|
Ma’ruza №2 Mavzu. Mahsulotlarning sifat ko‘rsatkichlari
|
| bet | 54/57 | | Sana | 17.01.2024 | | Hajmi | 1,1 Mb. | | #139259 |
Bog'liq maxsulotdan mavzulat obshiy royhatAMALIY ISH №14
MAVZU: MAHSULOT SIFATINI NAZORAT QILISHNING ISSIQLI USULI. ISSIQLI NAZORAT USULLARINI TAHLIL QILISH. ISSIQLI NAZORAT USULI TURLARINI O‘RGANISH.
Mahsulotlarni sinashda qo’llaniladigan extimollar nazariyasining ayrim tushunchalari. Mahsulotlarni sinash jarayonida ayrim tasodifiy xodisalar bilan to’qnashishga to’g’ri keladi. Tasodifiy xodisa – deb ayrim sharoitlar iyg’indisi ro’y berishi yoki ro’y bermasligi mumkin bo’lgan xodisaga aytiladi. Bu ayni shu xodisa ro’y ro’y berish mumkinligi bilan uzviy bog’liq bo’ladi. SHunday qilib xar bir ishdan chiqgan namunaning ishdan chiqishgacha bo’lgan ishlash vaqti tasodifiydir. Ushbu xodisa eng avvalo mahsulot tayyorlash davrida texnologik rejimga qat’iy amal qilish va qo’llanilayotgan materiallarning fizik – kimyoviy strukturasini bir jinsli qilib saqlab qolish bilan tushuntiriladi. SHuning uchun natijaviy mahsulotning parametrlarini, ishlash rejimini, qo’llanilayotgan texnologik jixozlarning va boshqa turdagi faktorlarning tasodifiy chetga chiqishi mahsulotni uzliksiz ishlash davomiyligiga salbiy ta’sir ko’rsatishi mumkin. Bu esa ko’rib o’tilayotgan qisqa vaqt maboynida ayni bir namunani ishdan chiqishi bo’lishi yoki bo’lmasligi mumkinligiga olib keladi, sinalayotgan mahsulotning ishdan chiqishini paydo bo’lishi – tasodifiy xodisadir. Tasodifiy xodisalarni o’rganish bilan extimollar nazariyasi shug’urlanadi. Endi mahsulotlarni sinashda qo’llaniladigan extimollar nazariyasi tushunchalarini ko’rib o’tamiz.
Faraz qilaylik, bir partiya mahsulot topshirilmoqda, partiya N ta namunadan tashkil topgan. Oldindan ma’lumki, unda D ta nuqsonli mahsulot mavjud. Ushbu partiyadan nuqsonli mahsulotni chiqib qolish extimolligi
Q=D/N (1)
N ta namunadan bitta nuqsonsiz mahsulotni chiqib qolish extimolligi quyidagicha aniqlanadi:
P=(N-D)/N=1-Q (2)
Demak, ushbu mahsulotlar partiyasi uchun Q va P qiymatlar doimiydir va partiyadagi nuqsonli mahsulotlar D soni bilan aniqlanadi. Q va P kattaliklar general xarakteristikalar deb nomlanadi.
Agar topshirilayotgan partiyada nuqsonli mahsulotlar yo’q bo’lsa (Q=0), (2)ga binoan nuqsonsiz mahsulotni chiqib qolish extimolligi R=1 bo’ladi. Bunday xodisa ishonarli deb nomlanadi. Agar topshirilayotgan partiya faqat nuqsonli mahsulotlardan (N=D) tashkil topgan bo’lsa, (2) ga binoan nuqsonsiz mahsulot chiqib qolish extimolligi R=0 ga teng. Bunday xodisa xaqiyqiyga qarama – qarshi nisbatda mumkin bo’lmagan deb nomlanadi. Nuqsonsiz mahsulot chiqib qolish extimolligining qolgan qiymatlari 0 va 1 oralig’ida yotadi.
Amaliyotda ko’proq “amaliy mumkin emas” va “amaliy ishonarli” xodisalar bilan to’qnash kelishga to’g’ri keladi. Amaliy mumkin emas deb shunday xodisalar aytiladiki ularni amalga oshish extimolligi nolga teng, amaliy ishonarli xodisalarning amalga oshish extimolligi esa – birga yaqin. Xodisa extimolligini amaliy mumkin emas deb xisoblash mumkin degan savolga javob matematik nazariya chegarasidan chiqib ketadi va xar bir xodisa vaqtida kerakli natija olinguncha xisoblanadi.
Taxmin qilaylik, tasodifiy tanlab olish usuli bilan topshirilayotgan mahsulotlardan n xajmli mahsulot tanlab olingan. SHu narsa aniqlandiki, n ta tanlangan mahsulot ichida d tasi nuqsonli chiqgan. Partiyadan olingan nuqsonli mahsulotlar qismi
d=d/n (3)
tanlangan mahsulotlar ichidagi nuqsonli mahsulotlar tasodif statistikasi deb nomlanadi.
Tanlov mahsulotlari ichidagi nuqsonsiz tasodiflar statistikasi quyidagi ko’rinishga ega bo’ladi:
P=(n-d)/n=1-q (4)
q va p kattaliklar tanlov xarakteristikalari deb nomlanadi. Demak, ularning qiymatlari tasodifiydir. SHuning uchun q va p qiymatlar tasodifiy bo’lib qoladi.
Tanlovdagi mahsulotlar soni o’sishi sayin q va p ning statistik extimolligi tasodifiy xaraktirini yo’qotadi. Kichik tanlovlarda ta’sir qilayotgan tasodifiy xolatlar oxirgilarni oshirishi natijasida o’zaro susayadi, tanlov xarakteristikalari g va r qiymatlari esa general xarakteristika Q va R ga yetib qoladi.
Tasodifiy xodisalarni o’rganish statistik qator va uning xarakteristikalari bilan tanishishga to’g’ri keladi. Taxmin qilaylik, mahsulot partiyasida qandaydir parametrni o’lchash kerak, ya’ni har bir mahsulot uchun Xi qiymat tasodifiydir. O’lchashlar natijasida parametrning sasodifiy qiymatlari yig’indisi xosil bo’ladi. Agar ushbu qiymatlarni o’sish tartibida joylashtirilsa, bunda tartiblangan Xi qiymatlarni tasodifiy qatori xosil bo’ladi. Bunday qatorda ikki (yoki undan ortiq) marta kattayotirilayotgan Xi qiymatlar birlashtiriladi. Bir necha bor qaytarilayotgan qiymatlar mi orqali bellanadi va absolyut chastota yoki statistik qator shuningdek statistik og’irlik deb nomalanadi. Tasodifiy kattaliklar qiymati qotorini esa statisik qator deb nomlaymiz.
Statistik qator ikkita muxim xaraktristikalarga ega, ular jipslashtirilganda o’lchov natijalarini tasvirlaydi. Ulardan biri kuzatilayotgan qiymatning o’rtacha xolatini tasvirlaydi ikkinchisi esa aloxida qimatlarni o’rtacha qiymatdan chetga chiqishini tasvirlaydi. Kuzatilayotgan qiymatlarning qatoridagi o’rtacha xolati o’rtacha arifmetik va mediana yordamida xarakterlanadi. Bir marta uchraydigan tasodifiy kattalik qiymatining oddiy statistik yig’indisi uchun o’rtacha ariqmetik quyidagicha bo’ladi
(5)
Har bir Xi qiymat tasodifiy kattalikga qandaydir mi chastota to’g’ri keladigan statistik qator uchun o’rta arifmetik
(6)
Ushbu xolatda o’rta arifmetik ni tasodifiy qiymatini o’rtacha tortilgan qiymati deb nomalanadi. SHuni ta’kidlash kerakki qiymat kuzatilayotgan kattaliklar yig’indisi bir jinsli bo’lgandagina umumlashtiruvchi xarakterga ega bo’ladi.
X tasodifiy kattalik medianasi deb uning shunday Me kattaligini aytishadiki, ushub qiymat tartiblangan qatorning o’rtasiga to’g’ri keladi. Mediana tartiblangan qatorni tasodifiy qiymatlari soniga teng bo’lgan ikkita guruxga bo’linadi. Juft o’lchashlarda mediana qatornging o’rtasida joylashgan ikkita qo’ni qiymatning o’rtacha arifmetikiga teng; toq o’lchashlarda esa qatorda o’rta xolatni egallab turiuvchi tasodifiy kattalik qiymatiga teng bo’ladi.
Ko’rib o’tilgan xarakteristikalar ( va Me) ularning yonida tasodifiy qiymatlarning sochilishlarini xisobga olmaydi. Tasodifiy qiymtalrni tasvirlash uchun bir qator xarakteristikalar qo’laniladi. Ularning eng soddasi quloch. R=Xmax-Xmin; bu yerda Xmax-Xmin – tasodifiy kattaliklarning maksimal va minimal qiymati. Quloch tasodifiy kattaliklar qiymatlarining taxminiy sochilishini baxolash uchun xizmat qiladi.
|
| |
