Mavzu: MUSIQAVIY HARAKATLARNING VAZIFASI VA
MAQSADLARI
Reja:
1. Musiqaviy-ritmik xarakatlar.
2. Ritmikaning ahamiyati va umumiy tasnrfi
3. Musiqa va xarakatlar.
4. Bolalarni musiqiy-ritmik xarakatlarga qiziqtirish uslubi.
5. Ertalabki gimnastikani musiqa ostida o’tish.
Maktabgacha ta’lim muassasalari tarbiyalanuvchisi shaxsini shakllantirishda
qo‘shiqlar o‘rgatish texnologiyasining o‘rni muhimligi mazkur bitiruv ishi
natijalarida yana bir bor o‘z tasdig‘ini topdi.
Musiqa mashg‘ulotlarida qo‘shiq kuylash bolalarga ijobiy ta’sir yetibgina qolmay,
ularning musiqiy didi va musiqiy dunyoqarashi shakllanishiga ham samarali ta’sir
qiladi. Shu bois maqbul mazmun va metodikada berilgan musiqiy bilimlar
majmuasi bolalarda musiqaga barqaror qiziqishni tarbiyalaydi, muhimi ular yaxshi
musiqani, janrlarni, xalq va mumtoz musiqasini ajratishga o‘rganadilar.
Tadqiqot natijalari bolalarning qiziqish bilan qo‘shiq kuylab, musiqa tinglab,
kompozitorlar hayoti bilan tanisha boshlaganliklarini ko‘rsatdi. Hatto avvaliga
musiqa madaniyati mashg‘ulotlariga e’tiborsizlik bilan qaragan bolalar ham, ohir-
oqibatda musiqa mashg‘ulotlariga ko‘tarinki ruhda, biror bir yangilikdan xabardor
bo‘lish niyatida kela boshladilar.
Bolalarda Musiqa mashg‘uloti tarkibidagi turli xil faoliyatlarga bo‘lgan qiziqish va
intilish kuchaydi. Ko‘pchilik bolalarda musiqa tinglash, qo‘shiq kuylash, ritmik
harakatlar bajarish jarayonlariga savodli, ya’ni ongli ravishda yondashish
malakalari shakllandi.
Bolalarda musiqiy asarning ifoda vositalari va shaklini tahlil qilish malakasini
shakllantirish ularda o‘z fikrlarini bemalol bayon qilish ko‘nikmalarini
shakllantirdi.
Musiqa mashg‘ulotida yangi pedagogik texnologiyalarni qo‘llash Bolalarning
musiqiy bilimlarga, jumladan musiqa savodiga qiziqishlarini kuchaytirdi. Bolalar
yendilikda musiqiy boshqotirmalarni bemalol yechadigan, notalarni yaxshi
biladigan, tovush va uning xususiyatlarini anglaydigan, musiqa ifoda vositalari
haqida aniq tushunchalarga yega bo‘ldilar.
Tajribalar mashg‘ulotlarning samaradorligi ularning to‘g‘ri uyushtirilishiga bog‘liq
yekanligini ko‘rsatdi. Musiqa «til»i hamma va barchaga tushunarli va yaqin.
Shuning uchun u insonlarning ruhiyatini ko‘tarish, quvonch va rohat baxsh yetish
bilan birga, o‘sib kelayotgan yosh avlodni shaxs sifatida shakllantirishda benazir
yordamchidir.
Qo‘shiq kuylash faoliyati Bolalar tarbiyasida musiqa yetakchi o‘rin yegallaydi. Bu
faoliyat turi bolalarga boshqa faoliyat turlariga nisbatan yaqin va tushunarlidir.
Bolalar qo‘shiq kuylashni sevadilar. Kuylash bolalar ijrochiligi faoliyati ichida
yetakchi faoliyat turi bo‘lib, u bolalarning musiqiy-estetik tarbiyasida muhim o‘rin
yegallaydi. Yaxshi qo‘shiq bolani quvontiradi, har tomonlama kamol topdiradi va
tarbiyalaydi. Cholg‘u kuylaridan farqli o‘laroq qo‘shiq kuylash kuchli yemotsional
ta’sir kuchiga yega. Chunki qo‘shiqda matn va musiqa badiiy birligi namoyon
bo‘ladi. Qo‘shiq kuylash bola shaxsi tarbiyasiga har tomonlama ta’sir ko‘rsatadi.
Qo‘shiq inson aqliy kamolotini o‘sishiga, dunyoqarashini kengayishiga, atrof-olam
haqidagi tasavvurlarini boyitishga xizmat qiladi.
Qo‘shiq kuylash jarayonida ular musiqani chuqurroq idrok yetadilar, o‘z kechinma
va his-tuyg‘ularini faolroq ifodalaydilar. Qo‘shiqning matni bolalarga musiqa
mazmunini tushunishga va kuyni osonroq o’zlashtirishga yordam beradi. Biror bir
cholg‘uda ijro yetilgan kuyga nisbatan ovozda ijro yetilgan kuyni bolalar yaxshiroq
idrok yetadilar.
Qo‘shiq kuylash jarayonida bolalarda musiqiy qobiliyat rivojlanadi: musiqiy
yeshitish qobiliyati, musiqiy xotira, ritm hissi, shuningdek, qo‘shiq kuylash
musiqiy qobiliyatlardan: metr va ritm hissi, musiqiy yeshituvi, lad hissi rivojlanadi.
Jamoa bo‘lib kuylash faoliyati o‘quvchilarni musiqiy o‘quv qobiliyati hamda
ijrochilik malakalarini rivojlantirish uchun zarurdir. Guruhda jamoa bo‘lib kuylash
jarayonida o‘quvchi o‘z ovoz ijrosini boshqarishni, ustozlari ijrosini yeshitib,
kuzatishni hamda ular bilan bahamjihat jo‘rnovozlik qilishga intiladi, jamoaviy
birlik, uyushqoqlik, o‘zaro do‘stlik hislari tarbiyalanadi.
Qo‘shiqlarni o‘rganish bolalarda nafaqat musiqiy savodxonlikni, balki musiqiy
dunyoqarash, musiqiy did, musiqiy tafakkur va shu kabi sifatlarni shakllantirishga
xizmat qilishi amalda o‘z isbotini topdi.
Bolalar maktabgacha ta’lim muassasasiga kelgan ilk kunlaridanoq, san’atga,
ayniqsa, musiqaga intilish va qiziqishlari yuqori bo‘ladi. Shuning uchun musiqa
mashg‘ulotlarida bolalarning shaxs sifatida shakllanishiga alohida e’tibor qaratish
lozim. Bu rahbarning mutaxassis, o‘z sohasining ustasi sifatida bilimdonligi va
ijodiy barkamolligiga bog‘liqdir.
Qo‘shiq kuylash — bolalarga ko‘tarinki kayfiyat bag‘ishlaydi. U bolalarda nafaqat
ruxiy balki jismonii jihatdan rivojlantiradi. Chunki bola kuylayotganda og‘iz,
burun, nafas yo‘llari, ko‘krak qafasi, umuman olganda barcha a’zolari faoliyat olib
boradi. Bola kuylash jarayonida tik gavdasini yerkin va to‘g‘ri o‘tirishi talab
yetiladi. Maktabgacha yoshdagi bolalarda qo‘shiqchiligi ko‘nikmalarini
tarbiyalash. Kuylash jarayonida nafas yo‘llari ham rivojlanadi.
Bolalarga kuylash jarayonida matn va musiqa uyg‘unligida bo‘lganda matn va
kuyga e’tibor beriladi. Qo‘shiqda matn va musiqiy kuy birikib, tinglovchiga
yemotsional ta’sir ko‘rsatib turli his-tuyg‘ularni uyg‘otadi. Bu ta’sirchanlik bola
tarbiyasida katta ahamiyatga yega.
Bolaning kichik davridan qo‘shiqni ma’nosini tushunmasa ham, uning mazmunini
va musiqasiga tushunmasa ham unga hissiy munosabatni bildiradi. Bolaning
rivojlangani sari, nutqi va hayot davomida olgan ko‘nikmalari qo‘shiqni umuman
kuyni tushuna olishga yordam buradi.
Qo‘shiq kuylash bola ruhiyatiga ta’sir qilish barobarida, uning jismoniy o‘sishi va
rivojlanishida ham katta ta’sir ko‘rsatuvchi omildir. Jamoa bo‘lib kuylash
mashg‘ulotlarida o‘quvchilarning diqqat-e’tibori, ongliligi va faolligi oshadi,
musiqiy xotira yaxshi rivojlanadi va o‘rgangan qo‘shiqlarni ijro yetganda,
zavqlanish hissi paydo bo‘ladi. Qo‘shiqni so‘z ma’nosi va musiqa ohangini chuqur
idrok yetadilar va asarni mazmuni orqali hayotni o‘rganadilar.
Qo‘shiq kuylash bolalarning nutqini ham rivojlanishiga zamin yaratadi. Qo‘shiq
so‘zlari cho‘zib ijro yetilganligi tufayli bolalar yangi so‘zlarni bo‘g‘inlab, xatosiz
o‘rganadilar. Musiqiy rahbar va tarbiyachilar so‘zlarning to‘g‘ri ijro yetilishini
tekshirib boradilar.
Qo‘shiq kuylash jarayoni bolalarni umumiy kayfiyat bilan birlashtiradi, ular
hamkorlikda faoliyat bajarishga o‘rganadilar. Ular shoshib ketayotgan yoki orqada
qolib ketayotgan o‘rtoqlarini yeshitadilar va ularni bir xil sur’atda kuylashga
chaqiradilar.
Qo‘shiq kuylash – musiqiy tarbiyaning asosiy vositasidir. U boshqa faoliyatlarga
nisbatan bolalar uchun juda yaqindir. Qo‘shiq kuylab, ular musiqani yanada
faolroq idrok yetadilar. Qo‘shiq matni yesa mazmunan qo‘shiq kuyini anglashga
yordam beradi.
Kuylash faoliyatida bolalarda musiqiy qobiliyatlar yeshitish qanday xotira va ritm
hissi rivojlanadi. Kuylash bolarning nutqini rivojlantiradi.
Jamoa bo‘lib kuylaganda bolaga kuy qo‘shiq matnga nisbatan kuchliroq ta’sir
qiladi. K.D.Ushinskiy ta’kidlaganidek: «Qo‘shiqda, ayniqsa xor jamoasida qalbni
tarbiyalovchi uning jumbushga keltiruvchi hissiyotlar mavjud»
Ko‘pgina hollarda o‘g‘il bolaning shaxdam yurib marshni kuylayotganini,
qiz bolani yesa qug‘irchoqni allalashini kuzatishimiz mumkin.
Bolaning ovozi — tabiiy cholg‘udir, chunki bu cholg‘u u yoshligidan mavjud.
Mana shuning uchun xam uning hayoti davomida hamroh bo‘ladi va turli
o‘yinlarda foydalanadi. Undan tashqari qo‘shiq bola hayotining boshqa
faoliyatlarida ham qo‘llanadi. Masalan, raqs, xorovod, bolalar cholg‘ularida
ijro yetganda.
Qo‘shiq — bu bolaning dunyoqarashini kengaytirib, yorqin obrazli tasavvurga
yega bo‘lishga yordam beradi. Qo‘shiqlarda tabiatga, Vatanga muhabbat,
kattalarga, ajdodlarga hurmat o‘zaro munosabatlarni yaxshilash va boshqa
tarbiyaviy axloqlarni o‘stirishga yordam beradi.
Qo‘shiq o‘rgatish jarayonida bolalardan katta aqliy mexnat talab yetladi. U
yonidagi bolani yeshitishni, uning qo‘shig‘iga o‘z munosabatini bildirishni,
musiqiy jumlalarni bir-biri bilan solishtirishni, taqqoslashni, fortepiano jo‘rligini
tinglay olishi, qo‘shiqni garmonik va melodik tizimini yeshita olishni va ijro
sifatini baholashni o‘rgatadi.
Qo‘shiq bola organizmiga ham o‘z ta’sirini ko‘rsatadi. Masalan, nutqini o‘stiradi,
ovoz apparatlarini rivojlantiradi, qo‘shiqchilik nafasini shakllantiradi. Bola qo‘shiq
kuylashda asosan musiqiy hissi, yemotsional ta’siri, musiqiy yeshituvi (slux), ritm
hissi rivojlanadi. Qo‘shiq kuylashning yana bir asosiy xususiyatlaridan biri bu —
jamoa bo‘lib ko‘ylashdir.
Bola yeshituv qobiliyati (slux) va ovozini rivojlantirishning o‘ziga xos
xususiyatlari.
Qo‘shiq — tovush hosil qilishning murakkab jarayonlaridan biri bo‘lib, asosan
ovoz va yeshituv organlarining mujassamlashuvi asosini tashkil yetadi, ya’ni
yeshituv apparati va qo‘shiqchilik ovozining o‘zaro bog‘liqligidir. Eshituv
qobiliyatining takomillashuvi — bolalarning kichik yoshidan rivojlanadi. Ular
musiqa raxbari yoki tarbiyachi kuylab berganda qo‘shiq, kuy yoki ohangni
sofligicha yeshitadilar va shundayligicha kuylaydilar.
Kichik yoshdagi bolalar 2-3 ta nota oralig‘idagi qo‘shiqlarni ko‘ylay oladilar.
Bolalar kattalar kuylarini yeshitib, keyin o‘zlari ham shu kuyni kattalardek
kuylashga harakat qiladilar. Maktabgacha yoshdagi bolalarda ovoz apparati
mukammal rivojlanmagan (tovush paylari rivojlanmagan, nozik, nafas kuchsiz va
boshqalar). Bola rivojlangani sari organizm va qo‘shiqchilik organlari ham
takomillashadi. Maktabgacha yoshdagi bola ovozi yetarli darjada yorqinligi
bo‘lmaydi.
Bolaning tabiiy ovozi re 1 - si 1, ya’ni undan yuqori va pastki notalarni bola
kuylaganda tovush zo‘riqishi va siqib kuylashi mumkin. Bu bolalarning tovush
paylarining shikastlanishiga olib kelishi mumkin. Bu muammolarga yo‘l
quymaslik uchun aniq maqsadga yo‘naltirilgan va puxta o‘ylab chiqilgan repertuar
tanlanishi kerak. Bunda asosiy e’tibor qo‘shiqchilik diapazoniga qaratamiz.
| 