Mashinasozlik

Prezidentimiz infratuzilmalarni rivojlantirish maqsadida horijiy davlatlar bilan hamkorlikni kuchaytirib, boy tajribalaridan o`rganishni istamoqda O`zbek xalqini. Bunga misol qilib Tukmaniston, Qozog`iston, Rossiya, Xitoyga qilgan tashriflaridan xam bilish mumkin. Bulardan asosiy ko`zlangan maqsad xalq farovonligini oshirish endi biz muhandis bitiruvchilarning asosiy maqsadi bulardan unumli foydalangan holda ATXKSlaridagi xizmat sifatini oshirish, bularni tashkil etish hisoblanadi.

Bugungi kunda dunyoda ro`y berayotgan voqealar mavjud mahalliy xomashyo bazasi asosida import o`rnini bosadigan mahsulotlar ishlab chiqarishni yo`lga qo`yish mamlakatimizning iqtisodiy mustaqilligini ta`minlay olishini yaqqol ko`rsatib turibdi.

Shunday ustuvor vazifalardan biri bo`lgan ishlab chiqarishni mahalliylashtirish va horijiy davlatlarga eksport qilish bo`yicha ishlar yurtimizda keng ko`lamda olib borilishi kerak.

Bizga yuklatilgan asosiy vazifa esa avtomobillardan foydalanish ishini yahshilashda texnik ximat ko`rsatish va ta`mirlash texnologiyasini o`rganish, TXK va T texnologik jarayonlarini tashkil qilishni takomillashtirish hamda bajaruvchilar ishini ilmiy asosda tashkil qilishdir. Bu tashkiliy-texnik tadbirlarni hayotga tadbiq etish, avtomobil transporti sohasida erishilgan ilm-fan yutuqlari asosida amalga oshiriladi.

Avtomobillarning nosozliklarini bartaraf qilishda texnik xizmat ko`rsatish va ta`mirlash texnologiyasi asosiy bo`g`in hisoblanadi va avtomobillarning texnik holatini zaruriy darajada ushlab turish, o`zgarish sabablarini o`rganish, nosozliklarni aniqlash hamda bartaraf qilish usullarini o`rganadi. Buning uchun avtomobillarning texnik ekspluattasiyasi to`g`risidagi ilm xizmat qiladi. U texnik holatning o`zgarish qonunlarini o`rganadi, texnik hujjatlarda keltirilgan talablarni qondiruvchi ekpluatatsiya ko`rsatkichning miqdoriy qiymatini va avtomobillarning ishlash qobilyatini, saqlab turish usullarini ishlab chiqadi.

Avtotransport sohasidagi muhandislarning asosiy vazifalaridan biri avtomobil transportini rivojlantirish va uning ish unumdorligi xamda tejamkorligini oshirishdan iborat. Avtomobil qismlarining mustahkamligi va uzoq muddat ishlashi, asosan, uing konstruktsiyasiga va texnik ko`rsatkichlariga bog`liq. Masalan, Matiz avtomobilini texnik qarov davrida bo`lgan xarajatlarning 20-22% i moy va moy tozalash materiallariga bo`lgan xarajatlarni tashkil etadi. Avtomobil qanchalik mustahkam va kam sarf bo`lsa, avtoombil ishonchlilik darajasi shuncha katta bo`ladi. Agar moylash tizimida yuqori sifatli moy tozalash sistemasi mavjud bo`lmasa, u moyning ishonchliligi va kimyoviy hamda mexanik xossalari tez suratlarda kamayib boradi. Alohida zarralar yoki ularning yemirilishiga ta`siri dvigatelni o`ziga bog`liq. Ishlab chiqarish usullari aniqroq bo`lib qoldi, shuning bilan birga yo`l qo`yimlari, moylash aniqligi kuchaydi. Shuning uchun endi 1 mkm diametrli zararlarni hisobga olish mumkin, ayniqsa ularning kontsentratsiya yuqori bo`lsa. Eng kuchli yemirilishga 8 dan 60 mkm gacha o`lchami to`g`ri keladi.

Moylarda metallik zarralar belgilangan atamalar yordamida o`lchanadi va natijalar shuni ko`rsatdiki, har xil o`lchamdagi zarralar yemirilishga har xil ta`sir o`tkazadi. Quyida berilgan diagrammada uch xil diametrdagi zarralar kontsentratsiyasiga bog`liq ishqalanish-emirilish bog`liqligi namoiy etilgan.

Moydagi ko`p miqdordagi mayda zarrachalar yemirilish va ishqalanishga yirik zarralar kabi faol ta`sir ko`rsattadi. Moy filtri har bir dvigatelda bo`lgani sabbali, avtoombillarga texnik xizmat ko`rsatish va ta`mirlash paytida unga ham alohida e`tibor qaratish lozim. Korxona va tashkilotlarda bu ishlar reja asosida malakali mutaxassislar tomonidan o`z vaqtida bajarilsa, aholi avtomobillarida esa avtomobil egasining moddiy ahvoli, xoxish istagi asosida bajarilib, muntazam amalga oshirilmasligi mumkin. Natijada dvigatel ekspluatatsiyasida uzoq muddatli ishonchli ishlash xususiyatini kamaytirib boradi.

Texnik xizmat ko`rsatish va joriy ta`mir ishlarini bajarish uchun avtomobilь egasi ma`lum miqdorda sarf xarajat qilishi lozim. Ushbu sarflar avtomobil ekspluatatsiya davridagi umumiy xarajatlar ichida asosiy qismini tashkil etsa, uning 87 % ga to`g`ri keladi. Qolgan 13% esa yangi avtomobil ishlab chiqarish uchun ketgan sarflarga to`g`ri keladi. Joriy ta`mirlash uchun mehnat sarfi 96,5 -98,5% ni tashkil etadi. Qolgan 1,5-3,5% i esa ishlab chiqarishga sarflanadi.

Hozirgi kunda ko`p avtomobilsozlik davlatlarida moy va moylash materiallari, moy tozalash ishlari ustida muhim izlanishlar olib borish, mavjud materiallardan oqilona foydalanish va ularga bo`ladigan sarf - harajatlarni kamaytirish, avtomobillarni va shu jumladan barcha agregat va uzellarni foydali ish koeffitsientini oshirish borasida ilmiy tadqiqot ishlari olib borilmoqda.

Bu borada nafaqat korxonalar va ilmiy tekshirish institutlarida, balki davlatimizdagi avtomobilsozlikka ixtisoslashgan institutlarda ham bunday ilmiy izlanishlar olib borilmoqda. Shu jumladan men ta`lim olayotgan Andijon mashinasozlik institutidagi “Yer usti transport tizimlari” kafedrasi o`qituvchilari ham bu borada “GM-Uzbekiston” AJining malakali mutaxassis – injenerlari bilan hamkorlikda ilmiy izlanishlar olib bormoqdalar. Mana shunday ishlarga kafedrada ta`lim olayotgan talabalarni qiziqtirish maqsadida oliygoh tomonidan bir qancha amaliy-nazariy ishlar amalga oshirilmoqda. Mana shunday bitiruv malakaviy ishi menga tushganidan o`zim ham o`z iqtidorim va salohiyatim bilan shu ishni qila olishimga ishonaman.

Albatta hozirda fan-texnikaning eng dolzarb bo`lib turgan, bu muammoni hal qilish uchun kerak bo`lsa, butun olimlar bosh qotirayotgan masala bu ishqalanish-eyilishdir. Ishqalanish ikki turli: foydali ham zararli ishqalanish kuchlari mavjud. Biz albatta zararli kamaytirish va shu yo`l bilan insonlar farovonligini yaxshilashni o`z oldimizga maqsad qilib qo`yganmiz. Ishqalanuvchi juftliklar orasiga moy yetkazildai va bu moy juftliklar sirtida moy qatlamini hosil qiladi. SHu sababdan ishqalanishdan zararlanish ancha kamayadi. Haydalayotgan moy nafaqat ishqalanishni oldini oladi, yana u turli zararli qirindilarni o`zi bilan birga olib, yuvib turadi. Yana u yuvilgan maydon foydalanish uchun albatta moy tozalash usukunasi, filьtri kerak bo`ladi.

Demak, bizning maqsadimiz moy sifatini uzoqroq ushlab turish, uni har xil tarkibiy qo`shimchalardan asrash eng asosiy detallarning o`z xoli va imkoniyatidan to`laroq foydalanishdir. Buning uchun avvalo bizga moy tozalash filtri juda asqotadi. Mavzuning dolzarbligi ham xuddi shundadir.

Menga berilgan mavzuning dolzarbligi o`zi bir muammo hisoblanadi. “GM-Uzbekiston” AJida ishlab chiqarilayotgan Matiz avtomobili moy tozalash filьtrining konstruktsiyasini takomillashtirib, undan bir necha marta foydalanio` orqali men ham ayrim muammolarni hal qilishga urinib ko`rdim. Shu yo`l bilan men ham Vatanimiz taraqqiyotiga o`zimizni oz bo`lsa ham hissamni qo`shmoqchiman.