|
Kristall va amorf materiallar
|
| bet | 2/5 | | Sana | 29.03.2023 | | Hajmi | 112 Kb. | | #47530 |
Bog'liq Materiallarning elektr va magnit xossalariga ko‘ra sinflanishi 1669872014, c6a0026cad2c48e15947f151b862f2f7 Kompyuter arxitekturasi, Italiya va Germaniyaning maktabgacha ta\'lim tizimi va ilg’or pedagogik tajribalarni o’rganish, Lingvistik kompetensiya, birinchi-6-talik-mavzu (1), Mavzu Iqtisodiy o’sishni prognozlash Reja, CamScanner 05-29-2023 15.15, 3, Nargiza Kurbanova abiktevka, 894, 900, 903, 908, pedagogika psixologiya fanini oqitishda didaktik oyinli talim texnologiyalarini qollash (1)Kristall va amorf materiallar.
Qattiq jismlar tuzilishi, tarkibi, ularni tashkil etgan zarralari orasidagi o‘zaro ta’sir kuchlari, mexanik, elektr, magnit, optik va boshqa xossalari jihatidan turli guruhlarga bo‘linadi. Masalan, elektr xossalari bo‘yicha qattiq jismlar yaxshi o‘tkazgichlar (metallar), yarim o‘tkazgichlar (bu atamani qo‘shib yozsa ham bo‘ladi), dielektriklar guruhlarini tashkil qiladi. Magnit xossalari jihatidan esa diamagnit, paramagnit, ferromagnit, antiferromagnit va ferritlar deb ataladigan qattiq jismlar turlari mavjud.
Qattiq jismlarning ayrim muxim xossalari hamda ularni tavsiflaydigan asosiy tushunchalar to‘g‘risida ma’lumot beramiz.
Qattiq jismlar ularni tashkil qilgan zarralarning joylashish tartibiga asoslanib kristall va amorf jismlar guruhlariga ajraladi. Amorf jismlarni (masalan, shishani) tashkil qilgan atomlar (ionlar, molekulalar)ning joylashishida qat’iy bir tartib yo‘q. Bundan ularning fazalarini o‘zgartirishida (masalan suyuqlanishida) qat’iy o‘tish nuqtalari (suyuqlanish haroratlari) mavjud bo‘lmasligi kelib chiqadi: amorf jismlar bir holatdan ikkinchi holatga uzluksiz o‘tib boradi. Ammo, kristall jismlarni tashkil qilgan atom (ion, molekula)lar joylashishida muayyan tartib mavjud: ma’lum yo‘nalishlarda har qanday ikki qo‘shni atom oralig‘i bir xil. Shuning uchun ham kristall holatdagi qattiq jismlarning fazalarini o‘zgarishi (suyuqlanish, qotish va hakozo) qat’iy muayyan haroratda va bosimda sodir bo‘ladi.
Modda qattiq holatda - kristall yoki amorf shaklda bo‘lishi mumkin.
Kristallar doimiy shaklga ega, amorf jismlar esa doimiy shaklga ega emas, bu ularning nomlanishidan ham kelib chiqadi, «amorf» grekcha so‘z bo‘lib, «shaklsiz» degan ma’noni anglatadi. Kristall moddalar bitta yaxlit kristalldan (monokristall) va juda ko‘p «o‘sgan» kristallchalar (polikristallar) dan iborat bo‘lishi mumkin. Masalan, barcha temir buyumlar polikristall temir bo‘laklaridan tayyorlangan. Amorf moddalarga misol qilib, shishani olish mumkin.
Bir moddaning o‘zi termodinamik sharoitga bog‘liq ravishda kristall yoki amorf holatida bo‘lishi mumkin. Masalan: oltingugurt kristall shaklda (sariq rangda) va amorf (plastik oltingugurt –to‘q qo‘ng‘ir rangda) bo‘ladi.
Kvars – kristall, biroq kvars qumi eritilib, so‘ngra eritma tez sovutilsa, amorf kvars shisha hosil bo‘ladi.
Metallurgiyada olinadigan temir kristall tuzilishga ega. Biroq, eritmani tez sovutish usuli bilan amorf temir (temir oyna) olinadi.
Moddaning kristall holatini amorf holatidan farqlovchi asosiy belgisi shundan iboratki, kristall moddalar erish harorati deb ataluvchi muayyan haroratda suyuq holatga o‘tadi (eriydi). Amorf holatdagi modda isitilganda sekin- asta yumshab borib, so‘ngra suyuq holatga o‘tadi.
Amorf jism o‘z-o‘zidan kristall holatga o‘tishi mumkin. Xuddi shuningdek, plastik oltingugurt ham o‘z-o‘zidan kristall holatga aylana oladi. Juda qadimiy binolar oynasi va eskirib ketgan billur idishlar o‘zining yaltiroqlik xususiyatini yo‘qotadi. Bunday shishalarni tekshirish, ularning yaltiroqligini yo‘qolish sababi, unda mayda kristallar hosil bo‘lishi ekanini ko‘rsatadi.
Amorf jismlarda atomlarning eng yaqin qo‘shnilari o‘rtasida tartib va davriylik saqlangan holda, uzoqlashgan sari tartib va davriyligi buzila boshlaydi. Qancha ko‘p uzoqlashsa, buzilish shuncha kuchliroq bo‘ladi. Shuning uchun amorf jismlarga yaqin tartibi saqlangan va uzoq tartib va davriyligi to‘la saqlanmagan qattiq jismlar deb qabul qilingan.
|
| |
