Mavzu: Radiaktivlik. Radiaktiv yemirilish qonuni. Aktivlik tushunchasi va birliklari.
Yadroning o’z-o’zidan bir yoki bir nechta zarrachalar chiqarish hodisasi radioaktivlik
deyiladi. SHunday yadrolarni radioaktiv yadrro deb yuritiladi.
Radioaktiv yadrolarning o’zidan biron-bir turdagi zarralarni chiqarib, boshqa
yangi
yadroga aylanish jarayoni radioaktiv yemirilish deyiladi. Radioaktiv yemirilishda
radioaktiv yadrolarning sonining o’zgarishi
(6.1)
qonun bo’yicha o’zgaradi. Ushbu ifodani radioaktiv yemirilish qonuni deb yuritiladi,
bunda λ – yemirilish doimiysi.
Tabiatda mavjud yadrolarning radioaktivligi tabiiy radioaktivlik deyiladi. Ba’zi hollarda
radioaktiv yadrolar biron-bir turg’un yadrolarni zaralar
bilan yoki yadrolar bilan
bombardimon qilish natijasida hosil bo’ladi. Bunday radioaktivlikni sun’iy radioaktivlik
deyiladi.
Radioaktiv moddani magnit maydoniga joylashtirilsa
zarralar dastasi uch qismga
α-
zarrachalar
, β- zarrachalar, γ-zarachalarga bo’lingan.
Radioaktiv yemirilishlarning 5 xili uchraydi. SHulardan ikki xilini ko’rib chiqimiz.
1.
α-emirilish. Og’ir yadrolarning o’z-o’zidan α- zarrachalar chiqarish jarayoni α-
yemirilish deyiladi. U
Z
X
A
Z-2
U
A-4
2
He
4
(6.2)
siljish qoidasiga bo’ysunadi.
2.
β-emirilish. YAdrolarning o’z-o’zidan elektronlarni (β ) yoki protonlarni (β )
chiqarishi β-emirilish deyiladi. Ular
Z
X
A
Z+1
U
A
e
-
e
(6.3)
Z
X
A
Z-1
U
A
e
+
e
(6.4)
siljish qoidalariga bo’ysunadi.
YADRO REAKSIYALARI
Ikki yadro yoki yadro va elementar zarrachalar bir-biriga 10
-15
m masofaga
yaqin
kelganda yadro kuchlari hisobiga bir-biri bilan o’zaro intensiv ta’sirlashib, yadrolar
tarkibining o’zgarish jarayoniga yadro reaksiyalari deyiladi.
YAdro reaksiyalarini umumiy shaklda
(7.1)
yoki
A(a, v)V
deb yozish mumkin.
Yadro reaksiyalari vaqtida
1.
Elektr
zaryadining saqlanish qonuni
;
2.
Nuklonlar
sonining saqlanish qonuni;
3.
Energiyaning saqlanish qonuni;
4.
Impulsning saqlanish qonuni bajariladi.
YAdroning bo’linish jarayonida ajralib chiqqan neytronlardan bittasi o’z
navbatida
qo’shni yadroni parchalash va bu yadro ham qo’shni yadroni parchalashi mumkin
bo’lgan neytronlarni chiqarishi mumkin. Natijada bo’linayotgan yadrolar soni kesin ortib
ketib, o’zini-o’zi davom ettiruvchi reaksiya yuzaga keladi. Ushbu reaksiyaga
zanjir yadro
reaksiya deyiladi.
YAdrolarning bo’linishi boshqariladigan reaksiya amalga oshiriladigan qurilma yadro
reaktori deyiladi. YAdro reaktori: yadro yoqilg’isi, neytronlarning sekinlatgichi, reaktor
ishlaganda ajraladigan issiqlikni olib ketuvchi issiqlik eltuvchi ( suv, suyuq natriy ) va
reaksiya tezligini rostlovchi qurilma.
Juda yuqori temperaturalarda yengil yadrolarning qo’shilish reaksiyasi termoyadro
reaksiyasi deyiladi. Termoyadro reaksiyasi yuz berishi uchun yadrrolar 10
-15
m masofaga,
ya’ni yadro kuchlari ta’sir doirasiga tushishlari shart. Termoyadro reaksiyalari sintez
reaksiyalari yoki termoyadro sintezi deyiladi.
Hozirgi vaqtda dunyoning ko’pgina davlatlarida boshqariluvchi termoyadro reaksiyasini
amalga oshirish ishlari amalga oshirilmoqda. Bo’linish reaksiyasini yadro
reaktorlarida
boshqarilgani kabi
, boshqariladigan termoyadro reaksiyasini amalga
oshirish ancha murakkab masaladir.
