|
Termalar va ularning o‘ziga xos xususiyati
|
| bet | 8/10 | | Sana | 03.06.2024 | | Hajmi | 53,13 Kb. | | #259726 |
Bog'liq MEHNAT QO’SHIQLARIGA OID GURUHLARDA IBORAT QO’SHIQLAR HAQIDA MALIMOT BERISH.2.2 Termalar va ularning o‘ziga xos xususiyati.
Termalar umumiy tarzda biror bir ob'ekt, narsa yoki hodisa uchun o‘zaro birgalikda qo‘llaniladigan atamadir. Ular ko‘pincha bir so‘z yoki qisqacha ifoda bilan belgilanadi va amaliyotda, ilmiy tadqiqotlarda, yuridik muomala qilishlarda, sotsiologik analizlarda va boshqa ko‘plab sohalar bo‘yicha ishlatiladi. Termalar o‘zlariga xos xususiyatlarga ega bo‘lishlari mumkin:
Mavzusiga yo‘nalishi: Termalar o‘zlariga xos mavzularda ishlatilishadi. Masalan, "biologiya" deb atalgan termamiz biologiya fanidan muloqotlarda ishlatiladi.
Ma'no va mazmun: Termalar o‘zlariga xos ma'noga ega bo‘lishlari mumkin. Bu esa ularning biror bir soha yoki konsepsiyani ifodalash uchun xususiyat hisoblanadi.
Funksiyasi va maqsadi: Termalar odatda biror bir maqsad uchun ishlatiladi. Masalan, "Demokratiya" deb atalgan termamiz demokratik tizimlar, tamoyillar va siyosiy muhit haqida gapirishda foydalaniladi.
Tartiblash usullari: Termalar odatda biror bir tartiblash usuli bo‘yicha joylashtiriladi. Masalan, alifbo, lu'gat, yoki kategoriyalar bo‘yicha tartiblash mumkin.
Mavhumlik va turli ko‘rinishlari: Termalar ko‘plab sohalar uchun turli ko‘rinishlarda bo‘lishi mumkin, masalan, "tarix", "iqtisod", "matematika" va hokazo. Bu termalar shu sohalar bo‘yicha ahamiyatga ega bo‘lishi mumkin.
Tarixi: Termalar o‘zlarining tarixiy ob'ektivlarga ega bo‘lishi mumkin. Ba'zilari yangi yaratilgan, ba'zilari esa muntazam ravishda o‘zgarishi mumkin.
Kontekst va mavqe: Har bir termalar o‘z mavqesida va kontekstida foydalaniladi. Bu esa ularning ma'no va qo‘llanishida o‘zgarishlarga olib kelishi mumkin.
Texnikaviy tushunchalar: Texnikaviy sohalar va sohalarning mutaxassislik yo‘nalishlarida, termalar o‘zlariga xos texnikaviy tushunchalarga ega bo‘lishlari mumkin. Masalan, "algoritm", "coding", "machine learning" kabi.
Faqat ilg‘or sohalarda ishlatilish: Ba'zilari o‘zlariga xos sohalarda, masalan, madaniyatshunoslik, inson haqiqati, falsafa va boshqalar kabi, keng tarqalgan bilim yo‘nalishlarida foydalaniladi.
Standart va qoidalarga moslik: Ba'zi termalar belgilangan standartlarga, protokollarga yoki soha qoidalari bilan ta'minlanadi. Bu esa ularni aniq va umumiy tushuncha bo‘lib tanishib chiqishda yordam beradi.
Terminologiya: Bazi sohalarda, masalan, tibbiyot, kimyo, yuridik muomalalar va boshqalar, termalar mavzuga oid atamalardan iborat bo‘ladi. Bu, sohani o‘rganuvchilarga va sohaga kiruvchilar uchun jismoniy ob’ektlar yoki protsesslarni ifodalashda yordam beradi.
Sintaksis va morfologiya: Termalar odatda belgilangan sintaksis va morfologik qonunlarga ega bo‘ladi. Bu, ularni to‘g‘ri yozish va foydalanishning qoidalari bo‘yicha mo‘ljallangan qiladi.
Xalqaro foydalanish: Ba'zi termalar global darajadagi foydalanish uchun o‘qitish, ilmiy tadqiqotlar, kompyuter dasturlash va boshqa sohalarda o‘qitish uchun konsensuellangan. Bu, har bir tilda, sohaning xalqaro kommunikatsiyalarda qo‘llanilishida qulaylik yaratadi.
Tushuncha tartiboti: Terma odatda tushuncha tartiboti bo‘yicha belgilangan. Bu, biror sohani o‘rganuvchilarga qulaylik, aniqlik va tushunchaga erishishda yordam beradi.
Ustuvor ta'riflash: Termalar ustuvor ta'riflangan va izohlangan bo‘lishi kerak. Bu, ularni aniq va tushunchaga mos ravishda tushuntirish uchun muhimdir.
Sifat va hodisalarni belgilash: Ba'zi termalar xususiyatlarga ega bo‘ladi, masalan, "dinamik", "statik", "tub", "fluktatsiya" va hokazo. Bu sifatlar va hodisalar termalar orqali belgilanadi va ularni ifodalashda ishlatiladi.
Etimologiya: Har bir termalar o‘zining etimologiyasiga ega bo‘ladi - yani, ularning qanday yaratilganligi va qanday o‘zgarishi mumkinligi haqida ma'lumotlar.
Xalq og‘zaki ijodida qo‘shiq va doston o‘rtasida vujudga kelgan bir janr bor. Unda qo‘shiqdagi lirik ifoda, ayni paytda epik bayon qilish xususiyati uyg‘un namoyon bo‘ladi. Bunday asarlarga xalq terma deb nom bergan. So‘zning lug‘aviy ma'nosi ko‘pdan terib olingan, ajratib saralangan tushunchalarini beradi. O‘zbek folklorining yirik tadqiqotchisi filologiya fanlari doktori, professor To‘ra Mirzayev termalar janriga shunday ta’rif beradi: «Pand-nasihat, odob-axloq, soz va so‘z haqida yaratilgan, ijtimoiy hayotdagi turli hodisalar, shaxs va jonivorlarning ta'rifi va tanqidiga bag‘ishlangan, baxshilar tomonidan kuylanadigan 10-12 satrdan 150-200, ba’zan undan ham ortiq misralargacha bo‘lgan lirik, liro-epik she'rlarga terma deyiladi»2.
Ta’rifda diqqatni jalb qiluvchi bir nechta fikriy nuqtalar bor. Avvalo, termalar mavzu jihatdan, ko‘pincha, pedagogik ahamiyatni nazarda tutgan hayotiy lavhalar bayonidan iborat bo‘ladi. Ikkinchidan, ularda yozma mumtoz adabiyotdagi qasida vazifasi bajariladi. Ya'ni ayrim shaxslar, do‘mbira, ot yoki yana nimalargadir she'r maqtovlar bag‘ishlanadi. Uchinchidan, termalar lirik parchalardan tashkil topishi mumkin. Demak, bunday termalarda ijrochining bosh maqsadi his, tuyg‘u, ichki kechinmalar ifodasiga qaratiladi. To‘rtinchidan, liro-epik she’rlardan iborat bo‘lganda, voqyealar bayoni his-tuyg‘u vositasida aks etadi. Va, nihoyat, hajmi 10-12 va 150-200 misra atrofida, ya'ni ijrochi baxshining xohishi bilan belgilanadi.
Filologiya fanlari doktori, professor Abiyr Musaqulov esa xalq termalarining estetik ahamiyatiga diqqat qilib shunday deydi: «Termalar o‘zbek folklori estetikasini o‘rganish uchun g‘oyat muhim manbadir. Go‘zallik va xunuklik, baxt va baxtsizlik haqidagi termalar fikrimizga dalil bo‘la oladi»3. Mazkur mulohaza muallifi termalarning xalq ommasi orasidagi haqiqiy insoniy fazilatlarni targ‘ib qilish quroli ekanini alohida ta'kidlamoqda. So‘z san'atining bosh vazifasi ham aynan insonga go‘zallik va xunuklik vositasida uning qalbiga yo‘l topish orqali ruhiy ta'sir o‘tkazishdir. Termalarning janr xususiyatlari ana shu tushunchalar orqali namoyon bo‘ladi.
Professor Hodi Zarifov bergan ma'lumotlarga qaraganda, Jumanbulbul o‘g‘li Ergashni maktabdor O‘tamurodning qizi Ziynatoyga uylantirganlar. Ammo baxshi yashaydigan hudud an'anasiga ko‘ra kelin to‘ydan keyinoq kuyovnikiga kelmas ekan. Uning kuyovnikiga kelishi uchun yana bir to‘y o‘tkazish odati bor ekan. Afsuski, birinchi to‘ydan keyin Jumanbulbul vafot etadi. Ergashning esa keyingi to‘yga mablag‘i bo‘lmaydi. Otasidan qolgan arzimas bor-yo‘q narsalarni qarz evaziga olib ketishadi:
|
| |
