MASHINASOZLIK MATERIALLARI
7-Mavzu
:
Rangli metall va qotishmalar. Alyuminiy va uning
qotishmalari. Quyma alyuminiy qotishmalari
Maruzachi: Jamshidbek Khasanov
Rangli metall va qotishmalar.
Titan va uning qotishmalari. Titan qotishmalari,
ularning xossalar va ishlatilish joylari. Mashinasozlikda ko’pgina detallar,
jumladan, podshipniklar, tishli g’ildiraklar, nasos korpuslari, armaturalar va
boshqalar ish sharoitidagi o’ziga xos talablarga, chunonchi, aktiv muhitlarda kam
yeyilishi, puxtaligi, yengilligi va boshqalarga ko’ra, turli rangdor metallarning
qotishmalaridan, ayniqsa, mis, alyuminiy va magniy qotishmalaridan tayyorlanadi.
Mis qotishmalarining hammasi ikkita katta gruppaga: bronzalar gruppasi bilan
latunlar gruppasiga bo’linadi. Mis bilan qalay qotishmasi bronza deyiladi.
Quymakorlik korxonalarida foydalaniladigan bronzalar, o’z navbatida, yana ikki
gruppaga bo’linadi; bular qalayli bronzalar gruppasi bilan qalaysiz bronzalar
gruppasidir. Ma’lumki, qalay qimmatbaho metall bo’lganligi sababli uni tejash va
qotishma xossalarini zarur tomonga o’zgartirish maqsadida qalayli bronza
tarkibidagi qalay qisman yoki to’la Zn, Pb, P, Ni, Al, Si va boshqa elementlar bilan
almashtiriladi.
Rangli metallurgiya
—og’ir sanoat sohalaridan biri. Ruda konlarini qazish,
rudalarni boyitish, rangli, nodir va qimmatbaxo metallarni ishlab chiqarish hamda
qayta ishlash, ularning qotishmalarini tayyorlash bilan shug’ullanadi. Rangli
metallurgiya sanoatida prokat, presslangan buyumlar, qattiq qotishmalar, metalli
kukunlar, rangli, nodir va qimmatbaho metallarning turli xil tuz hamda birikmalari,
kimyoviy moddalar, elektrod buyumlar va hokazo tayyorlanadi. Rangli
metallurgiya sanoati mahsulotlarn xalq xo’jaligining hamma sohalarida
qo’llaniladi. Respublikada rangli, nodir va qimmatbaho metall (mis, qo`rg’oshin,
rux, volfram, molibden, kumush, oltin, simob kabi) konlari topildi; jumladan
Qoramozor mis qo`rg’oshin-rux koni (1926 yil), Obirahmat, Burchmulla, Oq tuz
boyitish korxonalari (1942 yil), To’ytepa kon boyitish f-kasi (1949 yil),
Takob, Ingichka, Qo’ytosh, Langar R. m. konlari (1941—45 yillar). Ingichka,
Qo’ytosh, Ugom, Qalmoqqir, Navoiy, Angren (ko’mir) konlarida volfram,
molibden va qalay aralash holda uchraydi. Qo`rg’oshin va Oltintopgan (1953—55
yillar) konlari asosida 1954 yili Angrenda qo`rg’oshin-pirit rux boyitish fabrikasi,
Angren-Olmaliq rayonida Qalmoqqir mis, molibden, pirit rudalari koni va ularni
boyitish fabrikalari, mis eritish sexi va zavodlari ishga tushirildi (1962 yili).
Qo`rg’oshin va Oltintopgan qo`rg’oshin-rux konlari hamda Qalmoqqir mis konlari
asosida Olmaliq qo`rg’oshin-rux va mis korxonalari ishga tushirildi (1954 va 1968
yillarda).Qo’ytosh, Ingichka volfram, molibden konlari xom ashyosi asosida
Chirchiqda qattiq qiyin eriydigan va issiq bardosh metallar k-ti va boshqa
korxonalar mahsulot ishlab chiqarmoqda. 1960- yilarda Muruntov, Chodak,
Konbuloq oltin konlari topildi. Farg’ona vodiysidagi daryo o’zanlarida sochma
oltin, Nurota, Qurama, Zarafshon, Hisor, Pomir tog’larida oltin tarkibli kvars
tomirlar va rudalar mavjudligi aniqlandi. Respublikadagi mis, qo`rg’oshin, rux,
volfram konlarida oltin, selen, tellur, kumush, oltingugurt, molibden va boshqa
nodir metallar uchraydi. Kumush asosan Lashkarak konidan olinadi. Bunday boy
xom ashyodan magniy, natriy sulfat, xlor, issiq bardosh magnezit, osh tuzi olinishi
mumkin. Angren-Samarqand kon sanoati rayonida kaolin gili va alunit jinsi
qatlami ochildi, undan alyuminiy va chinnigil olishda foydalanish mumkin.
Angren ko’mirini ochiq usulda qazib chiqarishda ko’p miqdorda kaolin gili olinadi,
uning maydoni 100 km , zapasi 10 mlrd. t. Angren kaolin gilida 33— 34%
alyuminiy oksidi borligiga asoslanib, Oxangaronda kaolin gili ashyosini qayta
ishlaydigan giltuproq zavodi qurish mo’ljallanmoqda. Bu zavod Angren kaolin
gilini qayta ishlab, alyuminiy metali ishlab chiqaradi. Respublikada simob va
surma konlari zapasi Farg’ona vodiysining janubi va Zarafshon — Hisor ruda
rayonida joylashgan bo’lib, ularning soni 50 ga yaqin. Bulardan eng yirigi Sangzor
daryosining yuqori qismidagi Qoraso’v (Jizzax vil.) simob konidir. Rangli
metallurgiya sifatini yaxshilash, ishlab chiqarish jarayonlarini intensivlashtirish,
turli foydali qazilmalarning yangi konlarini o’zlashtirish hisobiga Rangli
metallurgiya ishlab chiqarishni rivojlantirish mo’ljallanmoqda, shu bilan birga
yangi fabrika va konlar barpo etiladi. Jizzax viloyatida O’zquloq qo`rg’oshin-rux
koni,
Surxondaryo
vil.
da
Xondizi
kon-boyitish
korxonasi
quriladi.
Olmaliq metallurgiya kombinatida mis, rux, glfat kislotasi va boshqa yo’ldosh
elementlarni eritish ko’paytiriladi. O’zbekiston qiyin eriydigan va issiqbardosh
metallar kombinatida yirik gabaritli molibden va volfram prokati hamda boshqa
mahsulotlari ishlab chiqarilishi mo’ljallanmoqda. Rangli metall qotishmalari ham
to’rt guruhga bo’linadi.
1. Og’ir metallar gruppasiga mis, nikel,qo`rg’oshin, qalay, kadmiy, kobalt,
mishyak (margimush), surma, vismut, simob (s. og’. 5—13,6 g/sm
3
);
2. Yengil metallar gruppasiga alyuminiy, magniy, titan, natriy, berelliy, litiy, bariy,
kalsiy, stronsiy va kaliy (s. or. 0,53—5 g/sm
3
)
3. Asl metallar gruppasiga oltin, kumush, platina, osmiy, iridiy, rodiy, ruteniy va
palladiy;
4. Nodir metallar gruppasiga volfram, molibden, tantal, niobiy, sirkoniy, tarqoq
metallar (talliy, galliy, germaniy, indiy, reniy, gafniy, rubidiy, seziy), siyrak er
metallar (lantan va lantanidlar), radioaktiv metallar (poloniy, radiy, aktiniy, toriy,
uran va transuran metallar) kiradi.
Marganes ruda koni ichida cho’kindi oksidli va karbonatli ruda koni diqqatga
sazovor (Ukrainadagi Nikopol, Gruziyadagi Chiaturi konlari). Sanoat ahamiyatiga
ega bo’lgan xrom konlari magmatik konlar hisoblanadi. Titan rudalari asosli va
ishqorli otqindi jinslar bilan bog’liq. Vanadiy rudalari vanadiyli titano-magnetit va
cho’kindi vanadiy hamda vanadiyli, o’tqiziqlardan qazib olinadi.
Metallar (yunon,) oddiy sharoitda yuqori elektr o’tkazuvchanligi, issiq
o’tkazuvchanligi
,
elektr
o’tkazuvchanlik
temperatura
koeffisentining
manfiyligi,elektr magnit to’lqinlarining yaxshi qaytarishi, plastikligi kabi o’ziga
xos xususiyatlariga ega bo’lgan oddiy moddalar. Metallar qattiq holatda, kristal
tuzilishda bo’ladi. Bug’ holatida esa bir atomlidir. Metallning oksidlari suv bilan
birikkanida ko’pincha asoslar vujudga keladi. Metallarning elektron tuzilishi
tufayligina yuqorida aytib o’tilgan o’ziga xos xususiyatlariga ega metallar atomlari
tashqi elektronlarini osonlikcha beradi. Metallning
| 