Microsoft Word 01 Kishlok xujalik ishlab chikarish iktisodiyoti

59 
Qishloq xo’jaligining uzoq yillar bunday davomida turg’unligining va inqirozining sabablari 
quyidagilar edi: 
1).Dehqonlarning siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy va huquqiy kamsitilishi; 
2).Xodimlarning yer va boshqa ishlab chiqarish vositalaridan va ishlab chiqarilgan 
mahsulotlaridan uzoqlashishi, mulkka egalikning past darajada tashkil topishi; 
3).Direktiv rejalashtirish va baholarni belgilash, ma’muriy qo’mondonlik tizimining davom 
etishi; 
4).Chegaralangan moddiy-texnika ta’minoti va moliyalashtirish, qayta ishlovchi sanoatlarda 
moddiy texnika va texnologiyaning orqada qolishi; 
5).Fanning rolini to’g’ri baholamaslik, fan-texnika taraqqiyotidan foydalanishning pastligi.
O’tgan asrning 90–yillariga kelib, qishloq xo’jaligini inqirozdan chiqarishning asosiy yo’llari 
aniqlangan bo’lib, hozirgi kunda ularning ko’pchiligi amalga oshmoqda. Bunga quyidagilarni kiritish 
mumkin: 
1).Iqtisodiy munosabatlarni qayta qurishning muhim qismi sifatida yer islohotini asta sekin 
amalga oshirish. Yer islohotining ma’nosi–yerga bo’lgan mulkni davlattasarrufidan chiqarish va 
undan, mulkning turli-tuman shakllaridan foydalanish. Mamlakatda mustaqillik yillarida yer isloxoti 
amalga oshirildi. Unga binoan respublika qishloq xo’jaligida hozir yerga davlat mulki saqlanib 
qolgani holda undan foydalanishning turli-tuman shakllari qaror topdi, ya’ni, dastlabki agrar 
islohatlardan biri bu aholiga tomorqa berish to’g’risidagi qaror bo’lib, bunda yerni qishloq aholisiga 
berish va shu orqali mahsulotlarni ko’paytirishga qaratilgan chora-tadbirlar edi. Bu 1990 yil 20 
iyunda qabul qilingan O’zbekiston Respublikasining“Yer to’g’risida” gi qonunida aks ettirilgan edi.
Keyinchalik ushbu qonun O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining 1998 yil 30-apreldagi 
599-I-sonli “O’zbekiston Respublikasi Yer kodeksini amalga kiritish tartibi to’g’risida”gi qaroriga
muvofiq o’z kuchini yo’qotib, uning asosida “Yer Kodeksi” qabul qilindi. Bu “Yer Kodeksi”da
1
yer 
bilan bog’liq barcha huquqiy munosabatlar o’z aksini topdi. Yer fondi, yer tuzish, undan foydalanish, 
tarmoqlar bo’yicha foydalanish tartibi, uning muhofazasi va boshqa masalalar o’z aksini topgan 
ushbu kodeks 1998 yil 1-iyuldan beri amalda hamda so’nggi marta 2011 yilda o’zgarish kiritilgan. 
Uning 1-moddasida «Yer umummilliy boylikdir, O’zbekiston Respublikasi xalqi hayoti, faoliyati va 
farovonligining asosi sifatida undan oqilona foydalanish zarur va u davlat tomonidan muhofaza 
qilinadi»
2
- deb yozib qo’yilgan. 
Yer to’g’risidagi me’yoriy hujjatlar jumlasiga «O’zbekiston Respublikasida yer monitoringi 
to’g’risida» gi O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Maxkamasining 2000-yil 23-dekabrdagi 496-sonli 
Qarori, «Qishloq xo’jaligi tovar ishlab chiqaruvchilaridan yagona yer solig’i undirish tartiblari 
to’g’risi» dagi O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Maxkamasining 1998-yil 26-dekabrdagi 539-sonli 
Qarori, «Qishloq xo’jaligida ijara munosabatlarini yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to’g’risida» 
gi O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Maxkamasining 2003-yil 5-noyabrdagi 486-sonli Qarori, 
«Qishloq xo’jaligi tovar ishlab chiqaruvchilari uchun yagona yer solig’ini joriy etish to’g’risida»
O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 1998-yil 10-oktabrdagi PF-2086-sonli Farmoni va 
boshqalarni kiritish mumkin.
2).Qishloqda taqsimot munosabatlarini o’zgartirish. Mulkni xususiylashtirishning ahamiyatini 
kamaytirmagani holda, yer va boshqa ishlab chiqarish vositalariga xo’jayinlik hissini uyg’otib, ular 
tomonidan yaratilgan mahsulotlarga o’zlarining egalik qilishi ham muhim ahamiyat kasb etadi. 
Qanday mulk shakli bo’lishdan qat’iy nazar, arzon mehnat unumli bo’lishi mumkin emas. Shuning 
uchun O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I.Karimov respublikamizda mulkdorlar qatlamini 
shakllantirish vazifasini dolzarb qilib qo’ydi. Mamlakatimizda mulkdorlar qatlamini vujudga 
keltirishni tezlashtirish uchun “Mulk to’g’risida”gi, “Mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va 
xususiylashtirish to’g’risida”gi, “Ijara to’g’risida”gi va boshqa qonunlar qabul qilindi.2003-2012 
yillar mobaynida respublikada xususiylashtirilgan korxona va obyektlar soni 1519 tadan 83 tagacha 
1
ЎзР Олий Мажлиси Ахборотномаси, 1998 йил 5-6 модда, сўнгги ўзгариш 2011 й., 1-2 сон 1-модда
2
O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. 1-modda 

60 
kamayib borgan. Bu albatta yildan yilga bu jarayonning iqtisodiyotning turli sohalarida davom 
etayotganligidan dalolat beradi.
3).Mulk va xo’jalik yuritishning yangi shakllarini qo’llab quvvatlash. Agrar sektorning 
kelajagida bir-biri bilan raqobat qiladigan, o’zaro harakat qiladigan, bir-birini to’ldiradigan yirik, 
o’rtacha va mayda korxonalarni ko’rish mumkin. Korxonalarning turli o’lchamlari xo’jalik 
yuritishning turli shakllariga moslashib ketadi. Asosan dehqon va fermer xo’jaliklari rivojlanishi 
kengayadi;
Shu sababli respublikada iqtisodiyotida, jumladan qishloq xo’jaligida kichik biznes va 
tadbirkorlikni rivojlantirish maqsadida “Fermer xo’jaligi to’g’risida”gi, “Dehqon xo’jaligi 
to’g’risida”gi, “Tadbirkorlik faoliyati erkinligining kafolatlari to’g’risida”gi va boshqa bir qancha 
qonunlar qabul qilindi. 2012 yilga kelib respublikada 70,8 mingta fermer xo’jaliklari 3,7 mln. ta 
dehqon xo’jaliklari faoliyat olib borgan bo’lib, ular mos ravishda – 8377,2 mlrd.va 15474,2 
mlrd.so’mlik mahsulot ishlab chiqargan.
4).Turli xo’jaliklarda mulkni davlat tasarrufidan chiqarish, xo’jalik yuritishning mavjud 
shakllarini o’zgartirish, ularni demokratik asosda ijara, shirkat (kooperativ) va aksiyador 
korxonalarga aylantirish, bunda birlamchi mehnat jamoalariga va alohida har bir jamoa a’zosiga 
mustaqillikni oshirish; 
Haqiqatda mustaqilliq yillarida O’zbekistonda mulkning va xo’jalik yuritishning turli-tuman 
shakllari barpo etildi, jumladan: davlat, kooperativ, shaxsiy-xususiy va aralash kabi mulklar va 
shunga mos 10 dan ziyod xo’jalik yuritish shakllari vujudga keldi. 
5).Xo’jalik yuritishning bozor mexanizmidan foydalanishga o’tish; mahsulot bozori, ishlab 
chiqarish vositalari bozori, shu jumladan yer, ish kuchi va qimmatbaho qog’ozlar bozori. Bunda 
korxona darajasida gorizontal, to’g’ri shartnoma munosabatlari rivojlanadi. Davlat darajasida 
boshqarishning iqtisodiy richaglarini (banklar, soliqlar, subsidiya, kredit berish shartlari) 
tavsiflaydigan ko’rsatkichlarning saqlanib qolishiga va dasturli yondoshishga olib keladi. Asta-sekin 
mahsulotlar talab va taklif asosida erkin sotila boshlaydi. Mahsulotlarni markazdan taqsimlash 
qisqaradi; 
Mustaqillik yillarida fermer xo’jaliklarini moliyaviy qo’llab quvvatlashning asosiy 
yo’nalishlari belgilab berildi, jumladan: davlat ehtiyojlari uchun mahsulot yetishtirish xarajatlarini 
moliyalashtirish; qishloq xo’jaligida soliq imtiyozlarining berilishi; unumdorligi past yerlarda davlat 
ehtiyojlari uchun mahsulot yetishtiruvchi fermer xo’jaliklariga moliyaviy yordam; irrigasiya va 
meliorasiya tizimini davlat tomonidan qo’llab quvvatlash kabilar. 
6).Qishloq xo’jalik mahsulotlarini ekologizasiya qilish va resurslarni tejash. Bu yerda muhim 
rolni biotexnologiya, tuproqni himoya qiladigan texnologiya, o’simliklarni himoya qilishning 
yaxlitlangan usullari, qayta ishlashda chiqitsiz texnologiya va boshqalar o’ynaydi; 
7).Fanning roli va uning ishlab chiqarishga ta’sirini kuchaytirish. U barcha resurslarni yirik 
kompleks majmualariga to’plash yo’li bilan amalga oshiriladi.
Birinchi bosqichda, qishloq xo’jaligi mahsulotlarining yo’qolishini maksimal 
qisqartirishga barcha resurslarni jalb qilish va buning hisobiga yalpi ishlab chiqarish sur’atini
o’stirish qo’yilgan. Ikkinchi bosqichda, ishlab chiqarishni o’stirish, qishloq xo’jaligini ishlab 
chiqarish resurslari bilan ta’minlashni yaxshilash, ilg’or xo’jalik yuritish shakllarini 
rivojlantirish va bozor mexanizmidan foydalanish hisobiga aholini oziq-ovqat mahsulotlariga 
bo’lgan talabini to’laroq qondirish qo’yiladi. Uchinchi bosqichda, aholining barcha oziq-ovqat 
mahsulotlariga bo’lgan to’lov qobiliyatini to’la qondirish, biologik jihatdan to’laqonli oziq-
ovqatning keng assortimentini ishlab chiqarish uchun baza yaratish qo’yiladi. Hukumat 
tomonidan tuzilgan dasturlar o’z ichiga qishloqni ijtimoiy yangilashning keng jabhasini oladi: 
qishloq aholisining mehnat va yashash sharoitini yaxshilash, aholining kamdaromadli guruhi 
uchun ijtimoiy tovon to’lash va h.k. 
Respublikamizda paxta va don ekinlariga davlat buyurtmasi o’rnatilgan bo’lib, O’zbekiston 
Respublikasi Prezidentining 1998 yil 31 dekabrdagi PF-2165-sonli farmoniga muvofiq fermer 

61 
xo’jaliklari davlat buyurtmasi hajmidagi yetishtirayotgan mahsulot qiymatining 50 foizi miqdorida 
Moliya Vazirligining “Davlat ehtiyojlari uchun xarid etiladigan qishloq xo’jaligi mahsulotlari bilan 
hisob-kitob qilish jamg’armasi” mablag’lari hisobidan avans puli (transh) olish imkoniyatiga ega 
bo’ldi. Buning ijobiy tomoni shunda bo’ldiki, fermer xo’jaliklari mahsulot yetishtirish uchun zarur 
bo’lgan aylanma mablag’larni yuqori foiz stavkalarida tijorat banklaridan qarzga olishga majbur 
bo’lmaydi. 
O’zbekistonda qishloq xo’jaligi karxonalari faoliyatini davlat tomonidan tartibga solish va 
muvofiqlashtirish borasida mustahkam huquqiy–me’yoriy asos yaratilgan. O’zbekiston 
Respublikasining Konstitusiyasi, “Fuqoralik Kodeksi”, “Yer kodeksi”, “Soliq Kodeksi”, 
“Tadbirkorlik faoliyati erkinligining kafolatlari to’g’risida”gi, “Shirkat xo’jaligi to’g’risida”gi, 
“Fermer xo’jaligi to’g’risida”gi, “Dehqon xo’jaligi to’g’risida”gi qonunlari, O’zbekiston 
Respublikasi Prezidentining bir qator farmonlari va Vazirlar Mahkamasining qarorlari hamda boshqa 
me’yoriy hujjatlar respublikamizda qishloq ho’jaligi karxonalari faoliyatining turli jihatlarini tartibga 
solib turadi va ularning xo’jalik faoliyatiga davlat organlari va tashkilotlarning hamda boshqa 
organlar va tashkilotlarning hamda mansabdor shaxslarning aralashuviga yo’l qo’ymaydi. Davlat 
tadbirkorlarning erkinligi, huquqlarini himoya qiladi va ularning faoliyatiga asossiz aralashuvlarni 
cheklab turadi. 
Respublikamiz qishloq xo’jaligida xususiy tadbirkorlikni keng rivojlantirish maqsadida fermer 
xo’jaliklarining huquqlarini va qonuniy manfaatlarini muhofaza qilish borasida muayyan ishlar 
amalga oshirildi. Xususan, O’zbekiston Respublikasi “Fermer xo’jaligi to’g’risida”gi qonunining 29-
moddasi: “Davlat qishloq xo’jaligi mahsuloti yetishtirish va uni realizasiya qilish bilan 
shug’ullanuvchi fermer xo’jaliklarining huquqlari va qonuniy manfaatlariga rioya etilishini 
kafolatlaydi”, - deb e’tirof etilgan. 
O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2001 yil 22 avgustdagi 347- sonli 
“Tadbirkorlik subyektlarini davlat ro’yxatidan o’tkazish hamda hisobga qo’yish tizimini 
takomillashtirish to’g’risida”gi qarori bilan tadbirkorlik subyektlarini, jumladan, fermer xo’jaliklarini 
davlat ro’yxatiga olish va hisobga qo’yishning yengillashtirilgan tadbiri joriy etildi. Unga ko’ra, 
tadbirkorlik subyektlarini davlat ro’yxatiga olish “bir yo’la” tamoyili asosida, ularni avtomatik tarzda 
hisobga qo’yish bilan amalga oshiriladi. Qarorga muvofiq tuman hokimiyatlari tarkibida davlat 
ro’yxatiga olish bo’yicha maxsus xizmat tashkil etilgan bo’lib, uning xodimlari tadbirkorlarni davlat 
ro’yxatidan o’tkazish bilan bog’liq barcha hujjatlarni tayorlash, ularni yo’l fondi, mehnat, bandlik va 
ijtimoiy ta’minot bo’limi, soliq hamda statistika organlarida hisobga qo’yish ishlarini o’zlari amalga 
oshiradilar. 
Fermer xo’jaligini yer ijrosi bilan bog’liq barcha hujjatlar tayyor bo’lgan taqdirda davlat 
ro’yxatiga olishning umumiy muddati (ichki ishlar bo’limidan muhr hamda burchak shtampini 
tayorlashga ruxsat olishni ham qo’shib hisoblanganda) 12 kundan oshmasligi lozimligi ko’rsatildi. 
Kuzatishlarning ko’rsatishicha, fermer xo’jaliklarini davlat ro’yxatiga olishning bu 
yengillashtirilgan tartibi joriy etilishi muhim ahamiyatga ega bo’ldi. Chunki, qaror qabul qilingunga 
qadar fermer xo’jaligi tashkil etish istagida bo’lgan fuqoralarni ro’yxatga olish ishlari asossiz 
ravishda, turli ma’muriyatchilik va sansolarlik tufayli cho’zib yuborilar edi. 
Fermer xo’jaliklari qonunda belgilab berilgan tartibda hisob va hisobot ishlarini yuritadilar. 
O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2000 yil 23 fevraldagi “Kichik va o’rta biznes 
korxonalar uchun hisobotlar yuritilishini qisqartirish hamda soddalashtirish chora – tadbirlari 
to’g’risida”gi 65 – sonli qaroriga muvofiq 2000 yilning 1- choragidan fermer xo’jaliklari uchun 
maksimal qisqartirilgan va soddalashtirilgan hisob shakli hamda uni taqdim etish belgilab berilgan. 

Download 8,59 Mb.