68
Masalan: paxtachilikka ixtisoslashgan xo’jalikda tovar mahsulotlar strukturasi quyidagilardan
iborat bo’lsin (jami tovar mahsulotga nisbatan foiz hisobida): paxta-50%, don-30%, sut-15% va
boshqa turdagi mahsulotlar esa 5%. Shu ma’lumotlar asosida ixtisoslashtirish koeffisiyenti
quyidagicha hisoblanadi.
38
,
0
1)
-
4
*
5(2
+
1)
-
3
*
15(2
+
1)
-
2
*
30(2
+
1)
-
1
*
50(2
100
Kix
=
=
Bu koeffisiyent qancha bir butunga yaqin bo’lsa, ixtisoslashtirish darajasi shuncha yuqori
bo’ladi. Agar ixtisoslashtirish koeffisiyenti 0,35 bo’lsa, past darajadagi ixtisoslashtirish; 0,35dan
0,50gacha o’rta; 0,50dan 0.6o gacha yuqori; 0,60 dan katta bo’lsa, chuqurlashtirilgan ixtisoslashtirish
deyiladi;
4.Zona yoki iqtisodiy tumanlar bo’yicha ixtisoslashtirish. Bunda qishloq xo’jaligi
mahsulotlarini yetishtirish bo’yicha zona yoki iqtisodiy tumanlar bo’yicha mehnat taqsimoti joriy
qilinadi. Masalan: sobiq ittifoq bo’yicha Boltiq bo’yi respublikalari chorvachilik mahsulotlari
yetishtirishga, Kavkaz orti respublikalari choy va uzumchilikka, O’rta Osiyo respublikalari asosan
paxtachilikka, pillachilikka va qorako’lchilikka ixtisoslashgan edi. Shuni ko’rsatish kerakki,
xo’jaliklarning ixtisoslashtirish darajasi yetishtirilayotgan bitta yoki bir qancha tovar
mahsulotlarining salmog’iga qarab turlicha bo’lishi mumkin. Bunda bir turdagi tovar mahsuloti
yetishtirishga asoslangan xo’jalik tor doirada ixtisoslashgan, yetishtirilayetgan uch, to’rt xil tovar
mahsulotlarining har qaysisining salmog’i deyarli bir xilda(20-30%) bo’lsa, bu xo’jalik past darajada
ixtisoslashgan; bir yoki undan ko’proq tovar mahsulotlarining har biri kattaroq salmoqni(40-60%)
egallasa, unda xo’jalik o’rtacha darajada ixtisoslashgan bo’ladi. Masalan: xo’jalikda yetishtirilgan
tovar mahsulotning asosiy qismini paxta egallasa - u paxtachilikka, don egallasa - g’allachilikka,
qorako’l teri egallasa-qorako’lchilikka ixtisoslashgan bo’ladi. O’zbekistonning tabiiy va iqtisodiy
sharoitlari shuni taqozo etadiki, bunda mahsulotning bir turini emas, balki ikki va undan ham
ko’proq turini yetishtirishni ixtisoslashtirish mumkin. Masalan: shahar atrofida joylashgan
xo’jaliklar mahsulotlarning sut-sabzavot, sabzavot-kartoshka-chorva, chorva-g’alla, sabzavot-meva,
uzum kabi qator turlarini yetishtirishga ixtisoslashgandir.
Hozirgi vaqtda mamlakatimizda shakllanayotgan va rivojlanayotgan ko’p tarmoqli fermer
xo’jaliklari bunga misol bo’laoladi.
Qishloq xo’jaligida tarmoqlarni qo’shib olib borishning va ixtisoslashtirishning iqtisodiy
samaradorligi quyidagi ko’rsatkichlar tizimi bilan aniqlanadi:
1.100 ga. qishloq xo’jaligiga yaroqli yerga va haydaladigan yerga, 1 ta xodimga, 100 so’mlik
asosiy ishlab chiqarish fondlariga va 100 so’mlik joriy ishlab chiqarish xarajatlariga to’g’ri kelgan
yalpi va tovar mahsulot qiymati;
2.100 ga haydaladigan yerga to’g’ri kelgan g’alla, paxta, go’sht, sut va boshqalar;
3.Mehnat unumdorligi, mahsulot tannarxi, mahsulot ishlab chiqarish rentabelligi.
Demak, mahsulot yetishtirish uchun qayerda qulay sharoit mavjud bo’lsa, mahsulot birligining
tannarxi va bahosi arzonlashsa, bu xo’jalik va iste’molchilar uchun shuncha foydalidir.
