aniqlandi. Fotoeffekt hodisasi yuzaga kelishining zaruriy sharti yoritilayotgan
metall ustki qatlamiga tushayotgan yorug‘likning sezilarli darajada yutilishidir.
Fotoeffekt
hodisasi metallar, dielektriklar, yarimo‘tkazgichlar, elektrolitlarda
yuzaga keladi. Ishqoriy metallar – litiy, natriy, kaliy, rubidiy, seziy fotoelektrik
ta’sirga
juda sezgir, ko‘zga ko‘rinadigan nurlar ta’sirida ham fotoeffekt hodisasi
hosil bo‘ladi. Erkin elektronlarda fotoeffekt hodisasi yuz bermaydi, chunki erkin
elektronlar prinsipial ravishda yorug‘likni yuta olmaydi.
Fotoeffektning quyidagi turlari mavjd:
• tashqi fotoeffekt.
• Ichki fotoeffekt.
•
Yadro fotoeffekti
Agaryoritilayotganmoddasirtqiqatlamidanelektronlarbutunlayajralibchiqib,
boshqamuhitgao‘tsa (masalan, vakuumga) bundayhodisatashqifotoeffektdeyiladi.
Tashqifotoeffekthodisasi 1887-yildaG.Gerstomonidankashfqilingan.
Agarelektronlarfaqato‘zatomibilanbog‘lanishni
“uzib”
hiqibyoritilayotganmoddaichida
“erkinelektron”gaaylanibqolsa,
bundayhodisaichkifotoeffektdeyiladi.
Ichkifotoeffekthodisasi
1873-
yildaU.Smittomonidankashfqilingan.
Ichkifotoeffektdatushayotganyorug‘likta’siridavalentenergetikzonadagielektronl
arningbirqismio‘tkazuvchanlikzonasigao‘tadi.
Bundayarimo‘tkazgichdatoktashuvchilarkonsentratsiyasiortadivafotoo‘tkazuvchanl
ikyuzagakeladi.
Ya’niyorug‘likta’siridayarimo‘tkazgichningelektro‘tkazuvchanligiortadi.
Elektronlarningturlienergetikholatlardaqaytataqsimlanishiyarimo‘tkazgichdaichkiel
ektrmaydoniningo‘zgarishigaolibkeladi.
Bundanesayoritilayot-
ganikkiturliyarimo‘tkazgichlarchegarasidaelektryurituvchikuch
(fotoEYuK)
paydobo‘ladiyokiyoritilayotganyarimo‘tkazgichvametallchegarasidahamfotoEYuK
yuzagakeladi.
Chegarayaqinidao‘tishqatlamipaydobo‘ladi.
Buqatlamtoknifaqatbiryo‘nalishdao‘tkazadi,
ya’nibuqatlamventilxossalarigaegabo‘ladi.
Tashqifotoeffektmetallardakuzatiladi.
Masalan,
elektroskopgaulanganmanfiyzaryadlanganruxplastinkasiultrabinafshanurlarbilanyo
ritilgandaelektroskoptezdazaryadsizlanadi,
agarplastinkamusbatzaryadlanganbo‘lgandazaryadsizlanishkuzatilmasedi.
Bundanultrabinafshanurlarmetallplastinkadan
(katoddan)
manfiyzaryadlanganzarralarniajratibchiqishiniko‘rishmumkin.
Tormozlovchi
potensiallar
farqining
qiymatlarini
tajribada
o‘lchab,
elektronlarning bu qiymatlarga to‘g‘ri keladigan kinetik energiyalarini formula
yordamida hisoblash mumkin.
2.3-rasmdagi grafiklarda ko‘rsatilgan to‘yinish fototokining mavjudligi va
to‘yinish fototoki kuchining
I
t
yorug‘lik intensivligiga to‘g‘ri proporsionalligi,
katod sirtidan vaqt birligida urib chiqarilgan elektronlar soni yorug‘lik
intensivligiga proporsionalligini ko‘rsatadi. Bunday bog‘lanish Stoletov tomonidan
tajribada aniqlangan.
2.4-rasmda yorug‘lik chastotasi va tormozlovchi potensiallar
farqi orasidagi
bog‘lanishni ifodalovchi grafik tasvirlangan. Bu grafik tajriba natijalari asosida
chizilgan. Rasmdan ko‘rinishicha, tormozlovchi potensiallar farqi
U
T
ning qiymati
(ya’ni fotoelektronlarning maksimal tezligi) va yorug‘lik
chastotasi orasida chiziqli bog‘lanish mavjud. Chastotaning
biror
q
qiymatida fotoelektronlarning tezligi nolga teng
bo‘ladi. Chastotaning bu qiymati chegara hisoblanadi. Bu
shunday
chegaraviy chastotaki, bu chastotadan past
chastotalarda fotoeffekt kuzatilmaydi.
