|
Mavzu: raqobatlashmagan bozor sharoitida monopol narx belgilash va bozor hokimiyati
|
| bet | 2/8 | | Sana | 23.01.2024 | | Hajmi | 267,25 Kb. | | #143591 |
Bog'liq Mavzu raqobatlashmagan bozor sharoitida monopol narx belgilash (2)Raqobatlashmagan bozor turlari
Sof monopoliya - bu bitta sotuvchi va ko‘p xaridorlar qatnashgan bozor, yoki o‘rnini bosadigan tovar bo‘lmagan tovarni sotadigan yagona sotuvchi bo‘lgan bozor vaziyati, yoki tarmoqda yagona hukmron firma bo‘lib, firmaning ishlab chiqarish va sotish chegarasi tarmoq chegarasiga teng bo‘lgan bozor. Sof monopoliya va raqobatlashgan bozor bir-biriga teskari bozorlar hisoblanadi.
Oligopoliya - bu bozor tizimida biror bir tovarni sotishda cheklangan firmalar hukmronlik qiladi.
Monopol raqobat bozori to‘liq raqobatlashmagan bo‘lib, unda qatnashadigan firmalar soni ko‘p bo‘lib, ularning har biri o‘z tovarlari narxini ma’lum chegarada nazorat qiladi, ya’ni ular kichik bo‘lsa ham monopol hokimiyatga ega.
Monopsoniya - xaridor bitta bo‘lib, sotuvchilar ko‘p bo‘lgan bozor.
Agar bozorda monopolist- sotuvchi bilan monopolist xaridor uchrashsa, bunday holda ikki tomonlama monopoliya bo‘ladi.
Agar tarmoqda faqat ikkita firma faoliyat ko‘rsatsa, bunday oligopolik xususiy holga duopoliya deyiladi. Agar biz bozor taklifi va talabining har xil shakldagi variantlar kombinatsiyasini qarasak, bozor tizimlari soni yanada ko‘payadi.
Sof monopoliya va bozor hokimiyati
Raqobatlashgan bozorda juda ko‘p sotuvchilar va xaridorlar qatnashadi, shu sababli ulardan birortasi ham tovar narxiga ta’sir qilaolmaydi, narxni bozorning o‘zi talab va taklifga ko‘ra shakllantiradi. Sotuvchilar va xaridorlar bu narxni qabul qiladilar va shu narxga ko‘ra qancha mahsulot sotish kerak yoki qancha mahsulot sotib olish kerakligi bo‘yicha qaror qabul qiladilar. Sof monopoliya raqobatlashgan bozorning aksi bo‘lib, bu erda bitta sotuvchi va ko‘plab xaridorlar qatnashadi. Sof monopolistning raqobatchisi yo‘q.
Sof monopoliya mahsulot o‘rnini bosadigan boshqa mahsulot bo‘lmagan hududlarda vujudga keladi. Umuman olganda jahon va milliy bozorlarda bitta mahsulotni bitta sotuvchi tomonidan sotilishi kamdan-kam uchraydi. Sof monopoliya ko‘proq mahalliy bozorlarga xos bo‘ladi. Masalan, tumandagi yagona kitob magazini, yagona telefon stansiyasi, yagona tish doktori, yagona jarrox yoki bo‘lmasa mahalliy kommunal xo‘jaligi xizmati. Yuqorida keltirilgan sub’ektlar bozor sharoitida narxga ta’sir qilish uchun real hokimiyatga ega.
Sof monopoliyaning vujudga kelishiga ta’sir qiluvchi yana bir omil bu - tarmoqqa kirish to‘siqlarining kuchliligidir. Biror mahsulotni sotishdan tushadigan iqtisodiy foyda yuqori bo‘lsa, bu raqobatlashgan bozor sharoitida boshqa firmalarni ham shu bozorga kirib kelishi uchun signal bo‘lar edi. Agar monopol firma iqtisodiy foyda ola boshlasa, bu boshqa firmalarni ham ushbu mahsulotlarni ishlab chiqarishga undaydi. Demak sof monopoliyani saqlab qolish uchun, boshqa raqobatlashmoqchi bo‘lgan firmalar uchun maxsus to‘siqlar bo‘lishini taqazo qiladi. Tarmoqga kirish to‘siqlari - bu monopol firma bozoriga boshqa sotuvchilarni kirib kelishini to‘xtatuvchi cheklanishlar.
Tarmoqga kirish to‘siqlaridan quyidagilarni ko‘rsatish mumkin.
1. Davlat tomonidan berilgan maxsus huquq. Masalan mahalliy hokimiyatlarda aholiga transport xizmati ko‘rsatish, pochta xizmati ko‘rsatish, kommunal xizmati ko‘rsatish va aloqa xizmati ko‘rsatish bo‘yicha monopol huquqlar berib, rasmiy to‘siqlar yaratadi.
2. Patentlar va mualliflik huquqi, yangi texnologiya yaratganlar uchun patent va mualliflik huquqi berilishi, ularga ushbu yangilikni sotishda, undan foydalanish uchun litsenziya berishda monopol huquq beriladi. Lekin bunday huquq ma’lum muddatgacha kuchga ega bo‘ladi. AЈSH da patent qonuniga ko‘ra ixtirochi o‘z ixtirosiga 17 yil egalik qiladi.
3. Biror bir ishlab chiqarish resursi taklifiga egalik qilish. Masalan, Amerikaning «De Birs» kompaniyasi jahonda sotiladigan, qayta ishlanmagan olmosning 85 foizini nazorat qilgani uchun, olmos bozorida monopol hokimiyatga ega. Yuqoridagilardan tashqari insonning noyob qobiliyati va bilimi ham manopoliyani vujudga keltiradi.
Ishlab chiqarish masshtabi kengayishining musbat samarasi ham tarmoqqa kirish uchun to‘siq bo‘lishi mumkin. Masalan, avtomobil zavodi ma’lum miqdorda avtomobil ishlab chiqarishga erishgandagina, uning umumiy xarajatlari minimal bo‘ladi.
Monopol hokimiyat. Firma monopol hokimiyatga ega bo‘ladi, qachonki u o‘zining sotadigan tovari narxiga ta’sir qilaolsa, ya’ni o‘zgartiraolsa. Monopol hokimiyat darajasi ushbu tovar o‘rnini bosuvchi tovarning mavjudligi va tovarning bozordagi ulushi bilan belgilanadi. Monopol hokimiyatga ega bo‘lish uchun firmaning sof monopolist bo‘lishi shart emas. Firma mahsulotiga bo‘lgan talab chiziqi raqobatlashgan bozordagiday garizontal bo‘lmasdan, pastga yotiq bo‘lishi kifoyadir. Agar talab chiziqi pastga yotiq bo‘lsa, firma taklif hajmini oshirib yoki kamaytirib, mahsulot narxini o‘zgartirishi mumkin.
Umumun olganda monopolist narxni nazorat qilishidan yutuqqa ega bo‘ladi. Monopolistning taklifi raqobatlashgan bozor taklifiga ko‘ra kam bo‘ladi, tovar narxi esa, raqobatlashgan narxga nisbatan yuqori bo‘ladi (monopol narx chekli xarajatdan yuqori).
Tovarlarni monopol narxda sotilishi jamiyat xarajatini ko‘paytiradi, aholining turmush darajasiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Nima uchun deganda, ushbu tovarni sotib oluvchilar ko‘proq pul sarflaydi, shu tovarni sotib oluvchilar soni ham kamayadi. SHuning uchun ham monopoliyaga qarshi qonun, bozorlarni monopoliyaga aylantirishga yo‘l qo‘ymaydi.
|
| |
