107
1. “O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining O‘zbekiston Respublikasini yanadarivojlantirish
bo‘yicha Harakatlar strategiyasi to‘g‘risida farmoni”. Toshkent “Adolat” 2017
2. “Energiya tejamkorlik asoslari” F.A.Xoshimov, A.D.Taslimov , Toshkent “Voris-Nashriyot”
2014.
ELEKTR TA’MINOTI TIZIMIDA FOYDALANILAYOTGAN KUCH
TRANSFORMATORLARINING SAMARADORLIGINI ANIQLASH VA OSHIRISH
USULLARI
D.R. Abduraximov
Farg’ona politexnika instituti, assistenti
Ushbu maqolada kuch transformatorlarini samardorligini oshirish va isroflarni kamaytirsh
mavzusida tayorlangan
Kuch transformatori dizayni, magnit zanjirdan, chulg’amlardan va rezervuar bakdan iborat
(moyli transformatorlari uchun) tashkil topgan va bu uzoq yillardan beri deyarli o'zgarishsiz
qolmoqda. Asosiy qilingan o'zgarishlar transformatorlarda ishlatiladigan materiallar sohasida va
ishlab chiqarish texnologiyasida, uning alohida qismlarida sodir bo'lmoqda. Shunday qilib, issiq
holatda juvalangan elektrotexnik po'lat markalari sovuq holatda juvalangan elektrotexnik po’latlar
bilan almashtirildi, transformator cho’lg’amlarini o'rash uchun ishlatiladigan mis o'rniga
alyuminiy ishlatilgan va kengaytirgichli bak bilan jixozlangan qalin devorli bak o’rniga germetik
berkitilgan ingichka devorli gofrirovka qilingan transformatorbakidan keng foydalanilmoqda.
Kuch transformatori dizaynining evolyutsion rivojlanish vektori iqtisodiy jihatdan ikkita
mezonning qarama-qarshiligi bilan belgilanadi:
- umumiy hisobda mahsulot sifatida transformator narxini pasaytirish bo'yicha bozor talabi;
- yanada tejamkor xususiyatlariga ega mahsulot sifatida transformator ishlab chiqarish
uchun zamonaviy va qimmatroq texnologiyalardan foydalanish zarurati orqali;
Talab va taklif qonuni bilan shakllangan bozor iqtisodiyotida yangi kuch
transformatorlarining bozor narxlari transformator zavodlarining rahbarlarini transformator
konstruktsiyasining inqilobiy rivojlanishidan qat'iyan cheklaydi, chunki bu uning narxining keskin
ko'tarilishiga olib keladi. Lekin bugungi kunda butun dunyo miqyosida energiya quvvatlarining
yetishmasligi, energiya iste'molining kundan kunga doimiy o'sishi va energiya resurslari
narxlarining ko'tarilish sharoitida energiyani tejash masalasi tobora muhim ahamiyat kasb
etmoqda. Tarmoqdagi va is’temoldagi elektr isroflarni kamaytirishga katta darajada e’tibor
qaratilmoqda. Bunga esa transformatorni va unda ishlatiladigan materiallarni rekonstruktsiya
qilish hamda transformatorlarni ishlab chiqarish texnologiyasini tubdan yangilash orqali erishish
mumkin. Hozirda ishlab chiqarilgan energiya tejaydigan (energiya tejaydigan) transformatorlar
haqida umumiy ma'lumot berishdan oldin, biz kuch transformatorining energiya samaradorligini
oshirishning mumkin bo'lgan usullarini nazariy jihatdan aniqlaymiz. GOST 25941-83 «Elektr
mashinalar. Isroflar va foydali ish koeffitsientini aniqlash usullari"da quyidagi formula bo'yicha
kuch transformatorining samaradorligini aniqlashni tavsiya qiladi.
bu erda
P
KZ
- qisqa tutashuv isroflar, Vt;
108
P
XX
-salt ishlashdagi quvvat isoflari, Vt;
β
- yuk koeffitsienti;
S
nom
- transformatorning nominal quvvati, VA;
cosφ
2
- quvvat koeffitsienti.
Formulani tahlil qilib, shunday xulosaga kelishimiz mumkin: yuklamaning nochiziqligiga
qaramay ikkilamchi zanjirga uzatilayotgan quvvat kuchayadi.
Agar:
a) yuk koeffitsienti optimal bo'lsa;
b)
cosφ
2
quvvat koeffitsienti ortsa;
c)
ΔP
xx
–
Salt ishlashdagi
quvvat yo'qotishlari kamaysa;
d)
ΔP
KZ
- qisqa tutashuv isroflar quvvat yo'qotishlari kamaysa.
Keling, fikrlarning har birini batafsil ko'rib chiqaylik.
a) va b) punktlar: optimal yuk koeffitsienti -tarmoqdagi kuchlanish o'zgarishlarining
hisobga olmaydi. Yuqori quvvat koeffitsienti bu reaktiv quvvatni kompensatsiya qilish
hisoblanadi. Elektrotexnika rivojlanib "Aqlli tarmoq" (Smart Grid) deb nomlanadigan tizimga
ehtiyoj ortib bormoqda. Ushbu atama asosiy vositalarning eskirishi va iste'molning ko'payishi
hisobiga, ishlashning ishonchliligi va ishonchliligini oshiradigan, shuningdek tarmoqlarda
yo'qotishlarni kamaytiradigan aqlli elektr tarqatish tarmog'ini barpo etishni anglatadi.
Bunday tizimlar tarmoqdagi yuklamanini ancha samarali ishlash, optimallashtirish va
taqsimlashga qaratilgan bo'lib, bu yangi podstansiyalar va elektr uzatish liniyalari uchun katta
kapital xarajatlarga bo'lgan ehtiyojni kamaytiradi. Favqulodda xolatlarda "Smart Grid" vaziyatga
tezkorlik bilan javob qaytarish va tarmoqning ishlash qobiliyatini tiklashga imkon beradi.
C) punkt: salt ishlashdagi
quvvat yo'qotishlar pasayishi ΔP
xx
(magnit zanjirdagi
yo'qotishlar) aniq magnit zanjirning dizayni va materialining o'zgarishi bilan bog'liq.
Elektr energiyasini taqsimlovchi transformatorlarni ishlab chiqarish va ulardan foydalanish
xarajatlarini kamaytirishning eng istiqbolli usuli amorf (nanokristalli) qotishmalardan
tayyorlangan magnit o’zaklardan foydalanish hisoblanadi, shu bilan birga transformatorlarning
salt ishlashdagi
quvvat yo'qotishlarni besh martadan ko'proq kamaytirish magnit yadrolari bilan
taqqoslaganda ta'minlanadi..
Bugungi kunda amorf po'lat o’zakli kuch transformatorlar AQSh, Kanada, Yaponiya,
Hindiston va Slovakiyada ommaviy ishlab chiqarilmoqda. Eng katta yutuqlarga AQSh va
Yaponiya erishdi. Yaponiyaning "Xitachi" kompaniyasi Amerikaning "Allied Signal"
kompaniyasi bilan hamkorlikda bozorda o’zagi amorf qotishmadan qilingan bir qator kuch
transformatorlarini (quvvati 500 dan 1000 kVA gacha) chiqardi. Sinovlar shuni ko'rsatdiki, bu
isroflarni kamaytirishi mumkinligini ko’rsatdi.
Transformator amorf o’zagidagi energiya po'lat o’zagiga nisbatan 80% ga teng.
Mutaxassislarning fikriga ko'ra, agar amorf metall yadrolari dunyoda ishlaydigan barcha
transformatorlarga o'rnatilsa, o'rtacha yillik energiya tejash 40 million kVt soatni tashkil etadi.
Amorf materiallardan tayyorlangan o’zaklarning kamchiligi ularning an'anaviy
materiallarga nisbatan yuqori narxidir, chunki texnologik jarayon rivojlanmaganligi sababli
bunday o’zaklarni ishlab chiqarish ancha qimmatga tushadi. Yana bir muammo – o’zakning hajmi
oshgani sayin uni ishlab chiqarish jarayonining murakkablashishi.
Xulosa qilib aytganda, bugungi kunda, sanoat korxonalarining elektr ta'minoti tizimining
energiya samaradorligini oshirish uchun amorf o’zakli kuch transformatorlari foydalanish eng
istiqbolli hisoblanadi.
109
Foydalanilgan adabiyot
1. Bormosov, V.A. Perspektivы i sostoyanie razrabotok raspredelitelnыx transformatorov
massovыx seriy / M.N. Kostousova, A.F. Petrenko, N.E. Smolskaya . - M.: Informelektro, 1988.
2. GOST 25941-83 Mashinы elektricheskie vraщayuщiesya. Metodы opredeleniya poter i
koeffitsienta poleznogo deystviya
|
