-ilova  O’qituvchining kommunikativ ta’sir etish usullari

Ta’lim va tarbiya jarayonida o‘qituvchi tomonidan pedagogik ta’sir 
ko‘rsatishning asosiy metodlariga quyidagilar kiradi: talab, istiqbol, 
rag‘batlantirish va jazolash, jamoatchilik fikri. 
Talab – ta’lim va tarbiya jarayonida o‘qituvchining tarbiyalanuvchiga 
nisbatan shaxsiy munosabatlarida namoyon bo‘ladi. O‘quvchining u yoki bu xatti-
harakati o‘qituvchi nazoratida bo‘lib, ijobiy jihatlari rag‘batlantirib boriladi yoki 
aksincha nojo‘ya xatti-harakati to‘xtatib qo‘yiladi. 
Istiqbol – ta’sirchan pedagogik usul bo‘lib, o‘quvchilarda mustaqil fikr 
yuritishni, ma’lum bir maqsadga, orzuga erkin intilish hissini takomillashtiradi. Bu 
maqsadlar ularning shaxsiy intilishlarida, qiziqish va muddaolarida namoyon 
bo‘ladi. Ushbu usul maktab o‘quvchilarini shaxs sifatida eng muhim insoniy 
fazilatlaridan biri bo‘lgan maqsadga intiluvchanlikni rivojlantiradi. 
Rag‘batlantirish va jazolash – tarbiyaviy ta’sirning eng an’anaviy usuli 
bo‘lib, o‘quvchilar xulq-atvoriga ijobiy ta’sir etishdan iborat. Yaxshi xulq, foydali 
mehnat va xatti-harakat, axloqiy hislat, topshiriqlarning so‘zsiz bajarilishi uchun 
o‘quvchi rag‘batlantiriladi. Nomaqbul xatti-harakat, tartibbuzarlik, o‘z burchini 
bajarmaslik jazolash orqali bartaraf etiladi. Ushbu usul axloqiy ta’sir ko‘rsatishni 
ta’minlaydi, uni qo‘llash jarayonida o‘qituvchidan nihoyatda ehtiyotkorlik, 
sezgirlik va hushyorlik talab etiladi. 
Jamoatchilik fikri – tarbiyaviy ta’sir ko‘rsatishning eng muhim usuli bo‘lib, 
o‘quvchilarning ijtimoiy foydali faoliyatini bajarilish natijalariga qarab muntazam 
rag‘batlantirib borishda namoyon bo‘ladi. Jamoaning tarbiyaviy vazifalarini 
ma’lum bir yo‘nalishda amalga oshirilishini ta’minlaydi, o‘quvchilarning bir-
birlariga do‘stona munosabatini shakllantiradi.
Muloqotning ijtimoiy-psixologik nazariyasi va pedagogik tajribalarini 
o‘rganish pedagogik ta’sir etishda ikki metod: ishontirish va uqtirishdan keng 
foydalanish lozimligini ko’rsatadi. 
Ishontirish - o‘quvchilarga xatti-harakatlarning to‘g`riligi va zarurligini, 
shuningdek, ayrim xulq-atvorlarning noto‘g`riligini tushuntirish va isbotlashdir. 
Ishontirish jarayonida o‘quvchilarda yangi bilim, ko‘nikma, malaka hamda axloqiy 
sifatlar shakllantiriladi. Bular esa o‘quvchilar va ularning atrofidagilar uchun 
me’yor (mezon) bo‘lib xizmat qiladi. 
O‘qituvchining har qanday tarbiyaviy ta’sir ko‘rsatishi, oqibat natijada 
o‘quvchi ruhiyatiga har tomonlama ta’sir ko‘rsatishga, ya’ni o‘quvchilarda ijobiy 
hissiyotlarni: xulq-atvor, munosabatlar, xatti-harakatlarni shakllantirish va 
mustahkamlashga yo‘nalgan bo‘ladi. Lekin ishontirish va uqtirishning texnologik 
mexanizmlari turlichadir. 
O‘sib borayotgan yoshlar ijtimoiy muhit va tabiat bilan ham o‘zaro 
ta’sirlanadilar. Bu o‘zaro ta’sir natijasida ularda ishonch, yangi bilimlar va 
munosabatlar, axloqiy me’yorlar majmui vujudga keladi. 
Ishontirish haqiqiy va soxta bo‘lishi mumkin. Haqiqiy ishonch real 
voqelikka mos keladi va shaxsning jamiyat oldidagi qadr-qimmatini oshiradi. 
O‘zining haqiqiy ishonchiga sodiq bo‘lishi uchun kishi hatto o‘limiga ham rozi 
bo‘ladi. Masalan, Vatanga sodiqlik ruhida tarbiyalangan askarlarimizning jang 
maydonida ko‘rsatgan matonatlari. 

Soxta ishonch esa, avvalo sinf jamoasi, qolaversa, jamiyat uchun zararli 
bo‘lgan odatlarning shakllanishiga olib keladi. Soxta ishonch o‘quvchilarning o‘zi 
va atrofidagilar ta’sirining umumlashuvi natijasida vujudga keladi. 
Ayrim o‘quvchilarda soxta ishonch hosil bo‘lishining sabablari quyidagilar 
bo‘lishi mumkin: 
1) faqat a’lo bahoga o‘qish - bu bilim olishda ko‘r-ko‘ronalik, quruq 
yodlashga olib boradi; 
2) o‘zini o‘ta itoatkorona tutish - bu o‘quvchi faoliyatini nihoyatda past 
bo‘lishiga olib keladi. Me’yordagi o‘quvchi o‘qituvchidan ba’zan tanbeh olib 
turishi kerak; 
3) o‘qituvchini aldash-bu o‘quvchini o‘ta aqlli va topqirligidan dalolat 
beradi; 
4) maktab ichki tartib-qoidasini buzish faqat kuchli xarakterga ega bo‘lgan 
o‘quvchigagina xos bo‘lib, u o‘qituvchi tomonidan tanqid qilib turiladi; 
5) haddan tashqari ko‘p mehnat qilish - bu kerak bo‘lmagan tirishqoqlikdir. 
Yuqorida keltirilgan ishonchning bunday turi o‘quvchida shakllanib, asta-
sekin boqimandalik, o‘qish va mehnat faoliyatida sustkashlik kayfiyatini sodir 
qiladi. 
Soxta ishonchni bartaraf qilish uchun o‘qituvchi quyidagi uch yo‘nalishda 
ish olib borishi kerak:
1. Sinf jamoasida sog`lom ijtimoiy fikrni shakllantirish. 
2. Muhim ahamiyat kasb etuvchi shaxsiy hayotiy tajriba yaratish. 
3. Soxta ishonchni asosiy tarzda inkor qilish. 
Soxta ishonchni o‘zgartirishning quyidagi usullari mavjud: 
1) o‘quvchini o‘zini boshqalar bilan taqqoslashga undash. Uning fikriga 
qarama-qarshi fikrda bo‘lgan kishi bilan yaqindan tanishish (masalan, bola 
o‘qishni xohlamaydi, lekin uning tanish o‘rtog`i ko‘p o‘qiydi va biladi, ammo 
o‘zining “quruq yodlovchi” yoki “o‘ta bilimdon” qilib ko‘rsatmaydi); 
2) noto‘g`ri qarashlar va ishonch oqibatda nimalarga olib kelishini 
ko‘rsatish (masalan, ana shunday xislatlarga ega bo‘lib, o‘z hayotini barbod qilgan, 
o‘z erki, g`ururi va vijdonini yo‘qotgan kishilar haqida so‘zlab berish. Buning 
uchun hayotiy misollar, badiiy asarlar, kinofilmlar va boshqalardan foydalanish 
mumkin); 
3) soxta ishonchni yoqlab, himoya qiluvchi o‘quvchi fikrini mantiqiy 
rivojlantirib, uni hayratga soluvchi holatga yetkazish. Masalan, barcha o‘quvchilar 
o‘qituvchilarni aldash, ichki tartib-qoidalarga rioya qilmaslik nimalarga olib 
borishi mumkin). 
Ishontirishning biron tashkil etuvchisiga amal qilmaslik ham tarbiyaviy ish 
samaradorligini pasaytirib yuboradi. Bunday holatda o‘quvchida faqat bilish 
shakllangan xolos. Inson o‘zini qanday tutishi lozimligini bilishi, aynan shunday 
tutishi lozimligini tushunishi, lekin o‘zini bunga majbur qilolmasligi mumkin. 
Demak, bu uning irodaviy sifatlari rivojlanmaganligini, xulq-atvor 
qoidalariga amal qilish malakasi tarkib topmaganligini anglatadi. 

Ishontirish bilimlar, qarashlar va xulq-atvor me’yorlari tizimi bo‘lib qolmay, 
balki ularni shakllantirish usullari hamdir. Ishontirish yordamida yangi qarashlar, 
munosabatlar shakllanadi yoki noto‘g`ri fikrlar o‘zgaradi. 
Munozara, tortishuv, suhbat, o‘qituvchi hikoyasi va uning shaxsiy ibrat 
namunasi ishontirish shakllari bo‘lib hisoblanadi. Ishontirish o‘quvchilarga ta’sir 
etish metodi sifatida yuqori samara berishi uchun u quyidagi talablarga javob 
berishi kerak: 
1) ishontirishning shakli va mazmuni, o‘quvchilar yosh davriga mos 
bo‘lishi lozim (kichik maktab yoshida ertak, rivoyat va fantastik hikoyalar 
misolida, so‘ngra esa borliq dunyoni o‘rganish inson ma’naviy dunyosini 
o‘rganish); 
2) ishontirish o‘quvchilarning individual xususiyatlariga mos bo‘lishi 
lozim. Buning uchun o‘quvchining haqiqiy hayot tarzini o‘rganish zarur; 
3) ishontirish umumiy tarzdagi qoida va printsiplardan tashqari aniq dalil va 
misollarni ham o‘z ichiga olishi zarur (o‘qitishdan ko‘rgazmalilikka e’tibor 
berish); 
4) ishontirish jarayonida ba’zi holatlarda barcha bir xil xabardor bo‘lgan 
dalil va xulq-atvorni muhokama qilishga to‘g`ri keladi. Bu, o‘z navbatida dalilning 
haqqoniyligi to‘g`risidagi ikkilanishlarni yo‘qqa chiqarishga va umumiy to‘g`ri 
xulosa chiqarishga yordam beradi; 
5) boshqalarni ishontirar ekan, o‘qituvchi o‘z fikriga qat’iy ishonishi zarur. 
Ishontirish jarayonini tashkil etishda o‘quvchi ruhiy qiyofasining o‘ziga 
xosligini e’tiborga olish lozim. Buning uchun pedagog o‘quvchi oliy asab 
tizimining tipini, uning ta’lim-tarbiya va kamolotining rivojlanish doirasini bilishi 
zarur. Masalan: bola kuchli muvozanatlashgan (sangvinik) asab tizimi tipiga ega 
bo‘lsin. Unda tormozlanish jarayoniga nisbatan qo‘zg`alish jarayoni kuchliroq 
bo‘ladi. Bu holda o‘qituvchi ishontirish jarayonini o‘quvchi asab tizimini ortiqcha 
qo‘zg`alishiga yo‘l qo‘ymaydigan, qo‘shimcha hissiyot sodir qilmaydigan tarzda 
olib borishi kerak. 
Fikr, sezgi va irodaviy xislatlar bir butun yaxlitlikni tashkil etgandagina, 
ishontirish metodi haqiqiy harakatlantiruchi kuchga aylanishi mumkin. Bu metodni 
qo‘llashda ishontirish tarkibi bilish, sezgi, hissiyot, xulq-atvorga amal qilish 
maqsadga muvofiq. 
Ishontirish natijasi o‘qituvchining so‘z mulkiga ham bog`liqdir. 
Pedagogning so‘zi va ishi ham bir bo‘lishi kerak. So‘z bilan og‘zaki ta’sir 
o‘tkazish o‘qituvchining madaniy saviyasida va o‘quvchi muloqotida muhim 
ahamiyat kasb etadi. Chunki insonning “aql-zakovati, fikr-tuyg‘ulari, bilimi va 
madaniyat saviyasi, tafakkuri ma’lum darajada so‘zda ifoda etiladi. Muomala 
madaniyatida so‘z aqldan kuch, tildan ixtiyor oladi” (Aziz Yunusov). So‘z bilan 
og‘zaki ta’sir o‘tkazishni amalda o‘z pedagogik faoliyatida qo‘llovchi o‘qituvchi 
o‘z hissiyotlarini, ijodiy ta’sirlanishini boshqarish ko‘nikmalariga ega bo‘lishi va 
o‘z his-tuyg‘ularini faqat ta’lim–tarbiyaviy maqsadni amalga oshirish uchun 
ifodalashi hamda o‘quvchi qalbini noo‘rin so‘zlar bilan jarohatlab qo‘ymasligi, 
so‘zlarni aniq ifodalashda pedagogik takt normalaridan chiqib ketmasligi lozim. 
So‘z qudrati haqida R.Dekartning quyidagi fikrlari o‘qituvchilarga ham bevosita 

taalluqlidir: “So‘zlarning ma’nolarini, qudratini odamlarga aniq ifodalab 
tushuntirib bering, shunda siz insoniyat olamini barcha anglashilmovchiliklarning 
yarmidan xalos qilgan bo‘lasiz”.
O‘qituvchining imo-ishoralari va yuz harakatlari so‘z bilan og‘zaki ta’sir 
qilishni kuchaytiradi. Yuz harakatlari va imo-ishoralar nutqda ovozning baland-
pastligi bilan mos kelishi kerak. Ogohlantiruvchi so‘zlar, notiqlik san’ati asosida 
ta’sir etish, vazifani ijro etishga undovchi buyruqlar, ta’qiqlangan iboralarni 
ishlatmaslik, hazil orqali fikrini anglatish, o‘quvchining erkin mulohazalarini 
ma’qullash yoki nojo‘ya harakatlari uchun ayblash so‘zning og‘zaki ta’sir etuvchi 
komponentlaridir. So‘z bilan imo-ishoraning va yuz harakatlarining birligi ma’lum 
qilinayotgan axborot hajmdorligi va ta’sirchanligini kuchaytirishi lozim. Har 
qanday sharoitda o‘qituvchi o‘quvchilar bilan sinfda uchrashishga maxsus hozirlik 
ko‘rishi lozim. 
Ishontirish metodini qayta tarbiyalash, ya’ni qarash va munosabatlarni 
shakllantirishda qo‘llash, u yoki bu xislatlarni namoyish qilish zarur bo‘lgan 
maxsus vaziyatlar yaratish orqali amalga oshirilishi ham mumkin. Tasodifiy 
vaziyatlar quyidagi yo‘llar bilan yaratiladi: darsda o‘quvchiga kutilmagan savol 
berish, darsdan tashqaridagi noto‘g`ri xatti-harakatiga iqror bo‘lishiga majbur 
qilish, o‘yinda esa harakat qilishga undash. Maktab hayotida tasdiqlanganidek, 
ba’zan o‘quvchi o‘z imkoniyatlarini ro‘yobga chiqarishga sharoit bo‘lmagani 
uchun ham tarbiyasi og`irlar qatoriga qo‘shilib qolar ekan. Undan darsda onda-
sonda so‘rashadi: o‘qituvchi uning bilimiga ishonmaydi, dars paytida unga e’tibor 
berishga vaqtdan qizg`anadi. Agar o‘quvchiga tez-tez murojaat qilinsa, unga o‘z 
fikrini bayon qilish taklif etilsa, uning xulqida shakllanib qolgan stereotiplar asta-
sekin o‘zgara boshlaydi.
Uqtirish – kishilarning muloqot faoliyati jarayonida o‘zaro ta’sir etishlari 
vositalaridan biridir. Uqtirishning o‘ziga xosligi, inson ruhiyatiga uning o‘ziga 
sezdirmasdan ta’sir etishi, shaxs psixikasi, tarkibiy tuzilishiga beixtiyor kirib 
borish va kundalik hayotdagi qiliqlar, intilishlar, motivlar va yo‘l- yo‘riqlarda aks 
etishidir. 
Har qanday pedagogik ta’sir etishda uqtirish elementi mavjud bo‘ladi. 
To‘g`ri tashkil etilgan uqtirish o‘quvchilarning ongli ravishdagi faolligini 
oshirishga bevosita ta’sir ko‘rsatadi. 
So‘z yordamida o‘quvchida tetiklik yoki qo‘rquv, xursandlik yoki xafalik, 
o‘ziga ishonch va ishonmaslik, qiziquvchanlik yoki zerikish, boshqalarga ishonish 
yoki ulardan hadiksirash kabi sezgilarni vujudga keltirish mumkin. O‘qituvchining 
yomon kayfiyati to‘lqin kabi bir zumda o‘quvchilarni qamrab olishini ham faqat 
uqtirish bilangina tushunish mumkin. Yoki asabiylashgan xarakterga ega bo‘lgan 
guruh rahbari tez orada asabiy holat guruhda muloqot me’yoriga aylanib 
qolganligidan taajjublanadi. 
O‘qituvchi tarbiyachi sifatida tarbiyalanuvchi o‘quvchilarni o‘zi uchun 
hamisha tarbiya obyekti deb hisoblashi kerak. Biroq tarbiyalanuvchi o‘qituvchi-
tarbiyachi bilan erkin va ongli munosabatda bo‘lishga erishsagina, tarbiyaviy 
munosabatlar samarali xarakter kasb etadi. Tarbiyaviy faoliyatning kommunikativ 
munosabatlar jarayonida o‘ziga xos qator qoidalari ham mavjud bo‘lib, o‘qituvchi 

o‘quvchilarga pedagogik ta’sir ko‘rsatishda ushbu qoidalarni mukammal bilishi 
lozim: 
 

Download 418.9 Kb.