2.2 Maktabgacha yoshdagi bolaning “Men” konsepsiyasi shakllanishiga ta’sir etuvchi oiladagi shaxslararo munosobatlarni o’rganish natijalar
Psixologik tadqiqodlar yo’l–yo’riqning tuzilishi uchta tarkibiy qismdan iboratligini ko’rsatadi. Biz tadqiqotimizning ushbu bosqichida maktabgacha yoshdagi bo’lgan bolaning “Men” konsepsiyasi shakllanishiga ta’sir etuvchi oiladagi ota-onalarning o’zaro ep-xotin hamda sifatidagi munosabatlarining o’ziga xosliklarini o’rganishga harakat qildik. Ma’lumki, oiladagi shaxslararo munosobatlar tabiatli bo’ylib, unda rolli munosobatlar bevosita shaxslararo munosobatlar bilan chambarchas bog’langan bo’ladi.
Oiladagi shaxslararomunosabatlar xarakteriga ko’ra er-xotin o’rtasidagi munosabatlar, ota-onalarning o’z farzandlari bilan shaxslararo munosabatlariga bo’linadi.
Biz maktabgacha yoshda bo’lgan bolalarning psixologiyasidagi shunday jihatga e’tiborni qaratdiki, ular aynan shu davrda o’z qiziqishlari, yetakchi faoliyati bo’lgan syujetli-rolli o’yinlardagi harakatlari bilan birgalikda ijtimoiy dunyoning, avvalo, ota-ona oilasidagi rollarga va o’zaro munosabatlarga e’tiborli bo’lib, aynan ota-onalikka xos qiliqlarni o’zlashtirishga kiritdilar. Bola bundan uning oilada ro’y berayotgan voqea-hodisalarning kuzatuvchisi va ishtirokchisiga aylanib, bu jarayonlar qanchalik dinamik bo’lsa, shunchalik faol va qiziquvchan bo’ladi, ota-ona va bola o’rtasidagi munosabatlariga nisbatan ko’proq, to’laroq va turli-tuman axborotlarni oladi, o’zlashtiradi va fikrlaydi. Bunda oila bola “Men” ini shakllantiruvchi muhimijtimoiy muhitga aylanib, o’zining ushbu muhitga aloqadorligini anglashi muhim ahamiyat kasb etadi.
Bu yerda shu qayd etib o’tish joizki, ijtimoiy psixologlarning fikricha, oiladagi shaxslararo munosabatlar tuzilmasida “ota-ona – bola” munosabatlari evalyutsion jihatdan nisbatan kecki va mazmunan aniqroq hisoblanadi, chunki ular shakllanib bo’lgan er-xotin munosabatlari asnosida vujudga keladi.
Biz tadqiqotimiz davomida aynan nikoh juftligidagi er-xotin munosabatlari bolaning ijtimoiy tasavvurlarida bilvosita ifodalangan ota-onalik munosabatlariga nisbatan moslashuvchan va dinamik bo’lishi, shu sababli bolaning ota-ona munosabatini aks ettirishi uning shaxsida ifodalangan o’zgarishlarga zamin bo’lishiga ishonch hosil qildik. Masalan, onalar va otalarda ota-ona munosabatining umumiy ko’rsatkichlari mos kelish darajasi 0 dan 5 gacha bo’lgan bir paytda oilaviy qadriyatlar iyerarxiyasida umumiy ko’rsatkichlarning mos kelmaslik darajasi 1 dan 11 gacha, ya’ni ota-ona munosabatlarining xuddi shunday ko’rsatkichiga nisbatan 2 baravar katta bo’ldi. Ota-ona munosabatlarining umumiy ko’rsatkichlari mos kelish darajasi bo’yicha ota-onalarning uch guruhi aniqlangan: farq – 0 ya’ni to’liq moslik 20% juftlikda, moslik darajasi yuqori – 0,1 dan 0,2 gacha 44% juftlikda, moslik darajasi o’rtacha – 0,3 dan 0,5 gacha 36% juftlikda. Biroq, aytib o’tish kerakki, bunday bo’linish shartli hisoblanadi, chunki tadqiq etilayotgan shaxslar aynan ota-ona munosabatlari tavsifnomasi bo’yicha eng o’xshash va kam farq qiluvchi bo’lib, ularning mos kelish ko’rsatkichlari juda yuqori va eng katta farq ham maksimal ko’rsatkichning 10%ini yoki juftlik ichidagi 6,8%ni tashkil qiladi. Oilaviy qadriyatlar ierarxiyasi va oilaviy rol bo’yicha yo’nalganlikdagi muvofiqlik darajasi bo’yicha nikoh juftliklarini biz uch guruhga ajratdik:
1) Oilaviy qadriyatlar ierarxiyasining moslik darajasi yuqori bo’lgan juftliklar (farq 0 dan 3 ballgacha) – 60% ;
2) Oilaviy qadriyatlar ierarxiyasining moslik darajasi o’rtacha bo’lganlar (4–7)-28%;
3) Oilaviy qadriyatlar ierarxiyasining moslik darajasi past bo’lganlar (8-15) – 12%
Er-xotin juftligi a’zolarining oilaviy qadriyatlar ierarxiyasining moslik darajasi nuqtaiy nazaridan farqlanishi oilaviy munosabatlar amaliyotida mojarolarning vujudga kelishiga olib kelishi ko’plab omillar tomonidan e’tirof etilgan (K.Vitaker, V.Satir, V.Karimova) [140], [89], [41].Aynan shu tamoyil bo’yicha biz 60% juftlikda kuzatuvlar olib borib, oilaviy qadriyatlar ierarxiyasining moslik darajasidagi farq 3 balldan ortiq bo’lmagan er-xotinlar orasida nizokashlik darajasi ham yuqori bo’lishini aniqladik. Ayni shunday munosabatlarni muntazam kuzatgan bolada ham o’zi va jamiyatdagi o’z o’rni to’g’risidagi tasavvurlarning shakllanishida turlicha muammolar bo’lishi muqarrar ekanligini taxmin qildik. Ya’ni, bizning taxminimizcha, bola “Men” konsepsiyasining rivojlanganlik darajasi er-xotin munosabatlari bilan o’zaro bog’liqlikka ega lekin “ota-ona-bola” munosabatlarining xarakteri bilan bunday uzviylik kuzatilmaydi. Bizning datlabki taxminimiz shundan iborat ediki, ota-ona munosabatlari mohiyat jihatdan maktabgacha yoshgacha bo’lgan bolaning shaxs sifatida o’zini anglashda yoshiga oid, jinsiga oid va ijtimoiy mavqeyga oid kongnitiv tasavvurlarning shakllanishiga jiddiy ta’sir ko’rsatmaydi. Zero, ota-onalik roli bilan er-xotinlikrollari o’rtasidagi o’ziga xos farq bunda katta rol o’ynaydi. Chunki bolaning ota-onasiga bo’lgan munosabatlari, ularning aynan ota va ona deb idrok qilishi orqali o’z tasavvurlarini boyitishi, avvalo, uning kelajakdagi obrazini, katta yoshdagi shaxs sifatidagi obrazini shakllantiruvchi tamal toshi bo’lib xizmat qiladi. Shu nuqtaiy nazardan bolaning ko’z oldiga keluvchi dinamik oilaviy vaziyat, oilada kattalar o’rtasidagi mazmuniy jihatlarga boy o’zaro munosabatlar, ota-onaning faol ijtimoiy va ma’naviy hayoti silsilasi voqea-hodisalarga maksimal darajada boy bo’lgan holda bolaning ham faolligini uyg’otib, uning shaxs sifatida rivojlanish jarayonini jadallashtirishga xizmat qiladi. Maktabgacha yoshdagi bolaning ota-ona timsolida er va xotin munosabatlarini idrok etishi tasirliroq bo’lib, uning yaqin kelajakdagi ijtimoiy xulqining asoslarini tashkil etadi.
Shunday qilib, oiladagi ichki munosabatlar va ota-onaning bolaga munosabati ta’siri ostida shakllanuvchi birlamchi o’ziga munosabat, o’zini idebtifikatsiyalashning barcha ko’rinishlarida va kommunikativ faoliyat subyekti sifatida bolaning birlamchi kichik ijtimoiy guruh sifatida oilada o’zini anglashi rivojlanishini hal qiluvchi omili hisoblanadi. Bunda nafaqat er-xotin ota-ona o’rtasidagi munosabatlar va ularning bolaga bo’lgan munosabvati balki aynan shu munosabatlarning bevosita u bialan muloqotda aks ettirilishi muhim ahamiyat kasb etadi.
Maktabgacha bo’lgan yoshdagi bolada o’ziga nisbatan munosabat ota-ona bilan muloqoti ta’siri ostida shakllanishi isbotlandi, ya’ni bolalardan olingan ma’lumotlardan shu narsa ma’lum bo’lmoqdaki, ulardagi aksariyat belgi va xislatlar, avvalo, onasining ta’sirida shakllanadi. Bu yoshda o’zini baholashga salbiy ta’sir ko’rsatuvchi yagona omil bu – ota-ona, xususan, onaning farzandiga bo’lgan munosobatining yaxshi emasligidir. Masalan, bizning eksperimentda, o’zini baholashga o’rtacha umumiy bahosi 3.8 ballga ega bo’lgan faqat bir nafar bola “Men va mening bo’lam” proyektiv rasmli testida uning onasi tomonidan identifikatsiya darajasi past bo’lganligi uchun shunday natijani berdi. Boshqa barcha bollarning (97%) onalarni rasmda yuqori yoki past darajali identifikatsiyani bilan taqdim etilgan bo’lib, ularning o’rtacha darajasi 4.8 ball bo’lgan. Bizningcha, faqat etarli darajada ota-ona mehridan bahra olmagan bolalargina maktabgacha bo’lgan yoshdagi bolalikdayoq o’z imkoniyat va qobiliyatlarini beqaror, o’ta tanqidiy baqolaydi. Aynan shu kabi xulosalar boshqa tadqiqotlarda, masalan, O.V.Lobza [149] tomonidan ham aniqlangan edi.
Shunday qilib, maktabgacha bo’lgan kata yoshdagi bolalarda oilaviy qadriyatlar va ular ta’sirida shakllanadigan “Men” konsepsiyasining pastligi aniqlandi.
Bizning fikrimizcha, shubhasiz, bolaning o’zi haqidagi tasavvurlari kamdan kam hollarda neytral, bahosiz xarakterga ega bo’lib, o’ziga emotsional-qadriyatli munosabat bilan bog’liq bo’ladi. Bu esa maktabgacha bo’lgan yosh davomida “Men” konsepsiyasining asosan affektiv, emotsional-qadriyatli tarkibiy qisimlari shakllanishi va fakat bu davrning oxiriga kelibgina asosiy e’tibor kognitiv sohaga o’tishidan dalolat beradi. Bunda “Men” konsepsiyasi kognitiv va affektiv tarkibiy qismlari hali bir-biridan qam, ichki jihatdan qam unchalik differentsiyalanmagan bo’lib, buni biz doimo emotsional ijobiy bo’lgan o’zini baholashni tadqiq etishda ko’rdik. Ko’rib tupibmizki, maktabgacha bo’lgan yoshdagi bolaning “Men” konsepsiyasi barcha tarkibiy qismlarida (o’zini baholashni istisno qilganda) albatta jins-rol bo`yicha tushuncha mavjud bo’lib, bolaning belgilangan jins vakili sifatida o’zi haqidagi tasavvur namoyon bo’ladi, ya’ni, parallel ravishda o’tuvchi turli identifikatsiya jarayonlari yig’indisi bu yoshda, avvalo, jins bo`yicha identifikatsiya bilan bog’liq, yosh bo`yicha identifikatsiya korrelyatsiyasi r =0.65, ijtimoiy identifikatsiyaning korrelyatsiyasi r=0.84ni tashkil qiladi.
Kelitirilgan materiallar bizga o’zini muayyan jins vakili sifatida jinsiy o’zini anglashning shakllanishi uchun eng senzitiv davr – maktabgacha bo’lgan yosh davri deb hisoblashga imkon beradi, bu davr davomida ushbu struktura jadal sur’atlar bilan rivojlanadi, natijada “maskulinlik” va “femininlik” xususiyatlari, sifat jihatidan yangi ruhiy hosilalarning yig’indisi sifatida jinsi to’g’risidagi tasavvur vujudga kelishi uchun asos yaratiladi. Xususan, “Men” obrazining turli elementlariga aloqador, lekin jins belgilari yoki jinsga mansublikni albatta esga olib o’tuvchi o’zini tavsiflashdan iborat barqaror so’z birikmalaridan hamma joyda foydalanish bolalar bilan suhbatlashish natijasida aniqlandi. Masalan, men – “kichkina qiz” (jins+yosh), “chiroyli qiz” (jins+tana), “chiroyli Kamola” (jins+ism), “onasini himoya qilishi kerak”, “yoqimtoy va tartibli bo’lishi kerak”, “kuchli va mexribon bo’lish lozim”, “pul ishlab topishi va gul hadya eta olishi lozim”, (jins+burch-huquq), “onasining qizi, otasining qizi”, ( jins+ijtimoiy muhit) kabi fikrlar bunga dalildir. Bunda o’g’il bolalarda jins bo’yicha o’zini tavsiflash ko’proq burch-huquq tizimi bilan, shaxsning ijtimoy makoni haqidagi tasavvur bilan bog’liq bo’ladi, qiz bolalarda esa shu bilan birga, o’zini anglashning jihatlari va aynan bir xillik turlari ham jalb etiladi. Shaxsning o’zini anglashda shakllanish qonuniyatlari uning jihatlaridan biri sifatida jinsiy o’zini anglashning rivojlanishini belgilab beradi, degan taqsimlovchi nazariy qoidalar nima to’g’ri v anima noto’g’ri ekanligini taxmin qilishga imkon beradi. Demak, jinsiy o’zini anglashning rivojlanish darajasini o’rganish bizga bolaning yaxlit tarzda o’zini anglashning rivojlanish darajasi haqida mulohaza yuritish imkonini beradiki, biz bunga ko’plab tasdiqlar topganmiz.
XULOSA
Mazkur kursni o’qitilishdan maqsad, bakalavriatning "Kasbiy pedagogik tayyorgarlik" yo’nalishi bo’yicha ta`lim olayotgan talabalarni kelgusi kasbiy faoliyatlarida kerak bo’ladigan hozirgi zamon psixologiyasining nazariy va amaliy bilimlarni berish.
Psixologiya kursining vazifasi talabalarni o’quv-tarbiya jarayonini o’rganish va boshqarishda qullaniladigan shaxs psixologiyasi, psixik jarayonlar, yosh davrlari psixologiyasi, pedagogik psixologiyaga oid bilimlar, ko’nikma va malakalar bilan qurollantirish.
Kursni o’rganish davomida talabalar psixika va uning taraqqiyoti, shaxsning shakllanishi, shaxsning faoliyati va bilish jarayonlari, ta`lim va tarbiya jarayonining psixologik qonuniyatlari haqida bilimlar oladilar.
Psixik hodisalar, psixik jarayonlar, holatlarni klassifikatsiya qilish, ularning yuzaga chiqishini, rivojlanganlik darajasini diagnostika qilish, psixologik bilimlarga asoslanib o’z pedagogik faoliyatini, o’quvchilarning bilish faoliyatini, ta`lim va tarbiya jarayonini to’g`ri tashkil qilish va boshqarishga doir ko’nikma va malakalarga ega bo’ladilar.
Ushbu ma`ruzalar majmuida 5140900 – Kasb ta’limi yo’nalishining barcha sohalari bo’yicha ta’lim olayotgan talabalar o’rganishi uchun psixologiya kursining umumiy psixologiya bo’limiga doir mavzular kiritilgan. Bu mavzularda o’tiladigan o’quv materiallarining asosiy mohiyati berilgan bo’lib talab uchun chuqur bilim olishga yo’llanma beradi va mashg`ulotlrga o’tiladigan mavzu bo’yicha yetarli tushuncha bilan kelish imkonini beradi.
Sub'еktning odam zotiga mansubligi individ tushunchasida ifoda qilinadi. Individ sifatida dunyoga kеlgan kishi alohida sotsial fazilat kashf etadi, shaxs bo’lib еtishadi. Psixologiyada individning amaliy faoliyat va munosabatlar jarayonida hosil qilinadigan hamda ijtimoiy munosabatlarning individga ta'sir o’tkazish darajasi va sifatini bеlgilaydigan fazilatlar majmuasi ham shaxs tushunchasida ifodalanadi.
Shaxsning o’zi nima? Eng avvalo, biz shaxs individining fazilati ekanini tan oladigan bo’lsak, bu bilan biz individ va shaxsning birligini tasdiqlagan va ayni paytda bu tushunchalarning bir biriga o’xshash ekanligini inkor etgan bo’lamiz. «Shaxs » va «Individ » tushunchalarining o’xshashligini еtakchi psixologlar B.G. Ananеv, A.N. Lеontеv, B.F. Lomov, S.L. Rubinshtеyn va boshqalar inkor etishadi.
«Individ» va «Shaxs» tushunchalarining o’xshashligi emas, balki birligi haqidagi fikr quyidagi o’rtaga qo’yilishi mumkin bo’lgan savolga javob bеrishini taqozo qiladi. Shaxs dеb hisoblanmaydigan individning mavjud bo’lishi yoki aksincha individning konkrеt soxibi sifatida undan tashqarida va usiz mavjud bo’lishi faktni ko’rsatilishi mumkinmi? Taxminiy tarzda fikr yuritilgan taqdirda unisi ham, bunisi ham bo’lishi mumkin.
|
