasini amalga oshiradi, fikrlash va pedagogik jarayonni eng katta natijalarni beradigan joyga yo’naltiradi, ijtimoiy farovonlikka va bolalarni barkamol shaxs sifatida kamol topishiga eng katta hissa qo’shadi.
Menejment rahbarlik faoliyat va bilimining o’ziga xos sohasi sifatida o’zining asosiy muammolari, o’ziga xos yondashuvlari va qiyinchiliklariga ega.
Menejment faoliyat turi sifatida boshqaruv funktsiyalari deb ataladigan bir qator boshqaruv harakatlarini amalga oshirish orqali olib boriladi. MTT boshqaruvining eng muhim vazifalari quyidagilardan iborat: prognozlash, rejalashtirish, tashkil etish, muvofiqlashtirish va tartibga solish, faollashtirish va rag’batlantirish, buxgalteriya, xo‘jalik ishlari, qo‘shimcha mashg‘ulotlar, to‘garak ishlari va nazorat. Boshqaruvni funktsiya sifatida ko’rib chiqish tarkibi, barcha turdagi boshqaruv faoliyatining mazmuni va ularning kosmosda va vaqtdagi o’zaro bog’liqligi bilan ifodalanadi. Iqtisodiy va ijtimoiy rivojlanishni yaratadigan boshqaruv faoliyati bilan belgilanadi. Boshqaruv jarayoni menejerlarni xodimlarni tashkil qilishda ish bilan band bo’lgan xodimlarning samarali va samarali ishlashi uchun shart-sharoitlar yaratib, maqsadlarga mos keladigan natijalarni olish uchun rejalashtirish, tashkil etish, muvofiqlashtirish, rag’batlantirish, nazorat qilish funktsiyalarini bajarishni o’z ichiga oladi. Shunday qilib, boshqaruv jarayonining mazmuni uning funktsiyalarini amalga oshirish jarayoni tashkil etadi.
Mazkur jarayonga asoslangan innovatsion boshqaruv yondashuvi har qanday boshqaruv faoliyatini yagona mantiqiy o’zaro bog’liq zanjirga integratsiya qilish imkonini beradi. Innovatsion yondashuv boshqaruvni tashkilotning muammolari va muammolarini hal etishga qaratilgan makon va vaqt ichida o’zgarib turadigan o’zaro bog’liq funktsiyalarni amalga oshirish jarayoni sifatida olib borish sharoitini ta’minlash imkonini beradi.
Boshqarish jarayoniga axborot jarayoni, ya’ni axborotni shakllantirish, his qilish, uzatish, qayta ishlash va saqlash jarayoni sifatida qaraladi. Shuni alohida ta’kidlash kerakki, boshqaruv axborotga tushib qolmaydi, balki axborotdan tashqarida ham aqlga sig’maydi. Axborotning paydo bo’lishi, o’tishi va ulardan foydalanishning ushbu besh bosqichi menejerlar va ijrochilarning lavozim vazifalariga muvofiq bir qator harakatlarida amalga oshiriladi.
Shunday qilib, menejment axborot jarayoni sifatida qaralishi mumkin, bu orqali professional malakali mutaxassislar MTTni tashkil qiladi va ularni maqsadlarni belgilash va ularga erishish yo’llarini ishlab chiqish orqali boshqaradi.
Boshqaruv funktsiyalari davlat tomonidan maxsus tashkil etilgan sub’ektlar tomonidan va uning nomidan yoki davlat o’z vakolatlarining bir qismini boshqaruv sohasidagi boshqa sub’ektlar tomonidan amalga oshiriladi. Shu bilan birga, davlat boshqaruvining barcha sub’ektlari ular uchun belgilangan qonunlar va boshqa normativ- huquqiy hujjatlar doirasida harakat qilishlari shart ekanligini ifodalaydi. A.A.Xo‘jaev tomonidan boshqaruvning o‘ziga xos xususiyatlari sifatida maqsadlarga erishishda ahloqiy nuqtai-nazardan kelib chiqqan holda yechimlar qabul qilish zarurligi; ta’limni boshqarish - ham sa’nat, ham fan ekanligi, unda odamlar bilan munosabatlarni va fanni bilish muhim ahamiyatga egaligi; shaxsiy, davlat va jamoat manfaatlarining dialektik birligi boshqarish mazmunida o‘z aksini topishi; ta’limni boshqarishda jamoatchilikning keng ishtiroki; ta’limni boshqarishda turli xil, jumladan iqtisodiy, ijtimoiy-psixologik, tashkiliy-pedagogik va boshqa uslublardan foydalanish imkonini beradigan shakl va uslublarni muntazam takomillashtirishning zaruriyati keltiriladi [4, 8-b.].
MTT pedagogik jarayonini samarali boshqarish zamonaviy texnologiyalarni joriy etish sharoitida uning sifatini oshirish uchun juda muhim ekanligini belgilaydi.
MTTni boshqarish-ta’lim samaradorligini oshirishga qaratilgan hokimiyat organlari va nodavlat tashkilotlarning faoliyati bilan ifodalanadi. MTTni boshqarish-ta’lim siyosatining maqsadlariga erishish, boshqaruv vazifalarini belgilash, ushbu vazifalarni amalga oshirish bo’yicha faoliyatni rejalashtirish, sub’ektlarning kelishilgan faoliyatini tashkil etish va nazorat qilishni tartibga soluvchi jarayon sanaladi.
MTTni boshqarish pedagogik jarayonning turli jihatlarini o’z ichiga oladi. Bu MTT tizimini rivojlantirish jarayonlarini, xususan, ta’limiy, tarbiyaviy, o‘quv va pedagogik jarayonlarni boshqarish. Bu erda biz miqdoriy parametrlar,MTT soni va ulardagi tarbiyalanuvchilar haqida gapiramiz. Bugungi kunda MTT tizimi mehnat bozori talablaridan orqada qolmoqda va mavjud “rivojlantirish markazlari”ga e’tibor qaratilgani yaxshi holat, shu bilan bir qatorda tarbiyachi-pedagoglar tarbiyalanuvchilarni aqliy- intelektual qobilyatini, iqtidorini rivolanishi uchun ularni dunyoqarashi, tafakkuri, so‘z boyligi, o‘z “Men”ini anglab yetishga alohida yondashish tarbiyalanuvchilarni maktab faoliyatiga sifatli tayyorlashni ta’minlash imkonini yaratadi.
MTT faoliyati sifati-muayyan maqsadga erishish va hayot sifatini yaxshilash uchun ularni qo’llashning muayyan shartlarida olingan bilimlarga bo’lgan talab bilan o‘lchanadi.Tarbiyalanuvchilarni bilim sifati, ularning intellektual rivojlanishi, dunyoqarashi, tafakkuri, xotirasi va so‘z boyligini oshgani va ish oxirida talab bilan belgilanadi.
Tarbiyalanuvchilarning aqliy-intellektualligi, madaniy va ma’naviy tayyorgarligi, jismoni va e^etik shakllantiradigan va rivojlantiradigan jarayon MTT faoliyati va maktabgacha ta’lim jarayoni tashkil etadi. Maktabgacha ta’limning mazmuni va uning yo’nalishi ta’lim da^u rlari va ^andartlarim aks ettiradi. Ta’lim sifatini tushunishning yondashuvi quyidagi ketma-ketlikda ifodalanishi mumkin: Axborot tashuvchisi, axborotni uzatish, bilim oluvchi, axborotni uzatish usullarining sezuvchanligi,bilim asoslari, olingan bilimlarga bo’lgan talab, yaangi bilim olish.
Maktabgacha ta’lim sifati, birinchi navbatda, bilim beruvchi (tarbiyachi, pedagoglar) sifati bilan belgilanadi, bu bilimlarni tarbiyalanuvchilarga turli usullar yordamida yetkazadi. Olingan bilimlarning asosiyligiga qarab, tarbiyalanuvchilar: maktabga o‘qishga qabul qilinishda suhbat va tashxis savollarini topshirish;maktabda o‘qish jarayonida ularning bilimi, tayyorgarlik darajasi va qobiliyati tahlil qilinadi, turli tanlovlarga jalb etiladi, qiziqishi va iqtidoriga qarab imkoniyatlar yaratiladi, qo‘shimcha to‘garaklarga yo‘naltiriladi.
Ilmiy-texnikaviy taraqqiyot yangi vositalar va mehnat ob’ektlari, yangi ishlab chiqarish va axborot texnologiyalari paydo bo’lishiga olib keladi. Shuning uchun yangi bilimlarni olish va ulardan ta’limning keyingi bosqichlarida qo’llash uchun uzluksiz ta’lim talab etiladi. Zamonaviy sharoitda uzluksiz ta’lim haqiqiy zaruratdir.
Ta’limda sifat menejmenti tizimi quyidagi tamoyillarga asoslanadi: ilmiy-texnika taraqqiyoti va xalqaro ^andartlar yutuqlarini hisobga olgan holda ta’lim talablarini tushunish va bajarish; i^e’molchiga yo’naltirilgan, mehnat bozorida qattiq raqobat boshqaruv tizimining harakatchanligi va dinamikasini talab qiladi; monitoring natijalarini hisobga olgan holda ta’lim jarayonini doimiy takomillashtirish.
Maktabgacha ta’lim sifati-malaka va kasbiy ongni izchil va deyarli samarali shakllantirishni belgilovchi ta’lim jarayonining o’ziga xos xususiyatlari majmui. Bu erda uchta xususiyat guruhlari mavjud: ta’lim maqsadiga erishish potentsialining sifati, kasbiy mahoratni shakllantirish jarayonining sifati va ta’lim natijalarining sifati.
Salohiyat sifati maktabgacha ta’lim maqsadining sifati, maktabgacha ta’lim ^andartining sifati, ilk qadam davlat da^urining sifati, maktabgacha ta’lim jarayonining moddiy-texnik bazasi sifati, tarbiyachi-pedagoglarning kasbiy kompetensiyasi,etukligi, sifati, salohiyati, axborot-uslubiy bazaning sifati kabi xususiyatlarga ega.
Ko’rib turganingizdek, maktabgacha ta’lim sifati keng qamrovli ko’rsatkichdir:
maktabgacha ta’lim maqsadlari va natijalari nisbati;
maktabgacha ta’lim jarayoni ishtirokchilarining taqdim etilayotgan ta’lim xizmatlaridan kutgan talablarini qondirish darajasini ta’minlash;
maktabgacha ta’lim ma’lum darajada bilim, ko’nikma, malaka, bola shaxsining aqliy, jismoniy va axloqiy rivojlanishi kabilar.
Shu bilan birga, bu tarbiyalanuvchilarga zarur ijtimoiy rivojlanishni kafolatlaydigan tizim, model, tashkilot va tartibdir.
“Maktabgacha ta’lim sifati” tushunchasi uch xil jihat asosida tahlil qilinadi. Umumdavlat nuqtai nazaridan maktabgacha ta’limning sifati jamiyatning ijtimoiy- iqtisodiy sharoitlariga mosligini o’lchash yo’li bilan aniqlanishi mumkin. Bu erda maktabgacha ta’lim sifati turmush darajasi, mamlakatning iqtisodiy salohiyati va h.k. ijtimoiy jihatdan ta’lim xizmatlarining ota-onalarning haqiqiy talabiga muvofiqligi bilan belgilanadi. Pedagogik jihatdan maktabgacha ta’limning sifati ta’limdagi o’zgaruvchanlik tamoyilini amalga oshirish, o’qituvchining bolalar bilan shaxsiy yo’naltirilgan hamkorligiga o’tishni anglatishi mumkin.
“Sifat” tushunchasi ko’p qirrali bo’lib, har bir ishtirokchining pozitsiyasidan boshqacha talqin etiladi:Bolalar uchun bu ular uchun qiziqarli o’yin shaklida o’rganishdir. Ota - onalar uchun-bu bolalarni samarali o’qitishdir, ya’ni bolalarni maktabga yaxshi tayyorlaydigan da^urlar bo’yicha trening:
charchoqsiz mashq qilish;- bolalarning ruhiy va jismoniy salomatligini saqlash;ta’lim muvaffaqiyati;- bolalarni o’rganish i^agini saqlab qolish;- nufuzli maktabga kirish imkoniyatini ta’minlash;
Bolalar uchun-bu, birinchi navbatda, maktabgacha ta’lim muassasasi rahbari, ota - onalar tomonidan o’z faoliyatini ijobiy baholashdir:
barcha bolalar tomonidan barcha o’quv da^urlarini muvaffaqiyatli bajarish; bolalar bilan ishlash usullari va usullarini maqbul tanlash; bolalarning o’quv jarayoniga bo’lgan qiziqishini saqlab qolish; bolalarni o’qitish jarayonida muvaffaqiyatli rivojlantirish; bolalarning jismoniy va ruhiy salomatligini saqlash; bolalarning o’quv vaqtini va o’qituvchining ish vaqtini oqilona ishlatish; pedagogik jarayonni barcha zarur vositalar va uskunalar bilan ta’minlash.
Menejer uchun bu: - ota-onalar va bolalar tarbiyalanuvchilari faoliyatiga yuqori baho berish, shu tariqa maktabgacha ta’lim muassasasini saqlash va rivojlantirish omili sifatida bolalar bog’chasining nufuzini oshirish; bolalar salomatligini saqlash; bolalarning o’quv vaqtlari va o’qituvchilarning ish vaqtidan oqilona foydalanish; o’qituvchilar va bolalar faoliyatining muvaffaqiyati; tanlangan da^urlarni to’liq o’zlashtirish, bolalarni maktabga sifatli tayyorlash kabilar bilan ifodalaniladi.
V.P.Toporovskiyning fikricha, boshqaruvda kompetentlilik rahbarning boshqaruv yo‘nalishidagi tushunchalari darajasi, uning individual qobiliyatlari va malakasi, o‘zini- o‘zi rivojlantirishga va uzluksiz mu^aqil ta’lim olishga bo‘lgan moyilligi, intilishlari, shuningdek, zamonaviy talablar asosida ta’lim muassasasini boshqarish imkoniyatlari
orqali aniqlanadi [2, 80-b.]. A.K.Makarov [5,19-b.] esa boshqaruvchining kasbiy tayyorgarligining asosi kompetentlilik deb belgilagan holda, ikki yo‘nalishini, ya’ni ma’lum bir soha bo‘yicha kasbiy va shaxsiy kompetentlilikni ajratib ko‘rsatadi. Birinchisi
bu kasbiy bilim, ko‘nikma va malakalarni egallashdagi yetuklik, ikkinchisi - qator zaruriy umuminsoniy sifatlarga erishish mumkinligini ilgari suradi.
O'zbekiston Respublikasida ta'lim sohasida o'tkazilayotgan tub islohotlarning mazmuni bugungi kunda ta’lim jarayonini loyihalashga yangicha yondashuv bilan boyib bormoqda. Ta’limga zamonaviy yondashuv ta’lim jarayonini aniq vositalar yordamida samarali boshqarish va qo’yilgan o’quv maqsadlariga muvaffaqiyatli erishish natijalarini kafolatlaydi. Boshlang’ich sinflarda ta’lim sifat samaradorligini oshirishda zamonaviy yondashuv –vaqt taqsimotiga muvofiq dasturlanib, ilmiy jihatdan asoslangan hamda kutilgan natijaga erishishni ta'minlovchi pedagogik jarayonning barcha bosqich va qismlarining vazifalari aniq belgilangan tizimdir.
O’zbekistonda boshlang’ich ta’lim va ta’limga zamonaviy yondashuv ta’lim jarayonini aniq vositalar yordamida samarali tashkil etish lozimligini taqozo etadi. O’zbekistonda qo’yilgan o’quv maqsadlariga muvaffaqiyatli erishish natijalarini kafolatlash bugungi kunda pedagoglar oldida turgan muhim vazifalardan biridir. Qayd etilgan pedagogik kategoriyalarni maqsadga muvofiq ravishda yo‘naltirilgan pedagogik faoliyatning qonuniyat va mezonlarini tizimlashtiruvchi omil vazifasini bajaradi. Zamonaviy o‘qituvchi dars jarayonida «aktyor» emas, aksincha «rejissyor» bo‘lishi kerakligini anglashi lozim. Buning uchun esa u bir necha yangicha ta’lim usullarini yaxshi bilishi kerak.
Ta’lim texnologiyalari pedagogik faoliyatning ma’lum sohasini qamrab oladi. Didaktik jarayon bosqichlarini muayyan ketma-ketlikda qurish o’quvchilarning bilim faoliyatini mavzu bo’yicha belgilangan maqsadlarga mos holda tanlangan o’qitish metodlari yordamida tashkil etish demakdir. Boshlang’ich sinflarda ta'lim sifat samaradorligini oshirishda zamonaviy yondashuv - o’z mohiyati va mazmuniga ko’ra, ma’lum pedagogik nazariyaga asoslangan, u yoki bu tasnifga tegishli bo’ladi. Ularning samaradorligi to’g’risida fikr yuritilganda o’qitish jarayonini izga soladigan va uni maqsadli yo’naltira oladigan, o’qituvchi va o’quvchining hamkorlikdagi faoliyatini ta’minlash barcha ta’lim muassasalarining oldiga qo’yilayotgan maqsadga nechog’lik erishilayotganini ko’zda tutish kerak. Yoxud o’qitish metodlari bevosita ta’lim amaliyoti bilan aloqador konsepsiyasidir.
Ta’limning kafolotlanganlik natijasi samaradorlikni va maqsadga erishishni belgilaydi. Bundan ko‘rinadiki natija maqsadga qancha yaqin bo‘lsa, o‘quv-tarbiya jarayoni shuncha samarador hisoblanadi va bu ta’limning zamonaviy texnik vositalari va ilg‘or texnologiyalarni amalga oshirishning muhim jihatlaridan bo‘lib, ikkinchi talqin, ta’limtarbiya jarayoni maqsadi, vositasi, natijasini oldindan o‘rganish, qayd etish yo‘llari bilan o‘qituvchining kafolotlangan natijaga erishishini ta’minlash. Boshlang‘ich ta’lim -6-7 va 10- 11 yoshli bolalarda umumiy o‘rta ta’lim olish uchun zarur bo‘lgan savodxonlik, bilim va ko‘nikma asoslarini shakllantirish maqsadini amalga oshirishga yo‘naltirilgan. Ibn Sino ta’lim jarayonida quyidagi qoidalarga amal qilish lozim deb hisoblaydi: o‘qitishda oddiydan murakkabga qarab borish; bolaning qobiliyat va mayllarini e’tiborga olish; bolaga kuchi etadigan mashqlarni bajartirish; ta’limni jismoniy mashqlar bilan qo‘shib olib borilishi. Bolaga ta’lim va tarbiya berishi uchun saxovatli, dono, iymonli, axloqiy va aqliy tarbiya usullarini yaxshi biladigan, irodasi kuchli muallim va tarbiyachini tanlash zarur. Muallim sog‘lom, pok, halol, xushmuomala kishi bo‘lmog‘i lozim. O’zbekiston Respublikasida ta’lim sohasida o’tkazilayotgan tub islohotlarning mazmuni bugungi kunda ta’lim jarayonini loyihalashga yangicha yondashuv bilan boyib bormoqda. Ta’limga zamonaviy yondashuv ta’lim jarayonini aniq vositalar yordamida samarali boshqarish va qo’yilgan o’quv maqsadlariga muvaffaqiyatli erishish natijalarini kafolatlaydi. Boshlang’ich sinflarda ta’lim sifat samaradorligini oshirishda zamonaviy yondashuv -vaqt taqsimotiga muvofiq dasturlanib, ilmiy jihatdan asoslangan hamda kutilgan natijaga erishishni ta’minlovchi pedagogik jarayonning barcha bosqich va qismlarining vazifalari aniq belgilangan tizimdir.
“Maktabgacha ta’lim konsepsiyasi”ning paydo bo’lishi maktabgacha ta’lim mazmunini yangilash, umumiy amaliyotda yangi pedagogik texnologiyalarni sinovdan o’tkazish va pedagoglar tomonidan o’qitishning yangi usullari va shakllarini o’rganish bilan bog’liq nazariy va amaliy masalalarni qizg’in muhokama qilishning boshlanishi bo’ldi. Mahalliy maktabgacha ta’limda innovatsion jarayonlarni rivojlantirish normativ va dasturiy-metodik hujjatlarda aks ettirilgan. Ushbu ishda ta’limning barcha darajalari, metodologiya xizmati, ilm-fan va amaliyotning barcha darajadagi mutaxassislar ishtirok etib, birlashtirilgan ta’lim maskani yaratildi. Maktabgacha ta’lim sohasi uzluksiz ta’lim tizimining birlamchi bo’g’ini hisoblanib, u har tomonlama sog’lom va barkamol bola shaxsini tarbiyalash va maktabga tayyorlashda g’oyat muhim ahamiyat kasb etadi. Mustaqillik yillarida Respublikada ta’limtarbiya tizimi va barkamol avlodni tarbiyalash davlat siyosatining asosiy ustuvor yo’nalishlari darajasiga ko’tarildi. Biroq o’tkazilgan tahlillar maktabgacha ta’lim sohasida olib borilayotgan ishlarning samarasi va natijasi yetarli darajada emasligini ko’rsatmoqda. Jumladan, MTTda zamonaviy pedagogik texnologiyalar, didaktik topshiriqlar va ishlanmalar, bolalarni maktabga tayyorlash bo’yicha zamonaviy shakl va usullarni ishlab chiqilmaganligi, rivojlangan mamlakatlarning tajribasi yetarli darajada tahlil qilinmaganligi hamda ular singari ijtimoiy, shaxsiy, hissiy, nutqiy, matematik, jismoniy va ijodiy rivojlantirish, atrof muhit bilan tanishuvga yo’naltirilgan maxsus davlat ta’lim dasturlari tatbiq qilinmaganligi, faoliyat yuritayotgan pedagog kadrlarning aksariyati ijodkor emasligi, ta’lim-tarbiya sifati monitoringi yuritilmaganligi kabi faktorlarni keltirish mumkin. Bundan tashqari, maktabgacha ta’lim sifati monitoringini yuritish tuzilmaviy va tashkiliy jihatdan nazarda tutilmaganligi sababli, maktabgacha ta’lim tashkilotlaridagi ta’lim jarayonining sifati va samaradorligini baholash zamon talablariga javob bermaydi.
Ta’lim samaradorligini oshirish, eng avvalo, tarbiyachining pedagogik mahorati hamda uning ta’lim jarayoniga nisbatan yondashuvi muhim ahamiyatga ega. Bugungi kunda tarbiyachilarning pedagogik mahorati darajasi har bir mashg’ulot hamda o’rganilayotgan mavzuning tarbiyalanuvchilarga yetkazib berish jarayoniga nisbatan ijodiy, texnologik yondashuvni taqozo etmoqda. Texnologik yondashuv negizida namoyon bo’luvchi holatlarning asosiysi – bu dars jarayonining muayyan loyiha asosida tashkil etilishi sanaladi. Maktabgacha ta'lim sifatiga ta'sir qiluvchi tashqi muhit omillariga ijtimoiy buyurtmali maqsadlardan tashqari maktabgacha ta'limga davlat me'yorlari (talablari), shuningdek, maktabgacha ta'lim tashkilotida bolalarga ta'lim berish uchun zarur bo'lgan tashqi resurslar (kadrlar, axborot, moddiy va hokozo) kiradi.
Xulosa o’rnida shuni qayd etish lozimki, texnologik yondashuv asosida ta’limni tashkil etish ijobiy natijalarni beradi.
Bizga ma'lumki, o'zbek mumtoz she'riyatida o'ziga xos an'anaviy poetik obrazlar tizimi mavjud. Jamol Kamol g'azallarini kuzatadigan bo'lsak, undagi obrazlar ham an'anaviylik kasb etadi. Mumtoz she'riyatda oy,yulduz, quyosh timsollari ma'shuqa va oshiq obrazini ifodalab kelsa, J.Kamol ijodiga mansub g'azallardaham ayni shu holatni ko'rish mumkin.
Bir sanam yanglig' tikarmu Ko'kda oltin kashta oy Bir sanam deb yo falak Sahrosida sargashta oy.
Yuqoridagi satrlarda oy dastlabki satrga ma'shuqaga qiyos etilishi orqali myetaforik ma'no ko'chishni yuzaga chiqargan. Keyingi misrada esa oshiq timsolini aks ettirib kelmoqda. Ya'ni «bir sanam» - suyukli yoruchun oy - oshiq falak sahrosida sargashta kezadi. Oyning ko'kda kezishi bunda tamsilni yuzaga keltirgan. Shu bilan birga «s» tovushi asosida (sahrosida sargashta) hosil qilingan alliteratsiya ham poetik fikr ta'sirchanligini ta'min etgan. Bu holat ma'shuqasi ishqida yongan oshiq holatiga hamohangdir.
Boshim uzra noz aylab,
Kuldi moh saharlarda,
Ayladim o'shal oyga Iltijo saharlarda...
Ushbu satrlarda esa moh metaforik ma'no ko'chishi orqali , oy ma'shuqa timsolini ifodalab kyelmoqda. Lirik qahramon - oshiqning boshi uzra noz aylab, kulgan moh sevikli yor. Bunda ham tamsiliy fikr bor. Ya'ni tongda hali osmon yulduz va oy bo'ladi, u yorishishi bilan o'z o'rnini quyoshga bo'shatib beradi.
Yonar kipriklarim nur toridek Yulduz charog'inda,
Icharman toza bir suv orzuning Oydin bulog'inda
Mazkur baytda yulduz metaforik semasi sevgili ma'shuqa obrazini ifoda etib kelmoqda. Ya'ni lirik qahramon oshiqning kipriklari yulduz shu'lasida nur toridek tovlanadi. Bunda yulduz syemasi syevgilima'shuqa obrazini ifodalab kelmoqda. «Orzuning oydin bulog'i» metaforik topilmasi shoir ijodini bezab turadi. Bunda oyning yorug'i nazarda tutilmoqda.
Uzun kipriklari gulgun Dudoqlar g'uncha-yu xandon,
Chizilgan jonli tasvirdyek Biram nozik, biram nozik.
Jamol Kamol g'azalidagi ushbu satrlarda ma'shuqaning go'zalligi: kipriklari, dudog'ini tasvirlashda o'zbek mumtoz adabiyotiga xos bo'lgan an'anaviylik mavjudligini kuzatamiz. Bu esa hassos shoir J.Kamol she'riyati bilan mumtoz adabiyotda uchraydigan metaforik obrazlarda mushtaraklik borligidan dalolat.
Boshing uzra aylanur Ming turli dunyo, yulduzim Aylamish shu bahri nur Bag'ringni kimyo, yulduzim.
Yuqoridagi satrlarda ham yulduz semasi suyukli yor obrazini namoyon etadi. Uning boshida aylangan ming turli dunyo semasi-muhabbat iztiroblarini o'zida aks ettiradi. Mumtoz g'azaliyotda ohangdorlikni, musiqiylikni ta'minlash maqsadida tovush takrorini qo'llash holati ham an'anaviy hisoblanadi. Jamol Kamolning g'azallarini o'rganishdagi izlanishlarimizda alliteratsiya orqali poetik fikrni ta'sirchan ifodalash xususiyati ko'zga tashlanadi.
Sanamo, sochlaring silsilasi Tog'dagi sunbulmi, nigor.
Qomating suvratini Sarvu sanobar bildim.
Yuqoridagi satrlarda «s» tovushi (sanamo, sochlaring, silsilasi, sunbul, suvrat, sarvu sanobar) orqali tovush takrori hosil qilingan. Ma'shuqaning sochi tog'dagi sunbulga, qomati sarv-u sanobarga o'xshatiladi. Sunbul tog'da o'sadigan o'simlik, turishi sochning to'kilib turishiga o'xshaydi. Sarv esa tik o'sadigan chiroyli daraxt. Qomatni sarvga o'xshatish ham an'anaviy metaforik ko'chimlardan bo'lib, Muhabbatnoma»sida quyidagi misralar orqali fikrlarimizni dalillashga asos bo'ladi:
Bo'yung sarv-u sanuvbartek, beling qil,
Vafo qilg'on kishilarga vafo qil Mazkur baytda alliteratsiya ohangdorlikni, musiqiylikni ta'minlashdan tashqari metaforik o'xshatishlarning o'ziga xos namunalarini vujudga keltirgan:
Gohi Cho'lponsan munavvar,
Gohi bir Zuhroyi zar,
Gohi ma'yus jilvagar,
Suzgun Surayyo yulduzim
Yuqoridagi satrlarda ham «z» (Zuhroyi zar), «s» (Suzgun Surayyo) asosida alliteratsiya yaratilgan. Cho'lpon, Zuhro, Surayyo - yulduzlarning nomlari ham ma'shuqa timsolini ifodalashda ishtirok etatgan metaforik ko'chimdir. Cho'lpon - yorqin nur sochuvchi yulduz, Zuhro - Yer sayyorasiga yaqin yulduz, Surayyo esa bir guruh yulduzlar nomini ifodalaydi. Shu ma'nolaridan kelib chiqib, shoir yorni tashbehlaydi.
«Zuhroyi zar», «suzgun Surayyo» birikmalari tovush alliteratsiyasidan tashqari, yulduzlarning ham xususiyatlarini ifodalab keladi. Jamol Kamolning g'azalchiligida ham yangi mumtoz adabiyot obrazlari bilan mushtaraklikni, ham yangi metaforik obrazlarni uchratamiz:
Ey, chaman ichra nazokatli Gulim, majnuntol,
O'rama soching zilol - Suvga solibsan tol-tol...
Baytda yor majnuntolga tashbehlanganki, buni shoir ijodidagi yangilanish sifatida baholash mumkin.
Shuni ta'kidlash mumkinki, Jamol Kamol mumtoz g'azaliyotda qo'llangan an'anaviy metaforik obrazlardan ham unumli foydalangan. Bu esa Jamol Kamol g'azaliyotining o'zbek mumtoz adabiyoti an'analari bilan mushtarak ekanidan dalolatdir.
O‘tgan davr mobaynida mamlakatimizda o‘sib borayotgan avlodni sog‘lom va har tomonlama yetuk voyaga yetkazish, ta’lim-tarbiya jarayoniga samarali ta’lim va tarbiya shakllari hamda usullarini joriy etishga qaratilgan maktabgacha ta’limning samarali tizimini tashkil etish bo‘yicha keng ko‘lamli ishlar amalga oshirildi.
Maktabgacha ta’lim sohasida davlat-xususiy sheriklikni rivojlantirish uchun yaratilgan qulay shart-sharoitlar nodavlat maktabgacha ta’lim muassasalari sonini yanada oshirish va ular ko‘rsatadigan xizmatlar turlarini kengaytirish uchun mustahkam poydevor bo‘ldi.
Shu bilan birga, olib borilgan tahlil, bolalarning maktabgacha ta’lim bilan qamrovini ta’minlash, maktabgacha ta’lim muassasalarini zamonaviy o‘quv-metodik materiallar va badiiy adabiyotlar bilan to‘ldirish, sohaga malakali pedagog va boshqaruv kadrlarini jalb qilish masalalarini hal etish zarurligini ko‘rsatmoqda.
Maktabgacha ta’lim tizimini yanada takomillashtirish, bolalarning sifatli maktabgacha ta’limdan teng foydalanishini ta’minlash, maktabgacha ta’lim xizmatlarining nodavlat sektorini rivojlantirish maqsadida, shuningdek, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018-yil 30-sentabrdagi “Maktabgacha ta’lim tizimini boshqarishni takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi PQ-3955-son qaroriga muvofiq:
1. Quyidagilar:
[OKOZ:
|
