|
II-BOB. MEHNAT QO`SHIQLARINING LIRIK TUR HAQIDA MA’LUMOT
|
| bet | 7/10 | | Sana | 03.06.2024 | | Hajmi | 53,13 Kb. | | #259726 |
Bog'liq MEHNAT QO’SHIQLARIGA OID GURUHLARDA IBORAT QO’SHIQLAR HAQIDA MALIMOT BERISH.II-BOB. MEHNAT QO`SHIQLARINING LIRIK TUR HAQIDA MA’LUMOT.
Lirika – lira deb atalgan qadimgi yunon musiqa asbobining nomidan olingan bo‘lib, badiiy adabiyotda inson his-tuyg‘usini, ichki kechinmalarini ifodalovchi asarlar nazarda tutiladi. Ma'lumki, hayotda turli voqyea-hodisalar ro‘y beradi. Lirik asarlarda ana shu turmush lahzalari ta'sirida shaxs qalbida paydo bo‘lgan kechinmalar ifodalanadi. Ana shu xususiyati bilan lirika eposdan farqlanadi.
Xalq og‘zaki ijodidagi har bir lirik qo‘shiq qachonlardir dil so‘zlarini aytish bilan ruhiy olamidagi o‘zgarishlarni bildirmoqchi bo‘lgan yigit-qizlarning qalb daftaridagi muhrlangan misralardan iborat. Hatto bolalar folkloriga mansub allalarni olasizmi, “Boychechak”, “Oftob chiqdi olamga” qo‘shiqlarini olasizmi, lirik asarlar talabiga javob berishi shart deb hisoblash kerak.
O‘zbek folklorshunosligida lirik tur janrlari ko‘pchilikni tashkil etadi va ularning ibtidosi marosim lirikasiga bevosita va bilvosita bog‘lanadi.
2.1 Mehnat qo‘shiqlari, ularning turlari.
Aniqroq ko‘rib chiqish uchun qo'shiq turini ayrlashadi. Odamlar o‘z mehnatlarini, erkinliklarini, yoki muvaffaqiyatlarini bayon etadigan qo‘shiq turini tanlab ko‘rishadi. Quyidagi ko‘rsatilgan qo‘shiq turidan birini yoki bir nechtasini tanlaysiz:
Mehnat va qat’iyat uchun qo‘shiqlar: Bu turdagi qo‘shiqlar insonlarning mehnat va qat’iyat bilan qilgan ishlariga bag‘ishlangan. Ular motivatsiyani oshiradi va odamlarni mehnatlarini qo‘llab-quvvatlaydi.
Erkinlik va ozodlik uchun qo‘shiqlar: Bu turdagi qo‘shiqlar insonning ozodlik va erkinlikni qadr qilishiga bag‘ishlangan. Ular insonlarga o‘zining xohlagan yo‘lida yurishiga, qaror qilishiga, va o‘zining hayotidagi istagan joyda bo‘lishiga o‘rgatadi.
Muvaffaqiyat uchun qo‘shiqlar: Bu turdagi qo‘shiqlar insonlarning muvaffaqiyatga erishish va o‘z xayollarini amalga oshirishiga bag‘ishlangan. Ular odamlarga o‘zlarining qo‘yilgan maqsadlariga yo‘l-yo‘nalishda yordam beradi.
Mehnat qo'shiqlari odatda insonlarning mehnat, qat'iyat, va qobiliyatlari ustida turli odatlari haqida gapirishadi. Ular motivatsiyani oshirish, ishqiy va istiqbolni qo'llab-quvvatlash va odamlarni ko‘maklash uchun foydali bo‘ladi. Mehnat qo'shiqlari turli xil bo‘lishi mumkin:
Mehnat va sabr uchun qo'shiqlar: Bu turdagi qo'shiqlar odamlarni ko‘p ish qilish, sabr qilish va o‘zlarini rivojlantirishga rag‘batlantiradi. Ular hayotdagi turli muammolar bilan yuzlashganida insonlarga kuch beradi.
Mehnat va qat'iyat uchun qo'shiqlar: Bu qo'shiqlar mehnat va ishqiy bilan bog'liqdir va insonlarga o‘z vazifalariga qat'iyat bilan baxtli bo‘lishadi.
Mehnat va muvaffaqiyat uchun qo'shiqlar: Bu turdagi qo'shiqlar muvaffaqiyatga erishish va o‘z vaqtingizni va energiyangizni to‘g‘ri o‘rnatishga rag‘batlantiradi. Ular o‘z ichingizdagi kuchni chaqirib chiqarish orqali insonlarni kuchliroq qiladi.
Chorvachilik bilan bog'liq mehnat qo'shiqlari o'zbek xalq musiqasi va folklorida muhim o'rin tutadi. Bu qo'shiqlar chorva boqish, yaylovlarda yurish, sut sog'ish va boshqa chorvachilik ishlarini yengillashtirish hamda bu jarayonlarni estetik jihatdan boyitish maqsadida aytilgan. Chorvachilik mehnat qo'shiqlari xalqning kundalik hayoti, tabiiy sharoitlar va mehnat faoliyatlarini aks ettiradi.
Chorvachilik Mehnat Qo'shiqlarining Xususiyatlari
Ritm va Temp: Qo'shiqlarning ritmi va tempasi chorvachilik ishlarining turli bosqichlariga mos keladi. Masalan, qo'ylarga yem berish yoki yaylovda yurish jarayonida qo'shiqlar bir xilda va sokin bo'lishi mumkin, sut sog'ish vaqtida esa maromli va ritmik bo'lishi mumkin.
Tematika: Qo'shiqlar chorva hayvonlarining parvarishi, yaylovdagi hayot, hayvonlarga mehr-muhabbat, ulardan olinadigan mahsulotlar (sut, jun, go'sht) haqida bo'ladi. Qo'shiqlarda tabiat va hayvonlar bilan bog'liq mavzular keng yoritiladi.
Motivatsiya va Ruhiy Ko'mak: Chorvachilik ishlarini yengillashtirish va chorvadorlarning ishga bo'lgan qiziqishini oshirish uchun qo'shiqlar motivatsion vazifani bajaradi. Bu qo'shiqlar chorvadorlarga kuch-g'ayrat bag'ishlaydi va ularning ruhini ko'taradi.
Marosimiy Va Simvolik Ma'nolar: Ba'zi chorvachilik qo'shiqlari ma'lum marosimlar bilan bog'liq bo'lishi mumkin. Masalan, yangi yaylovga ko'chish, birinchi sut sog'ish marosimlari va shunga o'xshash tadbirlarda ijro etiladigan qo'shiqlar.
Mashhur Chorvachilik Qo'shiqlari
"Yaylovda" qo'shig'i:** Bu qo'shiqda yaylovda chorva boqish, tabiat manzaralari va chorvadorlarning kundalik mehnati tasvirlanadi. Yaylovning go'zalligi va chorvachilikning zavqli tomonlari madh etiladi.
"Bozov" qo'shig'i: Bu qo'shiqda chorva hayvonlarining bozordan sotib olinishi, ularni boqish va parvarish qilish jarayonlari haqida so'z boradi. Bozordan chorva hayvonlarini olib kelish, ularga yaxshi qarash va sog'lom saqlash haqidagi hikoyalar kuylangan.
"Sut sog'ish qo'shiqlari": Sut sog'ish jarayonida aytiladigan qo'shiqlar odatda maromli va tinch ohangda bo'ladi. Bu qo'shiqlarda chorva hayvonlariga bo'lgan mehr-muhabbat va ulardan olinadigan mahsulotlar qadrlanadi.
"Jun yig'ish qo'shiqlari": Qo'ylarning junini qirqish va yig'ish jarayonida aytiladigan qo'shiqlar. Bu qo'shiqlarda qo'ylarning junini yig'ish va undan foydalanish usullari, junning foydalari haqida kuylanadi.
Chorvachilik Qo'shiqlarining Bugungi Kundagi Ahmiyati
Bugungi kunda ham chorvachilik mehnat qo'shiqlari xalq hayoti va madaniyatida muhim rol o'ynaydi:
Madaniy Meros: Ushbu qo'shiqlar o'zbek xalqining madaniy merosi sifatida saqlanib, folklor ansambllari va san'atkorlar tomonidan ijro etilib kelinmoqda.
Ta'lim Va Tarbiya: Qo'shiqlar yosh avlodga chorvachilik an'analarini o'rgatishda muhim rol o'ynaydi. Maktablar va universitetlarda folklor darslarida ushbu qo'shiqlar o'rganiladi.
San'at Va Madaniyat: Zamonaviy o'zbek san'atida chorvachilik qo'shiqlari motivlari va unsurlaridan foydalanilmoqda. Kompozitorlar, musiqashunoslar va san'atkorlar bu qo'shiqlardan ilhomlanib, yangi asarlar yaratmoqda.
Chorvachilik bilan bog'liq mehnat qo'shiqlari o'zbek xalqining boy madaniy merosidir. Ular nafaqat mehnat jarayonini yengillashtirish va chorvadorlarni ruhlantirish uchun xizmat qilgan, balki xalqning hayoti, tarixi va madaniyatini aks ettirgan. Bugungi kunda bu qo'shiqlar saqlanib, o'rganilib va ijro etilib, yosh avlodga etkazilib kelinmoqda. Chorvachilik qo'shiqlari xalqning kundalik hayoti va mehnati bilan chambarchas bog'liq bo'lib, ular o'zining badiiy va tarbiyaviy ahamiyatini saqlab qolmoqda.
Mehnat qo'shiqlari, mehnat jarayonini, ish faoliyatini, sabr va kuchga, shunday qadar muhim ko'prik bor ishchilarning maqsadlarini ifodalovchi musiqiy asarlar. Ular o'zining turli turlari va mavzulari bo'yicha farqli turdagi mehnatni ifodalaydi. Quyidagi turli mehnat qo'shiqlari mavjud:
Dehqonchilik va qishloq xo'jaligi qo'shiqlari: Bu turdagi qo'shiqlar chorva, boy va yengil mehnatni ifodalaydi. Ular dehqonchilik faoliyatini, tarim yoki bog'dorchilik ishlarini aks ettirishi mumkin.
Sanoatchilik va fabrikalar qo'shiqlari: Sanoatchilik sohasidagi mehnat qo'shiqlari ishchi odamlarning fabrikalarda, zavodlarda yoki istehsal joylarida amalga oshirgan faoliyatlarini ifodalaydi.
Transport va logistika qo'shiqlari: Ular avtomobil, temir yo'l, avio va suv transport turlarida ishlayotgan odamlarning mehnatini aks ettiradi. Bu qo'shiqlar ko'chaga chiqish, yo'l to'xtash, yukni yuklash va boshqa logistik jarayonlarga bag'ishlangan bo'lishi mumkin.
Xizmat ko'rsatish sohasi qo'shiqlari: Restoranlar, kafe va do'konlar, tibbiyot, ta'lim, qo'llab-quvvatlash va boshqa sohalarda xizmat ko'rsatish mehnatini ifodalaydigan qo'shiqlar.
Korxonalar va boshqaruv sohasi qo'shiqlari: Korxonalar, kompaniyalar va boshqaruv tashkilotlarida ishlayotgan odamlarning mehnatini, boshqaruv va boshqaruvchi talablarni ifodalaydigan qo'shiqlar.
Harbiy qo'shiqlar: Harbiy mehnat, qurolli kuchlarda xizmat qilish, xavfli va odamlar uchun zarur mehnatni ifodalaydigan qo'shiqlar.
Mehnat qo'shiqlari ishning ko'prik, qiyinchiliklarini va qo'llanma ko'rsatishning zarur bo'lganligini aks ettiradi. Ular insonlarga motivatsiya bermoqda va ularning mehnatga bo'lgan qiziqishi va kuchini oshiradi.
Mehnat qo'shiqlari, odamlar tomonidan mehnat va faoliyat jarayonlarini yuqoriroq sathi ifodalovchi qo'shiqlardir. Ular odatda mehnat va to'g'ri yo'l ko'rsatish, ayniqsa sabr, istiqomat, va umidni oshirishga bag'ishlangan. Mehnat qo'shiqlari turli xil faoliyatlar, sohalarda ishlab chiqiladi va ularning turlari mavjud:
1. Og'ir Ishga Bag'ishlangan Qo'shiqlar:
Bu qo'shiqlar og'ir mehnatni va ko'p fursat talab etadigan ishlar bilan bog'liq bo'lishi mumkin. Masalan, qurilish, kasb-hunar ishlari, xorijiy yoki xo'jalik sohalari bilan bog'liq mehnat qo'shiqlari.
2. Tabiiy Hayotga Bag'ishlangan Qo'shiqlar:
Bu turdagi qo'shiqlar tabiat, dehqonchilik, hayvonot, uy hayoti kabi tabiiy hayotning turli sohalari bilan bog'liq bo'ladi. Ular chorvachilik mehnat qo'shiqlari, bahor, chorva, yoz va qish haqida bo'lishi mumkin.
3. Tarixiy Qadriyat va Umrdagi Muammoslar Bilan Bog'ishlangan Qo'shiqlar:
Bu turdagi qo'shiqlar tarixiy voqealarga, davrlarga, insoniyatning umrdagi muammoslariga va jamiyatning har xil tabiiyotidagi muammoslarga bag'ishlangan. Masalan, davlat tuzumining javobgarligi, do'stlarning o'zaro munosabatlari va inson haqiqati kabi mavzular.
4. Madaniy, Insaniy, va Umumiy Ma'naviyatga Bag'ishlangan Qo'shiqlar:
Bu turdagi qo'shiqlar insoniyat, muhabbat, dostlik, hurmat va xotiralar, hayotning o'ziga xosliklari kabi umumiy ma'naviyat va madaniy huquqlar mavzusidagi ishlarni aks ettiradi.
5. Yaratuvchi Va To'laqon Qo'shiqlar:
Bu turdagi qo'shiqlar insonning o'z nafaqat ishga, balki ijodiyatga, yaratishga, yangiliklarga, va taraqqiyotga bag'ishlangan bo'lishi mumkin.
Mehnat qo'shiqlari turli sohalarda ishlab chiqiladi va har biri o'zining maqsad va ma'noiyati bilan ajralib turadi. Ular insoniyatning hayotda uchragan turli jarayonlarini, hissiyotlarini va maqsadlarini ifodalaydi. Mehnat qo'shiqlari insonlarga qo'llab-quvvatlash va ularga ilhom berishda muhim ahamiyatga ega.
O‘zbek xalqi tarixini shartli ravishda mehnat qilish tarixidan iborat deyish mumkin. O‘zbeklar to‘y marosimlarini, gap-gashtaklarni, sayillarni, turli bayramlarni o‘tkazishda o‘ta tashkilotchi va ijodkor xalq sifatida shuhrat topgan. Dam olish, hordiq chiqarishni o‘rniga qo‘ygan xalq, odatda, mehnat qilishni ham biladi.
Mehnat qo‘shiqlari o‘z tarkibida bir necha janrlardan iborat bo‘ladi. Har bir janrni bevosita mehnatning qaysi turi bilan band bo‘lish belgilaydi. Xususan, o‘rmak qo‘shig‘i gilam to‘qishda aytilar ekan, aynan shu namuna kashta tikuvchi, qo‘sh haydovchi shaxs tomonidan ijro etilmaydi. Ya'ni har bir mehnat sohasi o‘zining maxsus qo‘shig‘iga egaligi bilan ajraladi. Shuningdek, ko‘p qo‘shiqlarda ish qurollariga murojaat qilish odati bor. Bug‘doy yanchayotgan dehqon ho‘kizi bilan tillashadi, un chiqarayotgan ayol yorg‘ichoqqa murojaat qilishi mumkin. Binobarin, mehnat qo‘shiqlarining ichki turlarini matnda esga olingan ish quroli vositasida ham aniqlash imkoni bor. Yana bir xususiyatni eslab o‘tish joiz. Mehnat qo‘shiqlari uzoq muddat davomidagi ishni bajarishda o‘ziga xos vosita bo‘lgani sababli ularda qayta-qayta bir matnni takrorlash, ish qilayotgan odamning sergakligini oshirish maqsadida turli xitoblarga murojaat qilish ham an'ana hisoblanadi.
Folklorshunos Bahodir Sarimsoqov mehnat qo‘shiqlarini o‘rganish tahlil qilishning qulayroq yo‘lini belgilash maqsadida ularni quyidagi turlarga bo‘lishni ma'qul topgan:
Dehqonchilik bilan bog‘liq qo‘shiqlar.
Chorvachilik bilan bog‘liq qo‘shiqlar.
Hunarmandchilik bilan bog‘liq qo‘shiqlar1.
Keltirib o‘tilgan tasnif mehnat turlariga ko‘ra amalga oshirilgan. O‘z navbatida ularning har biri ma'lum ichki bo‘linmalardan tashkil topdi.
Xalqning dehqonchilik bilan qo‘shiqlarining yorqin misoli sifatida Qo‘sh qo‘shig‘ni keltirish mumkin, Qo‘sh qo‘shiqlarida dehqonning mashaqqatli mehnati va bu mehnatni oz bo‘lsada oson qilgan hukizidan minnatdorligi, ana shu ho‘kizini olqishlab, maqtash davomida o‘z ishidan mamnuniyat sezish ham ifoda etilgan:
Enib kelding ekishdan,
To‘rt oyog‘ing kumishdan.
Yoki
Tarlon tayog‘im hayda,
Temir tuyog‘im hayda.
Ishni tamom qilmasang,
Jonimga arom qayda.
Qo‘sh ishlarini yakunlab yerga baraka urug‘lari qadalgach, bu orada bahor ham ancha amalga kirib, gulu –lolalar ochilib Navro‘z bayrami, Lola sayli, gul bayramilariga ulanib ketadi. Lola sayli va qizil gul bayramlarida aytiluvchi qo‘shiqlarni ham, ko‘klam paytidagi sog‘in qo‘shiqlarini ham keng ma'noda Navro‘z qo‘shiqlari turkumiga kiritish mumkin. Chunki bu qo‘shiqlarning barchasi bahor qo‘shiqlari hisoblanadi. X'uddi shu kabi chorvachilik bilan bog‘liq qo‘shiqlar va hunarmandchilik bilan bog‘liq qo‘shiqlarni ham ko‘rib chiqish mumkin.
|
| |
