Kuylash faoliyati
bolalarning musiqa o‘quv qobiliyatlarini hamda ijrochilik
malakalarini rivojlantirish uchun zarurdir. Guruhda jamoa bo‘lib kuylash
jarayonida bola o‘z ovoz ijrosini boshqaradi, o‘rtoqlarining ijrolarini yeshitib
ko‘zatadi va ular bilan birga jo‘rnavozlik qilishga intiladi. Zotan, tinglash va
kuylash o‘quv dasturi ta’lim mazmuning asosini tashkil yetadi. Bolalarda kuylash
va tinglash faoliyatlarini o‘rganishi bilan birga cholg‘uchilik, musiqali harakatlar
hamda ijodkorlik faoliyatlari ham har tomonlama rivojlantiriladi, bilim va
malakalarni o’zlashtirish va musiqiy tavsiflarni ushbu faoliyatlar vositasida
yegallash imkoniyatlari yaratiladi.
Musiqa ijodkorligi faoliyati
yangi o‘quv dasturiga ilk bor kiritilgan. Bu faoliyat
bolalarda musiqiy tafakkur, izlanish va ijodkorlik malakalarini o‘stira borish uchun
katta ahamiyatga yegadir. Bu faoliyat bola ijrosida doira chertib jo‘rnavozlik
qilish, kuy ohanggiga mos harakatlarni xususan, raqs harakatlarini topish, she’r
parchasiga kuy bastalash kabi ijodkorlik amaliyotlari bilan bajariladi.
Musiqali harakatlar, cholg‘uchilik va ijodkorlik faoliyatlarini amalga oshirishda
o‘yin uslublaridan keng foydalanish tavsiya yetiladi. Ushbu faoliyatlar zamiri
ko‘proq o‘yin xususiyatlari bilan bog‘liqdir. Yangi o‘quv dasturida tinglash va
kuylash uchun asarlar talab darajasida berilgan. Bu rahbarlarga musiqiy asarlarni
guruh imkoniyatlari va o‘quv yilining muhim sanalariga muvofiq tarzda tanlab
o’qitish imkoniyatlarini beradi. Ayni bir paytda rahbar dasturga kiritiladigan
ammo, badiiy yuksak, tarbiyaviy jihatdan muhim, Bolalarinng kichik yoshlik
xususiyatlariga, idrok amaliyotiga mos bo‘lgan yangi asarlaridan keng foydalanish
xuquqiga ham yegadir. Nota savodi, cholg‘uchilik, raqs va harakatlar, shuningdek
musiqa ijodkorligi faoliyatida tavsif yetilgan asarlar ham shartli ravishda berilgan.
Mashg’ulot sharoitiga qarab ularni almashtirish mumkin. Bu yesa mashg‘ulotlarni
rejalashtirishda va mashg‘ulotlarga tayyorgarlik ko‘rishda ijodiy yondoshishni
toqozo yetadi. Bunda shu narsaga e’tiborni qaratmoq lozimki, garchi dasturda
asarlar va mashg‘ulotlar mazmuni har bir faoliyat turiga doir alohida ko‘rsatilgan
bo‘lsada, ammo mashg‘ulotlarni rejalashtiirishda va ularni o‘tishida musiqa
faoliyatlari mashg‘ulot mazmunidan kelib chiqish va uning mohiyatini ochib berish
lozim bo‘ladi. Shunday qilib, mashg‘ulotda musiqa faoliyatlari mantiqan va
mazmunan birlashadi.
Maktabgacha yoshdagi bolalarga musiqa tarbiyasi berishda oila va bog’cha
hamkorligi yaxshi natijalar beradi.
Musiqaga bo'lgan harakatlar yosh maktab o'quvchilarida ritm tuyg'usini
rivojlantiradi, musiqaning kayfiyatini anglash, harakatda musiqiy ekspressivlikning
turli vositalarini idrok etish va uzatish qobiliyati: temp, uning tezlashishi va
sekinlashishi, dinamikasi - tovushning kuchayishi va zaiflashishi; ohang tabiati;
ishning tuzilishi.
Musiqiy ritmik harakatni bolalar musiqiyligini rivojlantirish vositasi sifatida
ishlatish g'oyasi Shveytsariyalik olim, ritmika asoschisi E. Dj Dalkrozega (1865-
1950) tegishli. Uning fikriga ko'ra, musiqa va plastmassa ritmi odamning motorli,
mushaklarning faoliyati bilan birlashtirilgan. Ushbu o'ziga xoslikni inobatga olgan
holda, Dalcroze o'quvchilarida ritmik sinflarda o'zlarini ifoda etish uchun asossiz
harakatni yaratishga harakat qildi. Bolalarning hissiy qobiliyatlari va ijodiy
xayolotini rivojlantirish musiqiy ritmik ta'lim uchun zarur shart-sharoit deb
hisoblandi. Keyinchalik Dalcroze g'oyalari uning izdoshlari N. G. Aleksandrova,
M. A. Rumer, N. A. Vetlugina, N. A. Metlov, E. V. Konorova, E. N. Sokovnina,
G. S. Franio, I.V. Lifits, M. B. Pustovoitova va boshqalar.
Ritmning asosiy maqsadi bolalarning rivojlanishidagi musiqiy tasvirlarni idrok
etishini va ularni tegishli musiqada ifodalash qobiliyatini shakllantirishdir.
Bolalarning musiqiy va ritmik faoliyati shartli ravishda ikki guruhga bo'linadi:
musiqani idrok etish va harakatda uning ekspressiv xususiyatlarini takrorlash.
Musiqiy faoliyatning ushbu turida musiqani idrok etish chuqurlashadi va farqlanadi
(musiqiy ekspressivlik vositalari ajratilgan), uning obrazlari va shu asosda
ekspressiv harakatlar ko'nikmalari shakllanadi.
Ritm vazifalari:
- tarbiyaviy: musiqiy tasvirlarni ifoda etish vositasi sifatida yurish, chopish va
boshqa harakat turlarini rivojlantirish; musiqiy asarning tarkibi, sur'ati, dinamikasi
va ro'yxatga olish xususiyatlariga muvofiq ritmik harakat qobiliyatlari; harakatchan
hisoblagich, metrik pulsatsiya, urg'u, ritmik naqsh;
- tarbiyaviy: bolalarda harakatlar madaniyatini, hissiyot madaniyatini, birgalikda
bajariladigan mashqlar, o'yinlar, raqslarda mas'uliyat hissini tarbiyalash;
rivojlantiruvchi: bolalarda hissiy sezgirlikni, badiiy va ijodiy qobiliyatlarni
rivojlantirish (musiqiy obrazni individual ifodalash, raqs harakatlarini ixtiro qilish
va birlashtirish); mushaklarning inhibisyonini olib tashlash orqali harakat erkinligi,
bo'shliq hissi.
Musiqiy ritmik harakatlar turlari. Harakat manbai jismoniy mashqlar, raqs va
syujetga o'xshash dramatizatsiya. Ritmdagi mashqlar - yurish, chopish, sakrash,
sakrash, umumiy rivojlanish mashqlari (ob'ektlarsiz va ularsiz); matkap (qurilish,
qayta qurish, harakat). Mashqlarning maqsadi gimnastika, raqs harakatlarini
rivojlantirish, ularning ritmi va egiluvchanligini rivojlantirish. Musiqiy va ritmik
mashqlarni tayyorgarlik va mustaqil ravishda ajratish mumkin. "Jismoniy
mashqlar" so'zi bola uchun juda yaxshi eshitiladi, shuning uchun bolalar
tomonidan dunyoni poetik idrok etishni hisobga olgan holda, mashqlar odatda
majoziy nomlarga ega: "chigirtkalar yurishadi", "yomg'irdan keyin", "Men
uxlashni xohlayman" va boshqalar.
Musiqiy o'yinlar musiqaning hissiy tarkibini ifoda etishga qaratilgan. Ular dastur
musiqasiga asoslangan bo'lib, hikoya o'yinining harakat yo'nalishini,
qahramonlarning musiqiy xususiyatlarini aytib beradi. Musiqiy asarning
xususiyatiga qarab ma'lum qoidalar bo'yicha ijro etiladigan majoziy harakatlarda
va syujetsiz harakatlarda hikoya o'yinlarini farqlang. Musiqiy o'yinlar instrumental
musiqa o'yinlari va qo'shiq aytadigan o'yinlar - dumaloq raqsga bo'lingan. Raqslar
xalq qo'shiqlariga aytiladi, lirika harakatlar ketma-ketligini anglatadi. Qo'shiq bilan
o'ynash musiqiy o'yinning boshlang'ich shakli bo'lib, unda matn harakatlanish
tasvirining xususiyatini belgilaydi. Keyinchalik murakkab ko'rinish instrumental
musiqani ijro etish deb hisoblanadi.
Musiqiy ritmik harakatning navbatdagi turi bolalar raqslari va raqslari. Ular xalq
va klassik raqs harakatlarining elementlariga asoslangan. Musiqiy ritmik
harakatning bu turini erkin va improvizatsion, shuningdek harakatsiz va erkin
improvizatsiyaga ega bo'lgan harakatsiz raqslar va raqslarga bo'lish mumkin.
Bunday holda, muallif harakatlarning kompozitsiyasidan foydalanadi va
bolalarning o'zlari ixtiro qilganlari.
Shunday qilib, musiqiy ritmik harakatning barcha turlari umumiy vazifani bajaradi
- harakat va musiqaning birgalikdagi tabiatiga erishish, ammo har bir tur o'z
funktsiyalariga ega.
XULOSA
Musiqiy ritmik harakatning barcha turlari uchun musiqiy repertuarga bo'lgan talab
uning badiiyligini, dinamikligini, uyg'unligini va badiiy obrazni ifoda etishning
aniqligini nazarda tutadi. Xalq musiqasi, xususan, rus xalq qo'shig'i alohida
ahamiyatga ega.
Ritmni o'qitish usullari: musiqa o'qituvchisining badiiy ishlashini o'z ichiga
oladigan vizual va eshitish usuli; og'zaki - yangi o'yin, raqs va jismoniy mashqlar
usuli haqida majoziy hikoya - takroriy takrorlash va harakatlarning
konsolidatsiyasi, shuningdek raqs repertuarini bosqichma-bosqich o'rganish.
Birinchi guruhda bolalar tomonidan musiqani idrok etish bo'yicha harakatlar,
musiqada yorqin ifodali vositalar, urg'u, metrik pulsatsiya, temp o'zgarishlari
ajratilgan. Bularning barchasi pop, flip flop, irmoqlar, chertish va ritmni urish
orqali uzatiladi. Ikkinchi guruh harakatlarida musiqiy o'yinlar, dumaloq raqslar va
raqslar jarayonida vosita mahoratining rivojlanishi sodir bo'ladi.
Musiqiy ritmik faoliyatning asosi musiqiy materialni motor-plastmassa
o'rganishdir. Bolalarni musiqiy ritmik harakatga o'rgatishning asosiy qoidasi
musiqaga ehtiyotkorlik bilan munosabatda bo'lishdir, bu esa shunga mos ravishda
uning ovozi paytida suhbatlarga yo'l qo'ymaydi, shuningdek, harakatlarning
shovqinli ijrosi. Avvaliga bolalar uchun eng oddiy vazifa, harakatni musiqa bilan
boshlash va tugatish talabi bo'lishi kerak. Agar ish kirish bilan boshlanadi bo'lsa,
bolalarni tinglashga o'rgatish kerak va harakatlar faqat u tugaganidan keyin
boshlanishi kerak.
Adabiyotlar:
1.
Yusupova P. Maktabgacha tarbiya pedagogikasi. T.: O’qituvchi. 1993.
2.
Hasanboeva O.U. va boshq. Maktabgacha ta’lim pedagogikasi. T.: Ilm
ziyo. 2006.
3.
Abdurahmonova H.Sh. Bolalar bog’chasida musiqaviy o’yinlar va
bayram ertaliklari. T.: O’qituvchi. 1993.
4.
Omonullaeva D. Nazarov F. Burhonov D. Bolalar bog’chasida musiqa
T.: O’qituvchi. 1990.
| 