260
iqtisodiy jihatdan asoslangan bo’lishi kerak. Qishloq xo’jaligi mahsulotlariga iqtisodiy asoslangan
xarid baholari deganda, davlat va tovar ishlab chiqaruvchilar manfaatlarini uyg’unlashtiradigan va
qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishi iqtisodiy samaradorligini oshirishga imkon beradigan baholar
tushuniladi.
Qishloq xo’jaligi mahsulotlariga baholarning shakllanish jarayoni, tarmoqning o’ziga xos
xususiyatlaridan kelib chiqqan holda, o’z xususiyatlariga ega bo’lib, u ko’p
jihatdan tabiiy iqlim
sharoiti ta’sirini boshidan o’tkazadi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida qishloq xo’jaligida mulk va xo’jalik
yuritish shakllarining rivojlanish etapida yer unumdorligi va hayvonlar mahsuldorligida, ishlab
chiqarish harajatlarida tafovutlar saqlanib qoladi. Bu tafovutlar bir tomondan tabiiy sharoitlardan va
ikkinchi tomondan, iqtisodiy sharoitlardan kelib chiqadi. Shuning uchun qishloq xo’jaligida
baholarning shakllanishida albatta yuqoridagi ikkita: tabiiy va iqtisodiy sharoitlarni hisobga olish
zaruriyati kelib chiqadi.
Xarid baholarning iqtisodiy asoslangan asosiy tamoyillari (prinsiplari)qilib quyidagilarni
ko’rsatish mumkin:
1.Mahsulot ishlab chiqarish harajatlarini qoplashni ta’minlash zaruriyati.
Davlat buyurtmasi
hisobiga sotiladigan barcha mahsulot turlari bahosi barcha zonalarda me’yordagi sharoitda xo’jalik
yuritadigan barcha qishloq xo’jaligi tovar ishlab chiqaruvchilarining mahsulot ishlab chiqarish
harajtlarini qoplashi zarur. Xarid baholar eng avvalo mehnatga haq to’lash xarajatlarini va iste’mol
qilingan ishlab chiqarish resurslari qiymatini qoplash imkoniyatini ta’minlashi kerak.
2.Kengaytirilgan takror ishlab chiqarishni va iqtisodiy rag’batlantirishni ta’minlash uchun
jamg’arma yaratish zaruriyati. Faqat ishlab chiqarish harajatlarining qoplanishi har qanday tovar
ishlab chiqaruvchi uchun oddiy takror ishlab chiqarishni ta’minlaydi. Shuning uchun xarid baholari
faqat ishlab chiqarish harajatlarini qoplash bilan cheklanmasdan, balki kengaytirilgan takror ishlab
chiqarishni yetarli foyda bilan ta’minlashlari va qishloq xo’jaligida yaratilgan sof daromadning bir
qismini davlatning markazlashgan fondiga o’tkazishda vosita bo’lib xizmat qilishi kerak. Uning
uchun baholar mahsulot tannarxidan yuqori va bir vaqtning o’zida mahsulot qiymatidan oshmasligi
kerak. Agar baho mahsulot tannarxiga teng bo’lsa, u holda tovar ishlab chiqaruvchi foyda olmaydi,
zarar ham ko’rmaydi. Yaratilgan sof daromadning hammasi markazlashgan davlat fondiga o’tadi.
Unday holatda moddiy rag’batlantirish qoidasi buziladi. Baho qiymatga teng bo’lsa, unda sof
daromad fondga yuborilmasdan, tovar ishlab chiqaruvchida qoladi. Bahoning asosida qiymat yotadi,
lekin uni aniqlash o’ta murakkab shuning uchun xarid baholarini hisoblash
paytida asos qilib
me’yoriy (normativ) tannarx va moddiy rag’batlantirish va kengaytirilgan takror ishlab chiqarishni
ta’minlaydigan foydaning bir qismi qabul qilinadi.
3.Baholarning zonalar bo’yicha tabaqalanishi. Respublikamizda qishloq xo’jaligi
mahsulotlarini ishlab chiqarish uchun turli tabiiy iqlim sharoitlari mavjud. Bu esa mahsulotni ishlab
chiqarish harajatlarining notekisligini keltirib chiqaradi. Buni paxta, g’alla va boshqa qishloq
xo’jaligi ekinlari misolida ko’rish mumkin. Shuning uchun yomon tabiiy iqlim sharoitidagi zonalarda
ancha yuqori baho, yaxshi sharoitdagilarda esa past baho bo’lishi kerak. Baholarning zonalar
bo’yicha tabaqalanishi tovar ishlab chiqaruvchilar o’rtasida daromadlarni ancha teng,
iqtisodiy
asoslangan holda taqsimlanishini ta’minlaydi, ularning mahsulot ishlab chiqarishni ko’paytirishdagi
moddiy qiziqishini kuchaytiradi. Amaliyotda undan foydalanish talabga javob bermaydi.
4.Mahsulot sifatiga qarab baholarning tabaqalanashi. Sifat tovarning bahosida albatta o’z aksini
topadi. Shuning uchun sifati yaxshi bo’lgan tovarlar tez xarid qilinadi. Davlat baho vositasida tovar
ishlab chiqaruvchilarni mahsulot sifatini yaxshilashga qiziqtiradi.
5.Mahsulotni sotish muddatlariga qarab baholarning tabaqalanishi. Ertagi sabzavot ekinlari va
issiqxonalardagi sabzavotlar va ko’katlar, kech yetishtiriladiganlariga nisbatan ancha yuqori
baholarda sotiladi. Bu ancha qiyin sharoitda mahsulot yetishtiruvchilarning qo’shimcha harajatlarini
qoplash imkoniyatini beradi.
6.Qishloq xo’jaligi va sanoat o’rtasida doimiy ravishda ayirboshlash amalga oshadi. Ma’lumki,
qishloq xo’jaligi tovar ishlab chiqaruvchilari mahsulotlarining ko’pgina qismini davlat buyurtmasi
hisobiga davlatga sotadilar, davlat (sanoat) ham o’z navbatida qishloq xo’jaligiga mashinalar,
261
uskunalar, jihozlar, yoqilg’i, elektr energiyasi, qurilish va ta’mirlash materiallari, mineral o’g’itlar
sotadi. Bularning qiymati qishloq xo’jaligi mahsulotlari tannarxiga qisman yoki to’liq qo’shiladi. Bu
esa, ya’ni qishloq xo’jaligida qo’llaniladigan sanoat tovarlarining qiymati qishloq xo’jaligi
mahsulotlari ishlab chiqarish uchun qilinadigan harajatlarni qisqartiradi yoki oshiradi degani.
Agar sanoat tovarlarining bahosi ularning qiymatidan yuqori bo’lib, qishloq xo’jaligida xarid
baholari haqiqiy ishlab chiqarish harajatlaridan past bo’lsa yoki teng bo’lsa, unda noekvivalent
ayirboshlash sodir bo’ladi, ya’ni qishloq xo’jaligi tovar ishlab chiqaruvchilari o’zlari yaratgan
qiymatning bir qismini sanoatga berib yuboradilar.
Agar
aksincha, xarid baholari qishloq xo’jaligi mahsulotlari ishlab chiqarishning haqiqiy
harajatlaridan ancha yuqori bo’lib, sanoat tovarlari bahosi ularning ishlab chiqarish harajatlarini
qoplamasa yoki teng bo’lsa, unda yana noekvivalent ayirboshlash sodir bo’ladi.
Faqat qat’iy tartib qishloq xo’jaligi mahsulotlarini sanoat tovarlariga ekvivalent
ayirboshlashgina, ya’ni sanoatdagi mehnat miqdoriga qishloq xo’jaligi mahsulotlariga sarflanadigan
mehnat miqdori teng bo’lgandagina, sanoat va qishloq xo’jaligini mutanosib (proporsional)
rivojlantirishni ta’minlash imkoniyati bo’ladi.
7.Xarid baholarning barqarorligi va harakatchanligi. Qishloq xo’jaligi mahsulotlarining xarid
baholari nisbatan barqaror bo’lishi kerak, ya’ni ma’lum bir davr mobaynida o’zgarmaydigan bo’lishi
kerak.
Barqaror baholar tovar ishlab chiqaruvchilarda sotilgan mahsulot uchun ma’lum bir miqdorda
pul daromadini olishga ishonch paydo qiladi. Xarid baholarining uzoq muddatda barqaror bo’lib
turishi ham ba’zi ob-havo noqulay kelgan yillarda ijobiy hisoblanmaydi, chunki mahsulot sotish
hajmining kamayishi barqaror baholarda daromadning
kamayishiga va tovar ishlab
chiqaruvchilarning iqtisodiy holatining barqarorlikdan chiqishiga olib keladi.
Xarid baholarning harakatchanligi ularning mahsulotni ishlab chiqarish uchun sarflanadigan
ijtimoiy zaruriy harajatlari o’zgarishini bildiradi.
8.Mamlakat ichida bozor kon’yukturasini va jahon bahosi darajasini hisobga olish. Iqtisodiy
asoslangan harid baholariqishloq xo’jaligi mahsulotlari taklifini, unga bo’lgan talab holatini, mos
ravishda ichki bozordagi shakllanadigan baholar darajasini hisobga olishi kerak.
Boshqa tomondan, xarid baholarining miqdori jahon baholari darajasiga mos kelishi yoki unga
yaqinlashishi kerak. Aynan qishloq xo’jaligi mahsulotlariga jahon bahosi darajasi hozirgi davrda
harajatlar
va samaradorlikning, mahsulot sifatining ijtimoiy zaruriy darajasiga haqqoniy o’lchov
bo’lishi mumkin
