Mavzu: Mualliflik huquqi to‘g‘risidagi Model qonuni

Mavzu: Mualliflik huquqi to‘g‘risidagi Model qonuni

Mualliflik huquqi” (MH) tushunchasining o‘zi XVIII asrning boshidayoq paydo bo‘lgan. Ushbu huquqning asosiy maqsadi – insonning intellektual faoliyatini himoya qilish va taqdirlash hisoblanadi. Elektron resurslarni huquqiy himoyalash nafaqat obuna bo‘lish va jahon ma’lumot bazalaridan foydalanishga imkon yaratishda, balki lokal va korporativ tarmoqda o‘z raqamli kutubxonalarini shakllantirishda ham muhim jihatlardan biri bo‘lib hisoblanadi. «Mualliflik huquqi» (MX) tushunchasi 1709-yildan beri rivojlanib kelmoqda. Bu huquqning asosiy maqsadi – insonning intellektual faoliyatini himoyalash va rag‘batlantirishdan iborat.

• 
  O`zining ishini takrorlash yoki ommaviy taqdim
  

• 
  muallifning huquqlarini himoya qilish yuridik tizimi, moddiy huquqiy tizimning bir qismi.
  

• 
  muallif o‘z ishiga ma’naviy huquqqa ega:
  
• 
  hech kim muallifning ruxsatisiz uni o‘zgartirishi yoki muallifnin familiyasini ko‘rsatmasdan foydalanish huquqiga ega emas;
  
• 
  muallif bajargan ishi uchun mukofot olish huquqiga ham ega;
  
• 
  prodyuser/nashriyotchi ham ko‘pchilik hollarda qo‘shgan hissasi uchun mukofot olishi kerak.
  

• 
  elektron resurslardan foydalanish tartibi to‘g‘risida litsenziyali kelishuvlarni tuzish;
  

• 
  ular kutubxona fondini bir qismi sifatida tarmoq xujjatlarini tanlab olish, baholash va solishtirishni o‘rganib olishlari kerak:
  
• 
  shartnoma va shartnoma huquqini o‘qish uchun qo‘shimcha bilim va ko‘nikmalar olishlari hamda muzokaralar olib borish ko‘nikmalarini egallashlari kerak.
  

• 
  kelishuv tomoni;
  
• 
  deklarativ qismi;
  
• 
  kelishuv izohlari;
  
• 
  aniqlik kiritish;
  
• 
  qonunni tanlash;
  
• 
  shartnomaning asosiy qismi;
  
• 
  ushub litsenziya tomonidan beriladigan huquq;
  
• 
  qo‘llash cheklanishlari;
  
• 
  amal qilish muddati va tugashi sanasi;
  
• 
  yetkazib berish usuli va litsenziyalashtirilgan materiallardan foydalanish;
  
• 
  litsenzion to‘lov;
  
• 
  litsenziya egasining (kutubxonaning) harakatlari;
  
• 
  bajarish va baholash;
  
• 
  kafolotlari, majburiyatlar, zararni o‘rnini to‘ldirish;
  
• 
  fors-major;
  
• 
  huquqini sotish(berish);
  
• 
  xabardor qilish;
  
• 
  kelishmovchiliklarni hal qilish;
  
• 
  qo‘shimcha hujjatlar;
  
• 
  imzolar.
  

• 
  adabiy asarlar (adabiy-badiiy, ilmiy, o‘quv, publitsistik va boshqalar);
  
• 
  drama va ssenariy asarlari;
  
• 
  matnli yoki matnsiz musiqa asarlari;
  
• 
  musiqali drama asarlari;
  
• 
  audiovizual asarlar;
  
• 
  fotosurat asarlari va fotosuratga o‘xshash usul bilan olingan asarlar;
  
• 
  geografik, geologik va boshqa xaritalar, planlar, eskizlar, geografiyaga, topografiyaga hamda boshqa fanlarga taalluqli asarlar.
  

• 
  asarning asl nusxasini yoki nus’halarini sotish yoki boshqa xususiyliklik huquqini (tarqatish huquqini) berish bilan tarqatish. Misol uchun, muallif asarning raqamlashtirilgan shaklini faqatgina ushbu kutubxonaning lokal ma’lumotlar bazasida saqlanishi mumkinligi sharti bilan o‘z asarini kutubxonaga berishi mumkin;
  
• 
  asarni o‘zgartirish, bezash yoki boshqa usul bilan qayta ishlash (qayta ishlash huquqi);
  
• 
  muallif asaridan har bir foydalanish turi uchun mukofot olish huquqiga ega (mukofot olish huquqi).
  

• 
  daromad olishni ko‘zlamagan holda, muallifning yoki boshqa huquq egasining roziligisiz va haq to‘lamagan holda, lekin asaridan foydalanilayotgan muallifning ismi-sharifini va olingan manbayini albatta ko‘rsatgan tarzda bir nusxada reprografik takrorlashga yo‘l qo‘yiladi (27-modda);
  
• 
  kutubxonalar va arxivlar tomonidan asarning yo‘qolgan yoki yaroqsiz bo‘lib qolgan nus’halarini tiklash, almashtirish uchun, shuningdek o‘z fondlaridan bu asarlarni biron sabab bilan yo‘qotgan boshqa kutubxonalar va arxivlarga asarlarning nusxalarini berish uchun chop etilgan asarni;
  

• 
  kutubxonalar va arxivlar tomonidan fuqarolarning o‘quv va tadqiqot maqsadlaridagi so‘rovlari bo‘yicha, shuningdek ta’lim muassasalari tomonidan auditoriya mashg‘ulotlari uchun to‘plamlarda, gazetalar va boshqa davriy nashrlarda chop etilgan ayrim maqolalari va kichik hajmli asarlarni, chop etilgan yozma asarlardan (suratli yoki suratsiz) qisqa parchalarni bir nusxada.
  

• 
  asardan foydalanish usullari (mazkur shartnoma asosida o‘tkaziladigan aniq huquqlar);
  
• 
  asardan foydalanishning har bir usuli uchun to‘lanadigan haq miqdori va (yoki) to‘lanadigan haq miqdorini belgilash tartibi, uni to‘lash tartibi hamda muddatlari (39-modda).
  

• 
  mukofot miqdorini va shartnomalarning tuzilishiga doir boshqa shartlarni foydalanuvchilar bilan kelishib olish;
  
• 
  konsorsium boshqarayotgan huquqlardan foydalanish uchun foydalanuvchilar bilan shartnomalar tuzish;
  
• 
  tashkilot to‘lanadigan haqni yig‘ish bilan ushbu Qonunda nazarda tutilgan hollarda shartnoma tuzmasdan shug‘ullangan taqdirda, bunday haq miqdorini foydalanuvchilar bilan kelishib olish;
  
• 
  shartnomalarda nazarda tutilgan haqni yig‘ish, taqsimlash va to‘lash;
  

• 
  bunday tashkilot o‘zi boshqarayotgan huquqlarni himoya qilish uchun zarur bo‘ladigan har qanday yuridik harakatlarni bajarish;
  

• 
  shunday tashkilot tomonidan belgilangan tartibda asarlarni va (yoki) turdosh huquqlar oby’ektlarini, shuningdek asarlarga va (yoki) turdosh huquqlar oby’ektlariga bo‘lgan huquqlarni boshqa shaxsga o‘tkazish to‘g‘risidagi shartnomalarni ro‘yxatga olishni va (yoki) saqlashga topshirishni amalga oshirish.
  

• 
  mualliflarning shaxsiy nomulkiy huquqlarini buzish;
  
• 
  ijrochining ism-sharifga bo‘lgan va ijroni har qanday tarzda buzib ko‘rsatilishidan yoki har qanday boshqacha tarzda tajovuz qilinishidan himoya qilish huquqlarini buzish;
  
• 
  huquq egasi yoki mulkiy huquqlarni jamoaviy asosda boshqaruvchi tashkilot bilan shartnoma tuzmasdan asarlar yoki turdosh huquqlar oby’ektini takrorlash, tarqatish yoki undan boshqacha tarzda foydalanish, ushbu Qonunda nazarda tutilgan hollarda haq to‘lash to‘g‘risidagi talablarni buzish;
  
• 
  asarlardan yoki turdosh huquqlar oby’ektlaridan huquq egasi yoki mulkiy huquqlarni jamoaviy asosda boshqaruvchi tashkilot bilan tuzilgan shartnoma bo‘yicha olingan huquqlarni oshirib yuborgan holda foydalanish;
  
• 
  huquq egalarining mulkiy huquqlarini boshqacha tarzda buzish mualliflik huquqi va turdosh huquqlarni buzishdir.
  

• 
  adabiy asarlar (adabiy-badiiy, ilmiy, o‘quv, publitsistik va boshqa asarlar);
  
• 
  drama va ssenariy asarlari;
  
• 
  matnli yoki matnsiz musiqa asarlari;
  
• 
  musiqali drama asarlari;
  
• 
  xoreografiya asarlari va pantomimalar;
  
• 
  audiovizual asarlar;
  
• 
  rangtasvir, haykaltaroshlik, grafika, dizayn asarlari va tasviriy san’atning boshqa asarlari;
  
• 
  manzarali-amaliy va sahna bezagi san’ati asarlari;
  
• 
  fotografiya asarlari va fotografiyaga o‘xshash usullarda yaratilgan asarlar;
  
• 
  geografik, geologiya xaritalari va boshqa xaritalar, jo‘g‘rofiya, topografiya va boshqa fanlarga taalluqli tarhlar, eskizlar va asarlar.
  

• 
  ellik yil ilgari vafot etgan mualliflarning asarlaridan kutubxona to‘siqlarsiz foydalanishi mumkin;
  
• 
  kutubxonada saqlanadigan qadimiy qo‘lyozmalardan hech bir qo‘shimcha ruxsatlarsiz raqamli ko‘rinishga keltirilishi mumkin (27-modda).
  

Masalan, Butundunyo intellektual mulk egaligi (WIPO) tashkiloti 1974-yil tashkil etilgan bo‘lib, hozirda Birlashgan Millatlar tashkiloti organi sifatida intellektual mulk borasida ishtirokchi mamlakatlarga bo‘lgan talablarni o‘rnatadi. Bu talablar quyidagi hujjatlarda o‘z aksini topadi:

• 
  1996-yilgi Mualliflik huquqi to‘g‘risidagi shartnoma (The WIPO Copyright Treaty 1996), Ijro va fonogrammalar bo‘yicha 1996-yilgi shartnoma VOIS (The WIPO Performances and Phonograms Treaty 1996);
  
• 
  VOIS va VTO o‘rtasidagi 1995- yilgi shartnoma (the Agreement between WIPO and WTO; 1995);
  
• 
  Adabiy va badiiy asarlarni himoyasi bo‘yicha Bern Konvensiyasi 1971-yilgi Parij akti (the Paris Act; 1971);
  
• 
  Ijrochilar, ovoz yozish prodyuserlari, eshittirish tashkilotlarini himoyalash xalqaro konvensiyasi (the International Convention for the Protection of Performers, Producers of Phonograms and Broadcasting Organisations) .
  
• 
  1961-yilgi Rim konvensiyasi (the Rome Convention; 1961).
  

Xalqaro Savdo tashkilotlarga a’zo bo‘lish istagini bildirgan mamlakatlar (WTO) Shartnomani ratifikatsiya qilishga majburlar Trade-Related Aspects of Intellectual Property Rights (TRIPs)-intellektual mulk huquqlarini savdo jihatlari bo‘yicha o‘z milliy qonunchilik doirasida Shartnomani qabul qilishlari lozim. Bu WTOga a’zo mamlakat dunyo bozoriga chiqish uchun muqobil bo‘lgan mualliflik huquqining xalqaro normalariga qat’iy amal qilishini anglatadi.

1. 
   Barcha mamlakatlar mualliflik huquqi himoyasiga birdaniga bir xil darajada amal qila olmasliklari tan olinadi. Rivojlanayotgan mamlakatlar uchun Bern konvensiyasi talablariga biroz yengilliklar kiritilgan.
   
2. 
   Mualliflarning asosiy huquqlari yoritilgan.
   
3. 
   Mualliflik huquqi mamlakatning kelib chiqishiga bog‘liq bo‘lmaydi.
   
4. 
   Barcha istsnolar kutubxonalar uchun: Bern konvensiyasi doirasida yuqoridagi huquq va majburiyatlarning istisnolari tariqasida milliy miqyosda qabul qilinadi
   

Universal Copyright Convention-bu mualliflik huquqi bo‘yicha Xalqaro konvensiyadir. Uning maqsadi davlatlarni Bern konvensiyasini imzolashga jalb etib, mualliflik huquqi borasidagi Yevropa konsepsiyasi va mulliflik huquqining umumhuquqiy g‘oyalari o‘rtasidagi qat’iy iqtisodiy huquqlar konsepsiyasiga asoslangan uzilishlarni qisqartiradi.