Mavzu: ishsizlikning sabablari turlari va uni bartaraf etish yo’llari

Download 39.85 Kb.
bet	1/2
Sana	23.09.2023
Hajmi	39.85 Kb.
	#83727

Bog'liq
bohodir
259792-Algoritmlashga oid testlar, 12137269728518941283, ABKM dalolatnomasi pravatatsiya 2023, bek ofis test, hatlar, сеть карта, 1-mustaqil ish mavzulari (1), ta\'lim nazariya nb, Sonlarni qo’zg’almas va qo’zg’aluvchi vergul

Mavzu: ISHSIZLIKNING SABABLARI TURLARI VA UNI BARTARAF ETISH YO’LLARI Kenjaboyeva Havasxon Abduhakim qizi Annotatsiya: maqolada ishsizlikning sabablari turlari va uni bartaraf etish yo’llari haqida fikrlar bayon etilgan. Kalit so’zlar: mehnatni gumanizatsiyalash, mehnat taqsimoti, mehnat xulqining motivlari va tiplari, mehnat qadriyatlari, sotsial sub’ektlar. Bugungi kunda kishilarni ishni yo’qotishlari mumkunligi va yangi ishni izlash, qayta o’qitish, kasbni o’zgartirish zarurligiga ruhan tayyorligi, qisqasi, bozor sharoitida yashashga to’g’ri kelishini batamom anglash bilan bog’liq muammolar alohida ahamiyat kasb etmoqda. Bozor munosabatlari shakllanishining boshlang’ich davrida kishilar yangi iqtisodiy reallikni idrok etishga ruhan tayyor emasligi va kutilmagan zarbani yumshatish uchun zarur bilim hamda ko’nikmalarga ega emasligini qayd etmoq lozim. Shuning uchun aholini, ayniqsa uning kam daromadli guruhlarini sotsial himoyalash tizimi va mexanizmlarini ishlab chiqish alohida ahamiyat kasb etadi. Bizning respublikamizda bunday tizim amalda barpo etilgan, bu narsa tegishli huquqiy hujjatlarda va avvalo “O’zbekiston Respublikasida aholini ish bilan ta’minlash to’g’risida”gi qonunda, shuningdek iqtisodiyotni strukturasi qayta qurish, narxlarni erkinlashtirish, xususiylashtirish, pulning qadrsizlanishini va hokazolarni yumshatuvchi choralarda o’z aksini topadi. Bunday natijalar, shak-shubhasiz, ish bilan ta’minlash sohasida davlat yanada faolroq siyosat olib borishi zarurligini ko’rsatuvchi muhim hollardan biridir. Bunda u nafaqat ishsizlarni moddiy jihatdan qo’llab-quvvatlashgagina emas, balki ularni faol mehnat faoliyatiga jalb etishga yordam beradigan shart-sharoitni har tomonlama rag’batlantirishga ham qaratilishi kerak. Kishilarning yangidan kasb o’rganishga, yangi iqtisodiy strukturalarga kirishga tayyorligini oshirish zarur. Bu esa bozor munosabatlariga o’tish chog’ida shaxs o’zining potentsialini ro’yobga chiqarishi uchun xizmat qiladi. Ishsizlikning namoyon bo`lish xususiyatiga ko`ra turlari: Oshkora ishsizlik: friksion, davriy, mavsumiy, institutsional, srukturaviy. Yashirin ishsizlik: qisqartirilgan ish kunida 222 ishlovchilar(majburiy ish yo`ligidan), haq to`lanmaydigan mehnat ta`tiliga ketganlar, ishlashni xohlaydigan, lekin ish qidirish befoyda deb uylab ish qidirmayotganlar. Friksion ishsizlik. Bu ishsizlikning qisqa muddatli ishsizlik turi bo`lib, ish joyini o`zgartirganda yuzaga keladigan ishsizlik turidir. Bu toifaga kasbini o`zgartirgada, birinchi marta mehnat bozoriga kirib kelganlar, doimiy yashash joyini o`zgartirganlar kiradi. Ishsizlikning bu tizimi har qanday ijtimoiy tizimda har qanday iqtisodiy darajada mavjud. Kasaba uyushmalarining ish tashlashlari ham friksion ishsizlikni keltirib chiqaradi. Strukturaviy ishsizlik. Bu davomiyligi bo`yicha uzoq muddatli hisoblanib, asosan, ishsizlarning malakasiga mos keladigan ish o`rnini mavjud emasligidir. Bu yangi texnologiyalarni joriy etilishi, ishlab chiqarishni modernizatsiya qilish, mehnat zaxiralarini soni va malakasi doimiy ravishta qayta ko`rib chiqish bilan bog`liq. Bunda yang doimiy kasb paydo bo`ladiva ilgarigi keng tarqalgan ba`zi kasblarga talab bo`lmay qoladi. Buning oqibatida keraksiz bo`lib qolgan ishchi kuchi strukturaviy ishsizlikni keltirib chiqaradi. Mavsumiy ishsizlik. Ma`lum bir ish turi va ishchilarga bo`lgan talabning mavsumiy o`zgarishiga qarab o`zgarishini anglatadi. Bu mavsumiy ishda bo`lganlarning mavsumiy tugagach ishchining ishsiz qolishi. Mavsumiy ishsizlikdan zarar ko`rgan ishchilarga kurort ishchilari, instruktorlar, muzqaymoq sotuvchilar, paxta teruvchilar, dehqonlar kabilardir. Ko`pincha, rasmiy ishsizlik statistikasida mavsumiy ishsizlikni hisobga olgan holda tuziladi va mavsumiy tuzilgan ishsizlik deb ataladi. Davriy ishsizlik. Mamakatda ishlab chiqarish hajmining pasayishi natijasida ishchi kuchiga bo`lgan talabning kamayishi va ishsizlarning paydo bo`lishidir. Davriy ishsizlik bu iqtisodiyotning jiddiy ijtimoiy-iqtisodiy muammolarning biri hisoblanadi. Davriy ishsizlikda ishlashni hohlaydigan va bunga salohiyatli kishilar ishsiz bo`lishga majburdir, chunki ishlab chiqarishning umumiy tanazzuli tufayli ishchikuchi iqtisodiyotga kerak bo`lmay qoladi. To`liq bandlik tushunchasi mehnat bozorida ishsizlaring mavjud bo`lmasligi tushuniladi. Iqtisodchilarning fikricha mehnat bozorida friksoin va tarkibiy ishsizlikning mavjud bo`lishi tabiiy jarayon bo`lib, to`liq bandlik ishchi kuchining 100% dan kam qismini tashkil qiluvchi miqdor sifatida aniqlanadi. Aniqroq qilib aytganda, to`liq bandlik sharoitida ishsizlik darajasi tarkibiy va friksion ishsizlar soniga teng bo`lishi. 223 Ishsizlik darajasi- bu ishsizlikning o‘lchov birligi bo‘1ib, mehnatga layoqatli kishilarning qanday qismi ishsiz qolganini bildiradi. Statistik ma’lumotlarga ko‘ra 2021- yilda butun dunyo bo‘ylab 214.21 mln ishsizlar mavjud. Bu ko‘rsatkich 2020-yilga nisbatan 9.46mln kishiga kam, ammo 2018-yilga nisbatan 29.43mln kishiga ko‘pdir. Ishsizlikning eng yuqori ko‘rsatkichlari Afrika qit’asiga tog`ri kelmoqda. Janubiy Afrikada ishsizlik ko‘rsatkichi 2021-yilda 33.56 % ni tashkil etgan. Mamlakatda ishsizlik darajasi ko‘rsatkichi mamlakat joylashgan o‘rni va qo‘shni mamlakatning rivojlangan darajasiga bog‘liq. O’zbekistonning har bir fuqarosi uchun qonuniy ravishda va uning kundalik hayotida mulkka ega bo’lish, iqtisodiy faoliyatda to’la erkin bo’lish, o’zi mehnat qiladigan sohani va ish shaklini tanlashda erkin bo’lish huquqi ta’minlanishi darkor. Mehnat qilish huquqi, tadbirkorlik ila shug’ullanish imkoniyati hamda o’z mehnatidan daromad olish huquqi mehnatga yaroqli aholining ish bilan bandligi muammosini hal etish bilan chambarchas bog’liq. Mavjud muammoni hal etib berishda mehnat sotsiologiyasining roli kattadir. Yuqorida keltirilgan fikrlardan xulosa qilib aytganda, mehnat sotsiologiyasi jamiyat iqtisodiy hayotini rivojlanishida muhim axamiyatga egadir. Shu jihatdan mehnat sotsiologiyasi iqtisodiyot sotsiologiyasi bilan chambarchas bog’liqdir. Iqtisodiy munosabatlar tarkibini o’rganishda mehnat sotsiologiyasining ahamiyati beqiyosdir. Olimlarning qayd etishicha, dunyoda, ayniqsa, rivojlangan G‘arb davlatlarida insoniyat tarixida ilk bor o‘zidan oldingi avloddan ko‘ra qashshoqroq yashashga majbur bo‘lgan avlod o‘sib kelmoqda. Ular buning asosi deb yoshlar ishsizligini nazarda tutmoqda. O‘rganishlarga ko‘ra, keyingi paytlarda ishsizlarning bandlik xizmati organlarining xizmatlariga qiziqishi muayyan darajada pasayib ketgani quyidagi shart-sharoitlar bilan izohlanadi: – taklif etilayotgan bo‘sh ish o‘rinlarining ishsizlar kasbiga mos kelmasligi, – to‘lanadigan ish haqi miqdorining kamligi, – ish o‘rinlarining vaqtinchalik tavsifga egaligi hamda taklif etilayotgan aksariyat bo‘sh ish o‘rinlaridagi mehnat sharoitining og‘irligi, zararli va xavfli ekanligi. bugungi kunda O‘zbekistonning 2,4 million nafar fuqarosi mehnat migratsiyasida. Ularning 35 foizga yaqini 30 yoshgacha bo‘lgan yoshlar hisoblanadi. Xo‘sh, respublikamizda ishsiz yoshlarning ko‘payishiga nima sabab bo‘lyapti? O‘zbekiston Respublikasi Kambag‘allikni qisqartirish va bandlik vazirligi ma’lumotlariga ko‘ra, bugungi kunda respublikamizda aholining o‘sish darajasi yuqoriligi va mehnat bozoriga kirib kelayotgan yoshlar soni keskin oshganligi sababli, hudularda yetarli darajada ish o‘rinlari tashkil etilmayotgani yoshlar ishsizligining ortishiga sabab bo‘lmoqda. Qayd etilishicha, ishga kirmoqchi bo‘lgan yoshlarga santexnika, elektr ustasi, elektr-montajchi, tikuvchilik, sartaroshlik, oshpazlik, qandolatchilik yo‘nalishlari bo‘yicha ehtiyoj mavjud. Kambag‘allikni qisqartirish va bandlik vazirligi tomonidan fuqarolarga taklif qilinayotgan ishlar ko‘pincha rad etiladi. Ular asosan ish beruvchilar tomonidan e’lon qilinayotgan bo‘sh ish o‘rinlariga belgilangan ish haqining miqdori qoniqtirmasligi, xususiy korxona va tashkilotlarda ishchi xodimlar uchun munosib shart-sharoitlar yaratilmagani, xususiy korxona va tashkilotlarda ish beruvchilar tomonidan belgilangan ish soatlari mehnat qonunchiligiga mos kelmasligi kabi sabablarga ko‘ra rad etishadi. Oliy ta’lim muassasasini bitirib o‘z mutaxassisligi bo‘yicha ishga joylashish istagida bo‘lgan bitiruvchilar doimiy ravishda murojaat qilib, mavjud bo‘sh ish o‘ringariga ishga joylashmoqda. Xususan, o‘tgan yilda mehnat organlariga 11 mingdan ortiq OTM bitiruvchilari murojaat qilib, ularning 8,5 ming nafari ishga joylashtirilgan. Mehnat organlariga murojaat qilgan ishsiz fuqarolarga “Aholi bandligi to‘g‘risida”gi qonunga muvofiq, murojaat qilgan kundan boshlab 10 kun davomida munosib ish o‘rinlari topilmagan taqdirda, 11 kundan kechiktirmasdan ishsiz deb e’tirof etiladi va 6 oygacha vaqtinchalik ishsizlik nafaqasi to‘lanadi. Yoshlar o‘rtasida ishsizlik rivojlangan mamlakatlarda ham eng asosiy muammolardan biriga aylangan. bugungi axborot muhitining globallashuvi, yuqori turmush darajasi va yoshlarning hayotiy ehtiyojlarini mutassil ortib borayotgani, ishsizlik darajasining yuqoriligi sababli yoshlarni munosib ish bilan ta’minlash bilan bog‘liq ijtimoiy-iqtisodiy va tashkiliy muammolar yanada o‘tkirlashib bormoqda.  Bugungi kunda kishilarni ishni yo’qotishlari mumkunligi va yangi ishni izlash, qayta o’qitish, kasbni o’zgartirish zarurligiga ruhan tayyorligi, qisqasi, bozor sharoitida yashashga to’g’ri kelishini batamom anglash bilan bog’liq muammolar alohida ahamiyat kasb etmoqda. Bozor munosabatlari shakllanishining boshlang’ich davrida kishilar yangi iqtisodiy reallikni idrok etishga ruhan tayyor emasligi va kutilmagan zarbani yumshatish uchun zarur bilim hamda ko’nikmalarga ega emasligini qayd etmoq lozim. Shuning uchun aholini, ayniqsa uning kam daromadli guruhlarini sotsial himoyalash tizimi va mexanizmlarini ishlab chiqish alohida ahamiyat kasb etadi. Bizning respublikamizda bunday tizim amalda barpo etilgan, bu narsa tegishli huquqiy hujjatlarda va avvalo “O’zbekiston Respublikasida aholini ish bilan ta’minlash to’g’risida”gi qonunda, shuningdek iqtisodiyotni strukturasi qayta qurish, narxlarni erkinlashtirish, xususiylashtirish, pulning qadrsizlanishini va hokazolarni yumshatuvchi choralarda o’z aksini topadi. Bunday natijalar, shak-shubhasiz, ish bilan ta’minlash sohasida davlat yanada faolroq siyosat olib borishi zarurligini ko’rsatuvchi muhim hollardan biridir. Bunda u nafaqat ishsizlarni moddiy jihatdan qo’llab-quvvatlashgagina emas, balki ularni faol mehnat faoliyatiga jalb etishga yordam beradigan shart-sharoitni har tomonlama rag’batlantirishga ham qaratilishi kerak. Kishilarning yangidan kasb o’rganishga, yangi iqtisodiy strukturalarga kirishga tayyorligini oshirish zarur. Bu esa bozor munosabatlariga o’tish chog’ida shaxs o’zining potentsialini ro’yobga chiqarishi uchun xizmat qiladi. Ishsizlikning namoyon bo`lish xususiyatiga ko`ra turlari: Oshkora ishsizlik: friksion, davriy, mavsumiy, institutsional, srukturaviy. Yashirin ishsizlik: qisqartirilgan ish kunida 222 ishlovchilar(majburiy ish yo`ligidan), haq to`lanmaydigan mehnat ta`tiliga ketganlar, ishlashni xohlaydigan, lekin ish qidirish befoyda deb uylab ish qidirmayotganlar. Friksion ishsizlik. Bu ishsizlikning qisqa muddatli ishsizlik turi bo`lib, ish joyini o`zgartirganda yuzaga keladigan ishsizlik turidir. Bu toifaga kasbini o`zgartirgada, birinchi marta mehnat bozoriga kirib kelganlar, doimiy yashash joyini o`zgartirganlar kiradi. Ishsizlikning bu tizimi har qanday ijtimoiy tizimda har qanday iqtisodiy darajada mavjud. Kasaba uyushmalarining ish tashlashlari ham friksion ishsizlikni keltirib chiqaradi. Strukturaviy ishsizlik. Bu davomiyligi bo`yicha uzoq muddatli hisoblanib, asosan, ishsizlarning malakasiga mos keladigan ish o`rnini mavjud emasligidir. Bu yangi texnologiyalarni joriy etilishi, ishlab chiqarishni modernizatsiya qilish, mehnat zaxiralarini soni va malakasi doimiy ravishta qayta ko`rib chiqish bilan bog`liq. Bunda yang doimiy kasb paydo bo`ladiva ilgarigi keng tarqalgan ba`zi kasblarga talab bo`lmay qoladi. Buning oqibatida keraksiz bo`lib qolgan ishchi kuchi strukturaviy ishsizlikni keltirib chiqaradi. Mavsumiy ishsizlik. Ma`lum bir ish turi va ishchilarga bo`lgan talabning mavsumiy o`zgarishiga qarab o`zgarishini anglatadi. Bu mavsumiy ishda bo`lganlarning mavsumiy tugagach ishchining ishsiz qolishi. Mavsumiy ishsizlikdan zarar ko`rgan ishchilarga kurort ishchilari, instruktorlar, muzqaymoq sotuvchilar, paxta teruvchilar, dehqonlar kabilardir. Ko`pincha, rasmiy ishsizlik statistikasida mavsumiy ishsizlikni hisobga olgan holda tuziladi va mavsumiy tuzilgan ishsizlik deb ataladi. Davriy ishsizlik. Mamakatda ishlab chiqarish hajmining pasayishi natijasida ishchi kuchiga bo`lgan talabning kamayishi va ishsizlarning paydo bo`lishidir. Davriy ishsizlik bu iqtisodiyotning jiddiy ijtimoiy-iqtisodiy muammolarning biri hisoblanadi. Davriy ishsizlikda ishlashni hohlaydigan va bunga salohiyatli kishilar ishsiz bo`lishga majburdir, chunki ishlab chiqarishning umumiy tanazzuli tufayli ishchikuchi iqtisodiyotga kerak bo`lmay qoladi. To`liq bandlik tushunchasi mehnat bozorida ishsizlaring mavjud bo`lmasligi tushuniladi. Iqtisodchilarning fikricha mehnat bozorida friksoin va tarkibiy ishsizlikning mavjud bo`lishi tabiiy jarayon bo`lib, to`liq bandlik ishchi kuchining 100% dan kam qismini tashkil qiluvchi miqdor sifatida aniqlanadi. Aniqroq qilib aytganda, to`liq bandlik sharoitida ishsizlik darajasi tarkibiy va friksion ishsizlar soniga teng bo`lishi. 223 Ishsizlik darajasi- bu ishsizlikning o‘lchov birligi bo‘1ib, mehnatga layoqatli kishilarning qanday qismi ishsiz qolganini bildiradi. Statistik ma’lumotlarga ko‘ra 2021- yilda butun dunyo bo‘ylab 21 mln ishsizlar mavjud. Bu ko‘rsatkich 2020-yilga nisbatan 9.46mln kishiga kam, ammo 2018-yilga nisbatan 29.43mln kishiga ko‘pdir. Ishsizlikning eng yuqori ko‘rsatkichlari Afrika qit’asiga tog`ri kelmoqda. Janubiy Afrikada ishsizlik ko‘rsatkichi 2021-yilda 33.56 % ni tashkil etgan. Mamlakatda ishsizlik darajasi ko‘rsatkichi mamlakat joylashgan o‘rni va qo‘shni mamlakatning rivojlangan darajasiga bog‘liq. O’zbekistonning har bir fuqarosi uchun qonuniy ravishda va uning kundalik hayotida mulkka ega bo’lish, iqtisodiy faoliyatda to’la erkin bo’lish, o’zi mehnat qiladigan sohani va ish shaklini tanlashda erkin bo’lish huquqi ta’minlanishi darkor. Mehnat qilish huquqi, tadbirkorlik ila shug’ullanish imkoniyati hamda o’z mehnatidan daromad olish huquqi mehnatga yaroqli aholining ish bilan bandligi muammosini hal etish bilan chambarchas bog’liq. Mavjud muammoni hal etib berishda mehnat sotsiologiyasining roli kattadir. Yuqorida keltirilgan fikrlardan xulosa qilib aytganda, mehnat sotsiologiyasi jamiyat iqtisodiy hayotini rivojlanishida muhim axamiyatga egadir. Shu jihatdan mehnat sotsiologiyasi iqtisodiyot sotsiologiyasi bilan chambarchas bog’liqdir. Iqtisodiy munosabatlar tarkibini o’rganishda mehnat sotsiologiyasining ahamiyati beqiyosdir. Hukumatning hududiy darajadagi ishsizlikni kamaytirish va ishsizlikni ijtimoiy himoyalashda davlat siyosati ham strategik, ham taktik maqsadlarni o’z ichiga olishi kerak. Chunki, har bir hududdagi ijtimoiy-iqtisodiy vaziyat har xil bo’ladi va ushbu nuqtai-nazardan, ularning har biriga mos bandlik va yangi ish o’rinlarini yaratish bo’yicha chora-tadbirlar qo’llash kerak. Buning uchun albatta hududlardagi boshqaruv organlarining ushbu sohaga yanada ko’proq e’tibor berishlarini ta’minlash zarur. Shu bilan birga ishsizlik darajasi, uni hududiy va tarmoqlararo mavjudligi, uni kamaytirish bo’yicha chora-tadbirlar ishlab chiqish va ishsizlikni ijtimoiy himoyalashda davlat siyosatini amalga oshirish davr talabidir. Tadqiqotning ob’ekti – O’zbekiston Respublikasida ish bilan bandlik va ishsizlikni davlat tomonidan ijtimoiy himoyalash holatlari tahlili hisoblanadi. Tadqiqotnig predmeti – O’zbekiston Respublikasi va uning hududlarida ish bilan bandlik va ishsizlikni kamaytirish tadbirlari tadqiqot predmeti hisoblanadi. Dissertatsiyaning maqsadi va vazifalari. O’zbekistonda ishsizlikning ijtimoiy-iqtisodiy oqibatlari va uni barataraf etish yo’llari hamda uning ustuvor yo’nalishlarini aniqlashning nazariy asoslarini ishlab chiqishdan iboratdir . Ana shu maqsadga erishish uchun quyidagi tadqiqot ishida quyidagi vazifalar belgilandi:  ishsizlikning ijtimoiy-iqtisodiy oqibatlari va ularning namoyon bo’lish xususiyatlarini tadqiq etish;  bozor tizimi sharoitida ishsizlikning ijtimoiy-iqtisodiy oqibatlarini barataraf etish mexanizmini ko’rsatib berish;  ishsizliknig ijtimoiy-iqtisodiy oqibatlarini baholash mezonlari va ko’rsatkichlarining uslubiy asoslarini aniqlash.  respublikada ishsizlikning ijtimoiy-iqtisodiy oqibatlarini kamaytirishda mehnat birjalarining roli ko’rsatib berish;  respublikada yangi ish joylarini tashkil etishning ishsizlikning ijtimoiyiqtisodiy oqibatlarini yumshatishdagi o’rnini asoslash;  respublikada samarali bandlik siyosati orqali mehnat bozori barqarorligini ta’minlashni tadqiq etish;  aholini ishsizlikdan himoya qilishning bozor va davlat mexanizmini takomillashtirish bo’yicha ilmiy va amaliy tavsiya, takliflar ishlab chiqishdan iborat. Tadqiqotning asosiy masalalari va farazlari:  ishsizlikning ijtimoiy-iqtisodiy oqibatlari va ularning namoyon bo’lish xususiyatlarini tadqiq etishda;  bozor tizimi sharoitida ishsizlikning ijtimoiy-iqtisodiy oqibatlarini barataraf etish mexanizmini aniqlashda;  ishsizliknig ijtimoiy-iqtisodiy oqibatlarini baholash mezonlari va ko’rsatkichlarining uslubiy asoslarini yaratishda;  respublikada ishsizlikning ijtimoiy-iqtisodiy oqibatlarini kamaytirishda mehnat birjalarining rolini aniqlashda;  aholini ishsizlikdan himoya qilishning bozor va davlat mexanizmini takomillashtirish bo’yicha ilmiy va amaliy tavsiya, takliflar ishlab chiqishda keng ko’lamda foydalanish mumkin. Mavzu bo’yicha qisqacha adabiyotlar tahlili. Ishsizlikning ijtimoiy-iqtisodiy oqibatlari va uni bartaraf etish yo’llari, mamlakatda ishsizlikni kamaytirish, yangi ish o’rinlarini yaratish masalalarini o’rganish, istiqbolini belgilash ahamiyati, uslublari va afzalliklari, ishsizlikning jamiyat taraqqiyotidagi o’rni va roli klassik iqtisodchi-olimlar A.Smit, D.Rikardo, K.Makkonell, A.Marshall, A.Ouken, I.Fisher, D.Keyns va P.Samuelson kabi iqtisodchi olimlar asarlarida yoritilgan. Bozor munosabatlari sharoitida ishsizlik va ish bilan bandlikning o’ziga xos xususiyatlari hamda ishsizlikni ijtimoiy himoyalashda davlat siyosatining amaliy va nazariy masalalarini MDH mamlakatlari iqtisodchi olimlari R.Agabekyan. Eng asosiy taktik maqsad ish o’rinlariga bo’lgan talab va taklifning balanslashishidir. Bunga faqat ishchi kuchiga bo’lgan talab va taklif balansli bo’lishiga erishish shartlariga kompleks yondashuv bilan erishish mumkin. Ko’pincha bu muammoni hal qilishda ommaviy ishsizlikning oldini olishning zarur sharti bo’lgan ish o’rinlari tizimini rivojlantirishga e’tibor beriladi. Ishchi kuchining ish o’rinlariga bo’lgan talabining pasayishiga, uning ayrim guruhlarining haddan tashqari ish bilan bandligiga barham berish, buning uchun bolali ayollar, ishni o’qish bilan qo’shib borayotgan yoshlarga, pensionerlarga ijtimoiy yordam ko’rsatish dasturini takomillashtirishga mehnat unumdorligini oshirishni jadallashtirish sharoitida ish bilan to’liq bandlikni ta’minlashning zarur sharti deb qaralishi kerak. Bu erda gap ishchi kuchi resurslarini mehnat sohasi, o’qish va ixtiyoriy bandlik sohalari o’rtasida ijtimoiy va iqtisodiy jihatdan qayta guruhlarga bo’lish haqida bormoqda. Ish bilan bandlik sohasini demokratlashtirish, mehnat kishisini ozod qilish ish bilan bandlikning qattiq tartibga solingan shartlaridan voz kechish, mehnatga qobiliyatli aholining turli guruhlari shaxsiy manfaatlari bilan kasb imkoniyatlarini baravarlashni bildiradi. Tadbirkorlik yoki bajaruvchilik faoliyati, davlat xizmatini yoki o’z tijorat ishlarini ma’qul ko’rish butun mehnatga qobiliyatli davr mobaynida yoki uning ayrim bosqichlarida ishlash, mehnat rejimining turli-tumanligi – bularning hammasi fuqarolarning xilma-xil kasbiy manfaatlarini qondirish uchun zarurdir. Shu sababli ish bilan bandlik sharoitlarining xilma-xilligiga o’tish qanchalik faolroq amalga oshirilsa, yuqori unumli mehnatning yangicha mehnat sababi shunchalik tez paydo bo’ladi va ish bilan to’liq bandlikni ta’minlash imkoniyati kengayadi. Ish bilan bandlikning moslashuvchanligi muammosida asosiy narsa – tanlashning ixtiyoriyligi va mehnatni kamroq vaqt ichida ishlab, durustgina ish haqi olish imkonini beradigan qilib tashkil etishdir. Hozircha bozor vositalari to’liq ishlashga erishilmagan ekan, davlatning muqobil mehnat rejimlarini rivojlantirishga ko’mak berishini kuchaytirish zarur bo’ladi. Korxonalar bilan mulkchilik va xo’jalik yuritishning turli shakllari mehnat rejimlari o’rtasida ishchi kuchi samarali kelib turishi uchun yaxshi o’ylab ko’rilgan daromadlar siyosati va ularning darajasini soliq tizimi bilan tartibga solib turish kerak bo’ladi. Ish haqining o’sishiga xo’jalik yuritish sub’ektlaridan cheklashlarni olib tashlanishi byudjetdan mablag’ bilan ta’min etiladigan tashkilotlar xodimlarini moddiy rag’batlantirishning puxta o’ylangan chora-tadbirlari bilan qo’shib olib borilishi kerak. Bu ma’lum darajada aqliy mehnatni (ilm – fan, ta’lim, tibbiyot, madaniyat) rag’batlantirish bilan bog’liqdir. Butun iqtisodiyotni isloh qilishning va ish bilan bandlikning sifat jihatidan yangi holatini tarkib toptirishning eng keskin muammolaridan biri mehnat sababidir. Mehnat sababi mehnat sharoitlarining umumiy majmuiga va inson hayotiga, xususan, insonning hozir ishlayotganidan ham samaraliroq ishlay olish qobiliyatiga bog’liqdir. Shuning uchun mulkchilik va xo’jalik yuritish shakllari, mehnatga haq to’lash va butun taqsimlash siyosatini isloh qilishdan tashqari xodimni yaxshi ishlashga rag’batlantirish, jadal va yanada samaraliroq mehnat qilish qobiliyati kasb malakasi etarli darajada yuqori bo’lgan va ishchanlik qobiliyati rivojlangan sharoitdagina barqaror bo’lishi mumkin. Insonning sog’ligi va uning ishchanlik qobiliyatini tiklash sharoitlari ham ma’lum darajada ahamiyatga egadir. Bozor iqtisodiyoti sharoitida ishlab chiqarishning sog’liq nuqtai-nazaridan ishchi kuchining sifatiga bo’lgan talablari ortib boradi. Bundan tashqari, bugungi kunda ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlarni chuqur qayta qurish sharoitlarida mehnat sabablarida birinchi o’ringa fuqarolarning ijtimoiy kayfiyati chiqarilmoqdaki, bunday kayfiyat deganda hozirgi vaqtda turmush sharoitining haqiqatda yaxshilanishiga emas, balki ijobiy siljishlarning muqarrarligiga, tanlangan islohotlar yo’lining to’g’riligiga, davlat tomonidan amalga oshirilayotgan ijtimoiy himoyaning adolatli ekanligiga ishonchning mavjudligi ham tushuniladi. Hozirgi vaqtda ijtimoiy himoya haqida ko’p gapirilmoqda, lekin u ko’pincha tor ma’noda, davlatning ishsizlarga, ayniqsa, aholining ijtimoiy eng nochor qismiga yordami tariqasida tushuniladi. Bozor tizimi sharoitida ishsizlikning ijtimoiy-iqtisodiy oqibatlarini barataraf etish mexanizmi Ishsizlik darajasining tabiiy miqdori qancha bo’lishi mumkin, degan masala ustida iqtisodchi olimlar juda ko’p fikrlar bildiradilar, lekin biror mamlakatda uning aniq miqdori belgilangan emas. Masalan, AQShda ishsizlar sonining tabiiy darajasi 1960 yillarda 4-6% ga ko’tarildi7 . Inflyatsiya darajasi yuqori bo’lgan davrdagi ishsizlik darajasi tabiiy me’yoriy holat deb ifodalanib, ishlab chiqarishning potentsial imkoniyati bilan bog’liqlikda bo’ladi. Agar bandlik yuqori bo’lib, ishlab chiqarishda ham ko’p bo’lsa, spiralsimon inflyatsiya yuzaga keladi. Ishsizlik darajasi doimo noldan yuqori bo’ladi, chunki ixtiyoriy va tarkibiy ishsizlik u yoki bu ko’rinishda mavjud bo’ladi. Lekin ishsizlikning tabiiy darajasi inflyatsiyaning kuchayishini to’xtatib turadi. Iqtisodiyot sohasidagi taniqli tadqiqotchi A.Ouken ishsizlik darajasi va YaIM hajmining orqada qolishi o’rtasidagi nisbatini matematik ifodalab beradi. Bu nisbat iqtisodchilar orasida Ouken qonuni sifatida tanilgan bo’lib, agar ishsizlikning haqiqiy darajasi uning tabiiy darajasidan bir foizga ortiq bo’lsa, YaIM hajmining orqada qolishi 2,5% ni tashkil qilishini ko’rsatadi8. Ishchi kuchi resurslarini ish bilan bandligi tarkibi shakllanishida ilmiytexnik taraqqiyotning o’rni ham katta. Ishchi kuchini samarali ravishda ish bilan ta’minlash tizimini rivojlanishi zamirida ishlab chiqarishining o’sishi va har bir band odamning samarali ishlashining o’sishi yotadi. Biroq, ishchilarning tajriba va mahorat darajasini oshirmay turib mehnat unumdorligini oshirib bo’lmaydi. Milliy iqtisodiyotdagi mahoratli ishchilarning qanchalik ko’p bo’lishi, shunchalik mehnat unumdorligini va turli xizmat va mahsulotlarning ko’p bo’lishini anglatadi. Iqtisodiyotning rivojlanishini aniqlovchi asosiy omil bugungi kunda ishchi kuchining sifatidir. Ishsizlik, mehnat munosabatlari, ularni davlat tomonidan tartibga solish, oldini olish muammolarini o’rganishning tarixiy ildizlari XVIII asrga borib taqaladi. Ishsizlik va uni davlat tomonidan tartibga solish masalasini birinchi bo’lib 1894 yilda AQShning Ogayo shtatidagi tadbirkor Djekob Koksi ko’tarib, davlat tomonidan bandlikni qo’llab-quvvatlovchi dasturlarni qo’llashni taklif qildi. Uning rejasida davlat ishsizlarni himoya qilishi va ma’lum miqdorda nafaqa berishi kerak edi. Lekin uning fikri AQSh Kongressi tomonidan qo’llab-quvvatlanmadi. Fikri ma’qullanmagan Koksi 1894 yil 25 martda tarixda birinchi marta ishsizlardan iborat “Koksi Armiyasi”ni tuzadi va Vashingtonga yo’l oladi. Lekin bu harakat davlat tomonidan bostiriladi. Faqatgina, 1930 yillarga kelib buyuk inqirozdan keyingina davlat bu masalaga jiddiy qaraydi va ishsizlikka qarshi, bandlikni qo’llab quvvatlovchi dasturlar ishlab chiqadi. Chunki, ishsizlik darajasi shu yillari 15 foizdan ham oshib ketgan edi. 2009- 2010 yillarga kelib AQShda ishsizlik darajasi 5,0 foizni tashkil etdi, ish izlash muddati qisqardi. Bu mamlakatda kishilar ish o’rinlarini yo’qotsa, o’zlari faol ish qidirishga harakat qiladilar. Amerikaning har bir shtatida ishchi kuchi bandligi va ishsizlarga yordam bo’yicha o’zining Qonunlari amal qiladi.Ular ishsizlik nafaqalarini Federal va shtat fondlaridan to’laydilar. Download 39.85 Kb.

Download 39.85 Kb.