Ibn Sino
(Avitsenna) ratsional tibbiyotga asos
solgan, mijozni
ko‘rikdan o‘tkazish asosida tashhis qo‘yish uchun ratsional asoslarni
shakllantirgan (xususan, arteriyalar tebrinishlari pulslari tahlilini). Ibn Sinoning arab
tilida yozilgan
“Davolanish kitobi” (“Kitob al-Shifo”) ensiklopedik asari mantiqqa,
fizikaga,
biologiyaga,
psixologiyaga,
geometriyaga,
arifmetikaga,
musiqaga,
astronomiyaga, shuningdek metafizikaga
bag‘ishlangan.
“Bilimlar kitobi” (“Donish-noma”) ham ensiklopedik asar hisoblanadi. Ibn Sino
qo‘yilgan
kuch
(yoki tasvirlangan nazariyasini
– o‘rta asrdagi harakatlar nazariyasini
(unga
ko‘ra, uloqtirilgan - otilgan jismlarni harakatlanish sababi tashqi manba
tomonidan ularga kiritilgan (keyinchalik
impetus
deb atalgan) qandaydir kuch
hisoblanadi) rivojlanishiga ahamiyatga molik darajada hissa
qo‘shgan.
Abu Ali ibn Sino
(980-1037)
Uning fikriga
ko‘ra, “dvigatel-harakatlantiruvchi” (odamning qo‘li, kamonning
ipi, palaxmon, sopqon va shu singarilar), harakatlanayotgan jismga (toshga, kamon
yoyiga) xuddi olov suvga issiqlik bergani kabi qandaydir
“intilish” beradi. Dvigatel
rolini
og‘irlik ham o‘ynashi mumkin. “Intilish” esa uch xil bo‘ladi: ruhiy (tirik
mavjudotlarda), tabiiy va majburiy.
“Tabiiy intilish” og‘irlik taʼsirining natijasi
hisoblanadi va jismning qulashida
yaʼni jismning Aristotel tasavvuriga ko‘ra tabiiy
harakatlanishida namoyon
bo‘ladi. Bu holda “intilish” hattoki harakatsizlikka
qarshilikda namoyon
bo‘ladigan harakatsiz (tinch turgan) jismda ham bo‘lishi
mumkin.
“Majburiy intilish” filopon harakatlantiruvchi kuchiga o‘xshash hisoblanadi, u
otilgan jismga uning
“dvigateli” tomonidan beriladi (uzatiladi).
Jismning harakati davom etib borgan sayin
“majburiy intilish” muhitni
qarshiligi sababli kamayib boradi, buning natijasi sifatida jismning tezligi ham nolga
intiladi.
Bo‘shliqda “majburiy intilish” o‘zgarmagan bo‘lar edi va jism abadiy
harakatlanishi mumkin edi. Inersiya tushunchasining ustivorligi
ko‘rish mumkin
bo‘lgan, biroq Ibn Sino bunday bo‘shliqni mavjudligiga ishonmagan. Ibn Sino
“majburiy intilish” miqdoriy baho berishga uringan: uning fikriga ko‘ra, bu intilish
jismning vazniga va harakat tezligiga proporsional.
Harakat
to‘g‘risida esa (Ibn Sino fikri), Aristotel singari, harakat jism
holatining mustahkam
o‘zgarishi sifatida tushuniladi. Harakat bu potensial holatda
joylashgan narsaning harakat amali va u potensialga ega
bo‘lgan narsaning birinchi
tugallanishi.
Harakat shakllarini Ibn Sino quyidagi toifalarga (kategoriyalarga)
bo‘lgan:
- miqdoriga nisbati
bo‘yicha harakat – bu kamayishi, quyuqlashishi va shu singarilar;
- susayishi yoki
qorong‘ilashishida va shu singarilarda ifodalanadigan sifatiga nisbati
bo‘yicha harakat;
Harakatning
o‘zi:
-
“qayerda”ga nisbati bo‘yicha harakat, yaʼni fazodagi harakat.
-
“qachon”ga nisbati bo‘yicha harakat.
Holatga nisbatan harakat
– bu holatning almashishi.
- aksidental xarakterga ega
bo‘lgan boshqarishga nisbatan harakat.
- narsa
o‘z harakat atributini (atribut – narsa yoki hodisaning ajralmas qismi,
xususiyati)
yo‘qotishi ehtimoli bo‘lgan harakatdagi (amaldagi, taʼsirdagi) harakat.
Shunday qilib, mohiyatiga
ko‘ra
harakat
faqat miqdor, sifat,
“qayerda” va
holatga nisbatan sodir
bo‘ladi.
Biomexanikaga oida birinchi
|
