|
Mavzu: Asosiy fondlarning o`rtacha yillik qiymatini hisoblash
|
| Sana | 03.04.2023 | | Hajmi | 15.14 Kb. | | #48435 |
Bog'liq Mavzu Asosiy fondlarning o`rtacha yillik qiymatini hisoblash римбаев, 1-2-amaliy, ij5pbryAD9N0szc8s3qwn9xGGNxC496ER9Z3m9RH, 2, 4.MATN MUHARRIRLARI, 1 Massa almashinish jarayonlari, 5.WORD MAT MUHARRIRIDA JADVALLAR BILAN ISHLASH, 5-ma’ruza ms excel elektron jadvalida grafik imkoniyatlar. Diag, 6.MICROSOFT WORD DA RASMLAR USTIDA ISHLASH, 1.MALUMOTLARNI MASOFAVIY TA’LIM TIZIMIDA JOYLASHTIRISH VA ELEKTRON POCHTA ORQALI JO’NATISH, Jumanarova G.Kiberxafszlik 2 amaliy, 5-sinf-uchun-Matematikadan-4-variantli-testlar, Sinf ijtimoiy pasporti, afrika Word (3)
Reja: 1 Amortizatsiya va asosiy fondlarning iqtisodiy mohiyati
Mavzu: Asosiy fondlarning o`rtacha yillik qiymatini hisoblash
Reja:
1 Amortizatsiya va asosiy fondlarning iqtisodiy mohiyati
2Asosiy fondlarni eskirishi
3Asosiy fonlarni xisoblash usullari
4 xulosa
5Foydalanilgan adabiyot ro`yxati
“Amortizatsiya” atamasi umuman olganda asosiy fondlarning “o’lmasligi”, ular eskirishining qoplanishini, tiklanishini bildiradi. Ishlab chiqarishdagi asosiy fondlarning eskirishini pul mablag’larini jamg’arish orqali qoplash amortizatsiya deyiladi. Binobarin, amortizatsiya fondi—eskirishni (yeyilishni) qoplash uchun
mo’ljallangan pul mablaglaridir. U amortizatsiyaga ajratilgan mablag’lar hisobidan tarkib topadi. Amortizatsiya—mehnat vositalarining eskirishini qisman qoplash uchun mablag’ ajratishdir.
Amortizatsiya me’yorlari iqtisodiy jihatdan asoslangan va asosiy fondlarning
o’z vaqtida qoplashga yo’naltirilgn bo’lishi kerak. Ularni xisoblashda asosiy
fondlarning xizmat muddatini iqtisodiy to’g’ri aniqlash uchun quyidagi omillarni
inobatga olgan holda bajariladi;
• asosiy fondlarning chidamliligi;
• ma’naviy eskirish (birinchi va ikkinchi tur);
• jihozning balansi;
• kapital ta’mirlash va yangilanish ehtimolligi;
Tezlashtirilgan amortizatsiyani qo’llashda, muayyan inventar ob’yektini
uchun belgilab qo’yilgan tartibda amortizatsiya me’yori 2 martadan ortiq
bo’lmagan miqdorgacha oshirilishi mumkin.
Odatda, tezlashtirilgan amortizatsiya usuli quyidagi turdagi mashinalar,
jihozlar va transport vositalariga tegishli emas:
• me’toriy xizmat muddati 3 yildan iborat bo’lgan
mashinalar, jihozlar va transport vositalarga;
• samolyotsozlik parkining ayrim turdagi jihozlariga, ularning me’yoriy
xizmat muddati samolyot va vertolyotlarning uchish soatiga bog’liq
bo’lsa;
• avtomobilning harakat tarkibiga, agar amortizatsiya avtomashina
qiymatiga nisbatan olinsa-da, haqiqiy 1000km yurilgan yo’lga olib
borilsa.
• Noyob tehnika va jihozlar, agar ular aniq bir turdagi tajribalar uchun
mo’jjallangan bo’lsa.6
Amortizatsiya—(lotincha amortisatio-qoplash), asosiy kapital (fondlar)
amortiztsiyasi—asosiy kapital (mashina va mehanizmlar, jihozlar va uskunalar,
binolar va inshootlar)ning eksplutatsiya jarayonida eskirishi va ayni paytda ular
qiymatining muayyan davr davomida ishlab chiqarilayotgan tayyor mahsulotga
o’tib borishi. Ishlab chiqarishda qatnashayotgan asosiy fondlar yillar o’tishi bilan eskiradi
va o’z sifatini yo’qata boradi: jismoniy va ma’naviy jihatdan eskiradi.
Jismoniy eskirish deganda, asosiy fondlarning ishlab chiqarish jarayonida
qatnashishi natijasida butunlay yoki qisman to’zishi, yemirilishi tushuniladi.
Ma'lum vaqt o’tgach, jismoniy jixatdan butunlay yoki qisman yaroqsiz bo’lib
qolgan mеxnat qurollarini yangisiga almashtiriladi yoki bo’lmasa modеrnizatsiya
qilinadi yoxud ayrim qismlari kapital ta'mirlanadi. Jismoniy eskirish natijasida
asosiy fondlarning qiymati yo’q bo’lib kеtmaydi, balki tayyorlangan mahsulot
qiymatiga ko’chadi. Korxonalarda faqat ishlayotgan mashina va asbob-
uskunalargina emas, balki bеkor turganlari xam eskiradi (еmiriladi). Mashina va
asbob-uskunalarning jismoniy eskirish darajasi ularning xizmat muddati va to’zish
(emirilish) darajasiga nisbatan aniqlanadi.
Fan-tеxnika taraqqiyoti va mеxnat unumdorligi o’sishi tufayli ishlab turgan
mashina va asbob-uskunalar qiymatining kamaytirilishi, nisbatan unumli va tеjamli
yangi mashinalarning va asbob-uskunalarning ishlab chiqarishga joriy qilinishi
natijasida ishlatilayotgan mashinalarning jismoniy eskirish muddati tugamasdan
turib qadrsizlanishi — asosiy fondlarning ma'naviy eskirishi, dеb ataladi. Ma'naviy
eskirish fondlarning narxini vaqti-vaqti bilan qayta ko’rib chiqishni shart qilib
qo’yadi. Eskirgan asosiy fondlarni yangilari bilan almashtirish rеjali ravishda eng
kam mеxnat va mablag sarf qilishga harakat qilinadi.
Ayniqsa hozirgi jahon moliyaviy iqtisodiy inqirozi davrida korxonalarda
asosiy fondlarninig ma’naviy eskirishi korxonalarning mahsulotlarini
raqobatbardoshligini yo’qotishiga sabab bo’lmoqda, chunki ma’naviy eskirgan
tehnologiyada ishlab chiqarilgan mahsulot tannarxi yuqori bo’ladi va uning narxini
oshishiga olib keladi. Asosiy vositalar moddiy va ma'nan eskiradi. Moddiy eskirish
mеxnat vositalaridan foydalanish jadalligi va ularning korxonada ishlatilgan
muddatlari bilan bеlgilanadi. Ma'naviy eskirish fan va tеxnika taraddiyoti
natijasida mexnat vositalarining arzonlashuvi xamda iqtisodiy jixatdan mukammal
bo’lgan yangi mеxnat vositalarining yaratilishi va joriy qilinishi bilan bog’liq.
Amortizatsiya mе'yori asosiy fondlar turiga, xizmat qilish muddatiga ko’ra
tabaqalashtiriladi. Amortizatsiya qiymati ishlab chiqarilgan mahsulotning
tannarxiga kiritib boriladi. Mahsulot sotilgach, bu qiymat amortizatsiya ajratmalari
ko’rinishida eskirgan jixozlar o’rniga yangisini sotib olish uchun zarur bo’lgan
mablaglar summasi tarzida jamgariladi
Ayni paytda asosiy fondlar qiymatini xisobdan chiqarishni tеzlatish
tadbirkorni asosiy fondlarning ma'naviy eskirishi bilan bog’liq extimoli bo’lgan
zarar ko’rishdan saqlaydi, yangi tеxnika va tеxnologiyani tеzroq joriy etishga
rag’batlantiradi.
Amortizatsiya ajratmalari asosiy fondlarning o’zini yoki uning ba'zi
qismlarini yangilash vaqti kеlguncha shu shaklda ma'lum fondda jamg’arilib
turiladi va bu fondni amortizatsiya fondi dеb ataydilar. Dеmak, amortizatsiya
fondi — amortizatsiya ajratmalari xisobiga shakllanadagan maxsus fonddir.
Asosiy vositalar va ishlab chiqarish ahamiyatiga ega bo’lgan moddiy
aktivlar amortizatsiyasi dеgan tushuncha xam mavjud.
Asosiy vositalar va ishlab chiqarish ahamiyatiga ega bo’lgan nomoddiy
aktivlar amortizatsiyasi bo’yicha xarajatlar tarkibiga quyidagalar kiradi:
—asosiy ishlab chidarish fondlarining dastlabki qiymatidan kеlib chidib
xisoblangan amortizatsiya ajratmalarining summasi (xisoblangan eskirish);
—lizing bo’yicha va bеlgilangan tartibda tasdiqlangan normalar, qonun
hujjatlariga muvofiq amalga oshiriladigan, jadallashtiriladigan amortizatsiya
summasi.
Ishlab chiqarish ahamiyatiga ega bo’lgan nomoddiy aktivlar eskirishi, har
oyda xo’jalik yurituvchi sub'еkt tomonidan dastlabki qiymati va ulardan natijali
foydalanish muddatidan (biror xo’jalik faoliyati yurituvchi sub'еkt muddatidan
ortiq emas) kеlib chiqib hisoblanadigan mahsulot (ishlar, xizmatlar) tannarxiga
tеgishli bo’ladi. Natijali foydalanish muddatini aniqlash imkoni bo’lmagan
nomoddiy aktivlar bo’yicha eskirish mе'yori 5 yilga hisoblanadi.
Asosiy fondlarning moddiy eskirish usullari.
Moddiy eskirish—mashina va uskunalarning ishlab chiqarish jarayonida
foydalanish jarayonida uskunalarning qismlari, uzel, konstruksiyalari, shakli,
o’g’irligi va ustki qismlarining o’zgarishidir. Moddiy eskirish darajasiga asosiy
quyidagi omillar ta’sir ko’rsatadi:
• mashina va uskunalar tayyorlangan material;
• mashina va uskunalarning ishlash rejimi;
• asosiy fondlarga tehnik hizmat ko’rsatish darajasi;
• tashqi muhit (chang, namlik va boshqalar).
Asosiy fondlarning jismoniy eskirishi me’yoriy va avariyali (halokatli,
qaltis) bo’ladi. Meyo’riy eskirish asosiy fondlarning uzoq muddat ishlashi
davomida o’z xususiyatini tabiiy yo’qotishidir.
Halokatli eskirish yuz berganda asosiy fondni qayta tiklash imkoniyati
bo’lmaydi va yaroqsiz holga kelib qoladi. Asosiy fondlarni jismonoy eskirishini
qiymatini aniqlashda quyidagi usullardan foydalaniladi;
1.Ekspert usullar:
• foydalilik muddati usuli;
• holatini ekspert baholash.
2.Iqtisodiy-statistik usullar:
• daromadlilikni pasayishi usuli;
• tamirlash davri bosqichi.
3.Tajriba-analitik usullar:
• istemol xususiyatining pasayishi;
• elementlar bo’yicha hisob-kitobi;
• to’g’ri usul.10
Ekspert usullar-mashina va uskunalarning ishlab chiqarish va eksplutatsiya
jarayoni mutaxassisining aktivning amaldagi holati haqidagi fikri va xulosasi
asoslanadi.
Foydalilik muddati-usulida asosiy fondning yana qancha muddat davomida
foydalanish mumkinligini yetarli darajada aniqlikda aniqlash imkoniyatini yaratib
beradi. Foydali ish muddati—mashina va uskunalarning uning jismoniy holatini,
foydalilik darajasini, uning foydali ish muddatiga nisbatan aniqlaydi. Asosiy
fondlarning foydali ish muddatini bilgan holda quyidagi formula orqali aniqlash
mumkin bo’ladi.
Tэф=Tн—Tост
Bu yerda:
Tн—asosiy fondlarning normativ foydalanish muddati;
Tост—ekspert tomonidan aniqlangan asosiy fondning keyingi foydali ish
muddati.
Yuqoridagi formuladan kelib chiqqan holda jismoniy eskirish quyidagicha
aniqlanadi.
Фн=Tэф/ Tн
Ushbu usulni hozirda bizning korxonalarimizga ham qo’llash imkoniyati
mavjud. Buning uchun asosiy ish asosiy fondning qolgan foydali ish muddatini
aniqlash talab etiladi. Bunda korxonaning asosiy fondlarini yangilash kerak
bo’lgan muddatni aniqlashga imkoniyat beradi.
Asosiy fondlarni holatini ekspert baholash-ekspert mutahassislar tomonidan
oldindan aniqlangan mashina va uskunalarning jismoniy eskirish
koeffitsiyentlariga asoslangan tarzda aniqlanadi. Bu ma’lumotlar yanada aniqroq
bo’lishi uchun bir necha ekspertlar jalb qilinadi. Bunda jismoniy eskirish
quyidagicha aniqlanadi:
Фн=ΣФн*аi
Bu yerda:
Фн—jismoniy eskirish darajasi;
ai—ekspertlar tomonidan belgilangan koeffitsiyent.
Bu usul qo’llanish uchun ekspertlar tomonidan aniqlangan koeffitsiyentlar muhim
ahamiyat kasb etadi.
Iqtisodiy-statistik usul mashina uskunalar haqida belgilangan davr uchun
aniq tehnik-iqtisodiy eksplutatsiya ko’rsatkichlar bo’lganda qo’llaniladi.
Bu usul hisoblash murakab jarayondir. Ushbu usulni yirik va moliyaviy
baquvvat korxonalar qo’llash maqsadga muvofiq, chunki ushbu usulni to’g’ri
hisoblash mutahassis zarur bo’ladi.
Daromadlilikni pasayishi usuli jismoniy eskirishning o’sib borishiga
proporsional ravishda undan olinayotgan daromadning pasayishini anglatadi.
Jismoniy eskirish darajasi quyidagicha aniqlanadi:
Фн=(Д0—Д1)/Д0
Д0—yangi uskunani eksplutatsiyasi natijasidan olingan sof daromad;
Д1—joriy vaqt oralig’ida olingan sof daromad.
Ta’mirlash davri bosqichi usulida mashina va uskunalar eksputatsiya
jarayonida jismoniy eskirishi oshib borgan uning istemol xususiyati pasayib
boradi. Hisob-kitoblarni osonlashtirish uchun faqat ta’mirlash davridagi kapital
ta’mirlashlarni hisobga olamiz, istemol xususiyati chiziqli ko’rinishda bo’ladi.
Tajriba analitik usuli mashina va uskunalarning tajribadan o’tkazish va
baholash uchn uning tehnik-iqtisodiy, tehnologik ko’rsatkichlaridan foydalanadi
Istemol xususiyatining pasayishi mashina va uskunalarning jismoniy eskirishiga bo’gliqligini ifodalaydi. Umumiy istemol xususiyati ПС0 alohida istemol xususiyatlarining ПСi yig’indisi sifatida ifodalanadi.
ПС0=еПСi Чаi Σai=1 Bu yerda eskirish quyidagicha aniqlanadi.
Ф=Σ∆ПСiаi
Elementlar bo’yicha hisob-kitobi uslida mashina va uskunalarning alohida
elementlari bo’yicha eskirish hisoblanib, ulardan olingan natijalar jamlanib
qiymatdagi ulushiga nisbatan aniqlanadi. I-elementning eskirishi quyidagicha
aniqlanadi: Fip=fi (Ci ⁄Cн)(Ti ⁄Tн)
Bu yerda: fi—i-elementning eskirish darajasi; Ci,Cн—i-elementning, mashina va uskunalarning qiymati; Ti,Tн—i-elementning, mashina va usnalarning foydali ish muddati; Ob’yektning umumiy eskirishi elementlarning eskirishlarini yig’indisi ko’rinishida aniqlanadi. Фн=∑Fip To’g’ri usul yangi mashina va uskunaning qiymati Cн va eskigan uskunaning yangi holatiga keltirish uchun zarur harajatlar З yordamida aniqlanadi. Eskirish quyidagicha aniqlanadi. Ф=З⁄Сн
Xulosa.
Fan-tеxnika taraqqiyoti va mеhnat unumdorligi o’sishi tufayli ishlab turgan mashina va asbob-uskunalar qiymatining kamaytirilishi, nisbatan unumli va tеjamli yangi mashinalarning va asbob-uskunalarning ishlab chiqarishga joriy qilinishi natijasida ishlatilayotgan mashinalarning jismoniy eskirish muddati tugamasdan turib qadrsizlanishi — asosiy fondlarning ma'naviy eskirishi, dеb ataladi.Asosiy fondlarning jismoniy eskirishi meyoriy va avariyali (halokatli, qaltis) bo’ladi. Me’yoriy eskirish asosiy fondlarning uzoq muddat ishlashi davomida o’z xususiyatini tabiiy yo’qotishidir. Asosiy fondlarni jismoniy eskirishini qiymatini aniqlashda uyidagi usullardan foydalaniladi;
1.Ekspert usullar:
• foydalilik muddati usuli ;
• holatini ekspert baholash;
2.Iqtisodiy-statistik usullar:
• daromadlilikni pasayishi usuli;
• tamirlash davri bosqichi;
3.Tajriba-analitik usullar:
• istemol xususiyatining pasayishi;
• elementlar bo’yicha hisob-kitobi;
• to’g’ri usul.
Ortiqov A. Sanoat iqtisodiyoti. — T.: “O’zbekiston yozuvchilar
uyushmasi Adabiyot jamg’armasi”—2004 yil
Foydalanilgan adabiyotlar ro`yxati
Nazirov A. SH. Mehnatni tashkil etish va normalshtirish. — T.:
“Toshkent Davlat Iqtisodiyot Universiteti” —2004 yil.
www.google.ru
www.google.uz
www.ref.uz www.stat.uz
http://hozir.org
|
| |
